Ахаң және «Қазақ» газеті
Шынайы тарихи жазылмаған елдің болашағы да күмәнді. Ал шыншыл тарихтың ірге тасы, бойына тараған қаны, соққан жүрегі – ұрпаққа бұрмаланбай, сол күйінде жеткен тарихи фактілер.
ХХ ғасыр басында алаш зиялыларын маңына топтастырып, бүкіл халықтың жоқшысы, жанашыры бола білген басылымның бірі – «Қазақ» газеті. Ол 1913 жылдың 2-ақпанынан 1918 жылдың соңына дейін Орынбор қаласында шығып тұрған.
Ахмет Байтұрсынов 1909 жылдан 1910 жылдың 21 ақпанына дейін Семей қаласында абақтыда отырады. Қылмысын әйгілейтін нақты айғақтар болмағандықтан, патша жандармериясы оны босатып, бір тәуліктің ішінде Семей қаласынан кетуге, үш жыл бойы қазақ даласынан сырт жерде тұруға үкім шығарды. Сөйтіп, Ахмет байтұрсынов ежелден ғылыми және мәдени дәстүрі бар, қазақтың оқыған азаматтары шоғырланған Орынбор қаласына 1910 жылдың наурыз айында келеді де, онда 1918 жылдың аяғына дейін тұрады. Осыған байланысты Орынбор генерал-губернаторы Н.А.Сухомлинов Ресей Ішкі Істер министріне: «Байтұрсынов өз қалауы бойынша тұруға Торғай облысына таяу орналасқан Орынбор қаласын таңдап алып, әуелде көшпенділер басқармасына қызметке кіріп, содан соң қырғыз тілінде «Қазақ» газетін шығара бастады» деп хабарлайды.
Ахмет байтұрсынов «Қазақ» газетіне редактор болып бекітілгенге дейін екі жылдан астам уақыт Торғай Орал көшпенділер партиясында 60 сомдық айлықпен кеңсе ісін жүргізуші болып істеді. Ахаң азапқа белшеден батып жүріп, 1913 жылдың қаңтар айында «Қазақ» газетін шығару үшін рұқсат алады. Газеттің алғашқы санының шыққаны туралы құжатта былай делінген: «Қазақтың» алғашқы саны бір айдан кейін, яғни 2 ақпан күні жарық көрді. Басып шығарған Орынбордағы «Каримов, Хусайнов және К. Серіктестігінің баспаханасы». Ал газеттің атың неге «Қазақ» деп атағандығы туралы Ахаң: «Аталы жұртымыздың, ауданды ұлтымызды аты деп газетіміздің есімін «Қазхақ» қойдық. Ұлт үшін деген істің істің ұлғаюына күшін қосып көмектесіп қызмет ету қазақ баласына міндет… жол ұзақ, ғұмыр қысқа, қолдан келгенше, ғұмыр жеткенше істеп кетелік. Малша оттап, асап ішіп, халық үшін қан қылмай, қарын тойғанша мәз болып, мал өлімінде өлмей» дейді. Сонымен бірге Ахаң газеттің алдына қойған мақсатын, көздегенмұратын «Бұл газеттің мақсаты-жұрт пайдасына көз бол; қазақ арасына ғылым, өнер жайылуына басшылық ету; басқа жұрттардың халінен хабар беру, таныстыру. Сол мақсаттарды орнына келтіру үшін закүндерді хакімдердің бұйрық-жарлықтарын білдіріп тұру. Государственная дума тәм Государственный совет жұмыстары турасында жете хабар беру, ішкі хәм сыртқы хабарларды жазып тұру, қазақтың бұрыңғы және бүгінгі жайын жазу; күнелту; сауда, кәсіп жер-су, егін-таран, мал шаруасы жайынан кеңесу; оқу, оқыту, мектеп, медресе, школа, ғылым, өнер, тіл әдебиет турасында жөн көрсету; адам хәм мал дәрігерлігі жайынан жазу» деп, айқындап береді. Себебі жоғарғы үкімет орындарының арнайы рұқсатымен шыққан газет солардың талап-тілегін орындамаса, бірден жабылып қалар еді. Үкімет орындарының түсінігі бойынша, газет бірінші кезекте патша үкіметі билігінің ішкі және сыртқы саясаты, қазақ халқының өміріне қатысты қаулы-қарарларын жұртшылыққа жеткізіп, оларға билік тұрғысынан түсінік беріп отыру еді. Осы мәселеге байланысты 1914 жылдың 8-қарашасында Ахмет Байтұрсынов газетті жетісіне екі рет шығару үшін губернатордың атына өз қолымен жазған арызына қосымша етіп газет бағдарламасын да жібереді. Он бес бөлімнен тұратын бағдарламаның ең алғашқы үш бөлімі бойынша газет халық арасында насихаттау үшін өз мойнына мына міндеттерді алады.
