Әбділда Тәжібаев
Әбділда Тәжібаев (04.02.1909, Қызылорда қаласы – 23.09.1998, Алматы) – ақын, драматург, сыншы, әдебиет, театр зерттеушісі, филология ғылымының докторы (1970), профессор (1976), қоғам қайцраткері. Қазақстанның халық жазушысы (1985). Қызылорда қаласындағы жетім балалар интернатында тәрбиеленген (1922). Қаз.МУ-ды (1946), Мәскеудегі М.Горький атындағы әдебиет институты жанындағы жоғары әдеби курсты (1954) бітірген. 1932 — 1934 жылы Қарсақбайдағы «Қызыл кенші», «Лениншіл жас» (қазіргі «Жас алаш») газеттерінде редактордың орынбасары, 1934 — 1944 ж. Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының хатшысы, төрағасы (1939 — 1944), 1945 — 1948 ж. Қазақстан FA-ның Тіл және әдебиет институтында Жамбылтану бөлімінің меңгерушісі қызметтерін атқарған. 1948 — 1958 ж. бірыңғай шығармашылықпен айналысып, 1958 — 1960 ж. «Қазақ әдебиеті» газетінің жауапты редакторы, 1960 — 1962 ж. Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының екінші хатшысы, 1962 — 1984 ж. М.Әуезов атыңдағы Әдебиет және өнер институты театртану бөлімінде аға ғылыми қызметкер, бөлім меңгерушісі болды. Тәжібаевтың алғашқы өлендері баспасөз беттерінде 1927 жылдан жариялана бастады, тұңғыш жыр жинағы «Жаңа ырғақ» 1934 ж. жарыққа шықты. Алғаш кенес саясатын қолдап науқандық өлең-поэмалар («Құлғара», «Айдалған бай», т.б.) жазған Тәжібаев біртіндеп сыршыл, лирик ақын ретінде танылды. Көркем туындылары кезінде қатаң сыналып, әкімшіл-әміршіл қоғамның қысымына ұшырағанына қарамастан, ақын туындыларында социалистік реализмнің қасаң принциптеріне мойын-сұнбаушылық байқалды. Оның «Алтын ай», «Меруерт моншақ тіземіз», «Құшағыма кірді күнім» атты өлендері жастық сезім күйлерін шынайы бейнелеуімен құнды. Тәжібаевтың өленді заман шындығына бағыттауы, лирик, сыршылдығы мен жыр мазмұнын байыта түсуі, авторлық ұстанымының айқындығы, ақындық ізденістері нәтижесінде өміршең өлеңдері дүниеге келді. Ақын өзі монолог жайында «Монологқа ғашықпын. Егер мен поэзия майданында зәредей ғана салмағым болса, еміс-еміс қана есті сөз айта алар болсам әлсіз де болса адам сезіміне дарытқан болсам, осы монологқа қарыздармын» дайді. Монологтың айрықша үлгісін оның «Айнабұлақ» (1936), «Сырдария» (1936) өлендерінен көруге болады. «Сырдария» — табиғатты сүйген адамның сыршылдық үні, адамзаттың отансүйгіштік сезімін жырлаудағы жаңа белес болса, «Айнабұлақ» — сыршылдықты эпикалық үрдіске жалғаған суреткерлік үлгісі, адам еңбегі жайлы толғаныс. Тәжібаевтың лирика мен эпика жанрларын ұштастыра отырып, «Оркестр» (1935), «Құтқару» (1935,1936, 1939), «Екіжиһан» (1938) атты алғашқы поэмаларын жазды. 40-жылдары Тәжібаевтың халықтық аңыздар мен мифтік сюжеттер негізінде жазылған «Мерген», «Толағай», «Кілемшілер туралы ертегі», «Аққу», «Күй атасы», «Абыл», т.б. біршама поэмаларды дүниеге әкелді. Бұл туындыларында ақын шартты символды бейнелер арқылы зұлымдық пен адалдықтың, ерлік пен ездіктің, адамгершілік пен жауыздықтың күресін суреттеді. Сол арқылы халық бойындағы ерлік пен қайсар мінезді, азаматтық тұрақтылық пен адамдардың жаңа өмір жолындағы күресін, қиыншылықтарын бейнеледі. Ол еңбек адамының ішкі сырын ашуға («Қарлығаш», «Блокноттан»), балалар психологиясына бойлауға («Май, алақай», «Бес түлік жыры») ұмтылды. Халықтар достығы мен азаттық жолындағы күрес оқиғаларына («Ақын дауысы», «Грузия», «Арыс халқына») үн қосты. Осы кезеңде дүниеге келген ақын туындыларынан тақырыптық кендікті, әр тараптағы үздіксіз ізденістерді тануға болады («Шын жүректен» (1949), «Сүйген жүректер» (1951). 