1) Қазақтарға қатысты үкімет нұсқаулары мен заңдарын жариялау.
2) Мемлекеттік Дума мен Мемлкеттік Совет жұмысын жариялау.
3) Ішкі және сыртқы хабраларды басып жариялап отыру және т.б.
Үкімет орындары газеттің саяси бағытын қалт жібермей мұқият бақылап
отырған. Газет ресми орындарға күдік туғызбау үшін алғашқы кезде бұл талаптарды орындап отыруға мәжбүр болатын. Осындай қиян жағдайда газеттің үздіксіз шығып отыруы қаражатқа байланысты еді. Ресей Ішкі істер министірлігі рухани істер департаментінің бастығы ерекше тапсырмалар шенеунігі Тарановский Орынбор губернаторына жолдаған құпия хатында, «Каспий» газетінің мәліметіне сүйене отырып, өткен жылы «қазақ» газетіне қазақтардың 1600 сом ақшалай жәрдем беріп, қолдағандығы туралы мәліметтің қаншалықты шын екенін депортаменке шұғыл хабарлауын талап еткен. Осыған байланысты архив құжатында «Жоғары мәртебелім, «Қазақ» газетінің редакторы Ахмет Байтұрсынов 1913 жылғы 2-ақпаннан бастап 750 сом қаражатпен газет шығара бастағанын хабарлаймын. Бірінші басылым жылы газетке жазушылар саны 3 мыңнан астам болды, келер жылы 3 мыңнан азайды, ал үшінші жылы газетке жазушылар саны кеміп кетті. Бастапқы кезде газет жетісіне бір рет шығып, кейіннен екі рет шығып тұрды. Ал жазушылардың кемуіне байланысты газет қайтадан жетісіне бір рет шыға бастады» деп көрсетті.
Патша үкіметінің қатаң бақылауына қарамастан, газетке қол ұшын беріп, қаржылай көмек көрсеткен 255 азаматтың тізімін газет өзінің № 151, 152, 153 сандарында жариялайды. Солардың ішінде 429 сомды қажы берсе, ал 100 сомды бай, 2-3 сомнан шаруалар, 25-50 тиыннан оқушылар мен студенттер берген болатын. Бұдан газетке мемлекет тарапынан ешқандай қаржылық көмек көрсетілмегендігі көрінеді.
Газет оқырмандарының көбі жастар болатын. Солардың ішінде, әсіресе, елден тысқары жүрген, Ресейдің іргелі қалаларында оқитын қазақ студенттерінің газетке деген ықыласы мен ынтасы ерекше ыстық еді. «Қазақ» газетінің бір жыл толғанда редакцияға жан-жақтан, әсересе, Ресейде оқитын қазақ студенттерінен құттықтау жеделхаттар ағылып келген. Мысалы,
«Қазақтың таң сәулесі жылға толғанын құттықтаймыз хәм еңбегі болашақта жемісті болып, жұрт пайдасын көргенін тілейміз». Қазақ студенттері 2 ақпан.
«Жас қазақтың толған жылын құттықтаймыз, хәм қымбат ұлтымыз қазақ жұртын нұрландыру жолында өмірлі болып, көп жылдар қызмет етуін тілейміз». Жас қазақтар, 2-ақпан. Петербург.
«Қазақ» газеті басылған қоғамның әлеуметтік-саяси өміріне қатысты кейбір жарияланымдар ел билеушілердің озбырлығын, әділетсіздігін аямай әшкерелеген. Мұндай мақалалар ресми орындардың наразылығын тудырып, олар газет редакциясын үнемі бақылауға алып, тінтулер жүргізіп отырған. Оның редакторын бірнеше рет жауапқа тартып, айып салып, абақтыға да отырғызған. Осы шараларға қарамастан «Қазақ» газеті өз заманының энциклопедиясына айнала алған. Себебі жалғыз өзі көптеген басылымның міндетін қатар атқарып отырғаны анық. «Қазақ» газетінің тақырыптық ауқымы кең, жанры сан-салалы. Бүгінгі ұрпақ үшін ол сонымен де құнды. Мысалы, газет бетінен поэзия, проза, аударманың үздік үлгілерін кездестіреміз. Олар – «Туған жер», М.Жұмабаев, 1913 жылы5-сан, «Жұт», М.Дулатов, 1913жыл, 8-сан, «Елім-ай», М.Дулатов 1914 жыл,52-сан. Келтірілген мысалдар «Өлең-жыр» айдарымен тұрақты жарияланып тұрған. Олар басылымның көбіне екінші, болмаса үшінші бетінің төмен жағына қарай орналасқан. Себебі, газеттің бірінші бетінде саясат, экономика, әлеуметтік жағдайлар мен хабарлар, ақпараттар орын алған.
Авторлар кейде өз аттарын толық жарияласа, кейде бүркеншік атпен қатысқан. Мәселен, «Ешкі тау», Н.Маркестан, тәржімілеген – Қыр баласы. Көбінесе, «Көркем проза» үлгілері, «Оқшау сөз» айдарымен жарық көріп отырған. Ал басылым бетіндегі ғылыми еңбектердің өзін бірнеше салағ бөліп қарастыруға болады. Мысалы, медицинаға байланысты Е.Қасболатовтың «Чума» (1913 жылы 8-санында) және Ж.Тілеуиннің «Денсаулық жайынан» атты көлемді еңбегі «1913 жылы 9,19,20-сандарда) жарық көрген. Мұнымен қатар газет тек адамдардың денсаулығына ғана көңіл бөліп қоймай, қазақтың ата кәсібі мал шаруашылығы болғандықтан, мал дәрігерлік тақырыбына жазылған ғылыми еңбектер де жариялаған. Мысалы, газеттің 1913 жылы 10-санында «Мал індеті», сол жылы 27-санында «Сиыр малы тұқымын асылдандыру» атты еңбектері шыққан. Сондай-ақ «қазақ» газеті ғылыми-техникалық тақырыпқа жазыған мақалаларды да үнемі жариялап отырған. Осыған байланысты Ахмет Байтұрсынов былай дейді: «дүниеде болып жатқан істер, сөйлеп жатқан сөздер кімге пайдалы, кімге залалды екендігін күнібұрын біліп пайдалы болса шаттанып, залалдысынан сақтанып тұрды».
Осы қысқөаша мәліметтің өзі-ақ газеттің жалпы ұлттық болғандығын, оның редакторы Ахмет Байтұрсыновтың халық өмірінің барлық саласына белсене ат салысқан, осы жолда ащы терін аямай жанкештілікпен жұмыс істеген еңбекқор азамат екенін дәлелдейді. Республикамыздың белді тарихшылары А.Сармузин мен М.Қойгелдиев бұл туралы былай дейді: «… Қазақ» алғашқы сандарынан бастап-ақ позициясы түсінікті, көздеген мақсаты бар газет болатын… Ол мақсат – қазақ қоғамын ояту, оны жарыққа жетелеу, ұлт-азаттық езгіге қарсы күрес жолына алып шығу еді. Ауыр отарлық езгі. Столыпин реформасы нәтижесінде жер үшін күрестің шиеленісуі, шаруашылық дағдарыс, саяси-әлеуметтік құқықсыздық жағдайдың да «Қазақ» жалпы ұлттық мәселелерді көтеріп, сол үшін күресті…»
Ахмет Байтұрсыновтың өте күрделі де қиын кезеңде иығына түскен жүктің ауырлығына қарамастан өзінің парасаты мен тасқынды шығармашылық күш-қуатын, халқына деген сүйіспеншілігін жаңа арнаға бұрып, халқы үшін аянбай тер төккенін «Қазақ» газеті арқылы көреміз. Бұл сол заманғы аса ірі ерлік еді.