50-жылдардың орта түсынан Тәжібаевтың шығармаларының жаңа кезеңі басталды. Оның лирик, өлеңдері мен поэмаларында адам мен заман туралы толғаныстары сыршылдықпен бейнеленді. Қоғам мен адам арақатынасын, адамның қоғамдағы орны мен еңбегі жайындағы тебіреністерін филосфиялық сырға толы туындылары негізінде танытты. Мұндай ақындық ізденістер «Адам», «Темірші», «Портреттер» поэмаларында, «Гүлден дала» (1953), «Аралдар» (1958), «Жастық жылдар» (1962), «Кешеден бүгінге» (1964), «Жартас» (1967), «Көне қоңырау» (1973; ҚР Мемлекеттік сыйлығының 1974), «Жаңа өрімдер» (1975), «Құрдастар» (1977), «Толағай» (1978), т.б. жинақтарында көрініс тапты. Тәжібаевтың қоғамдағы келеңсіздіктер мен адам психологиясының бұзылуын өткір сынап-шенейтін сатир, шығармалар да жазды. Ақын ұғымыңдағы адам өз заманының биік мұраттарын бойына дарытқан тұлға саналса, сол адамзат жүріп өткен жолдың бұралаңсыз, түзу болуы, адамдық қасиеттердің саудаға салынбауы басты мақсат, өмірдегі жүріп өткен жолында адамдық атына сай болуы тиіс деген ойларын ол «Жол туралы», «Жатыр жолдар алдымда бұрандаған» атты өлеңдерінде түйіндейді. Ақын кейіпкерлері адам сырын, оның жан диалектикасын өмірдің тарихи-философиялық мазмұнымен, уақыт қызметімен ұштастырады. 40-жылдардан бастап Тәжібаевтың драматургия жанрына қалам тартып, пьесалар жаза бастады. Тәжібаевтың «Жомарттың кілемі», «Көтерілген күмбез», «Біз де қазақпыз» (кейін «Халқым туралы аңыз») атты аңыздық, мифтік сюжетке құрылған драммалық пьесалары кеңестік идеологиядан ауытқу деп танылып, «символист қателері» үшін ақын қуғынға ұшырады. Бұл туындылар БК(б)П ОК-нің «Драмалық театрлардың репертуары және оны жақсарту шаралары туралы» қаулысы (26.8. 1946) негізінде сынға ілікті. 1964 жылы оның «Жүректілер» атты пьесалар жинағы жарыққа шықты. Бұл еңбекте «Майра», «Жалғыз ағаш орман емес» (алғаш «Гүлден, дала» деген атпен басылған), «Көңілдестер», «Қыз бен солдат», «Монологтар» сияқты драматургиялық туындылары, «Той боларда», «Дубай Шубаевич» тәрізді комедиялары жинақталған. Оның «Өмір және поэзия» (1960), «Қазақ драматургиясының дамуы мен қалыптасуы» (1971) атты монографиялық зерттеулері, көптеген сын мақалалары жарияланған. Ол «Қазақ әдебиетінің тарихы» (1-т., 1975) атты зерттеу еңбекті құрастыруға қатысып, соңғы басылымның редакциясын басқарған. «Жылдар, ойлар» атты еңбегінде (1976) Жамбыл, Нұрпейіс, Нартай, Иса ақындар мен М.Әуезов, С.Мұқанов, А.Жұбанов, т.б. әдебиет пен өнер қайраткерлері жайлы естеліктерін жариялады. «Жаданның хаттары» (1980), «Хаттар сөйлегенде» (1980), «Өмір мен ерлік» (1985) атты сын, 294 эссе, прозалық кітаптарыңда әдебиет пен өнерге қатысты толымды пікірлер айтқан.
3 м��(���� � йды, ал үшінші жылы газетке жазушылар саны кеміп кетті. Бастапқы кезде газет жетісіне бір рет шығып, кейіннен екі рет шығып тұрды. Ал жазушылардың кемуіне байланысты газет қайтадан жетісіне бір рет шыға бастады» деп көрсетті.
Патша үкіметінің қатаң бақылауына қарамастан, газетке қол ұшын беріп, қаржылай көмек көрсеткен 255 азаматтың тізімін газет өзінің № 151, 152, 153 сандарында жариялайды. Солардың ішінде 429 сомды қажы берсе, ал 100 сомды бай, 2-3 сомнан шаруалар, 25-50 тиыннан оқушылар мен студенттер берген болатын. Бұдан газетке мемлекет тарапынан ешқандай қаржылық көмек көрсетілмегендігі көрінеді.
Газет оқырмандарының көбі жастар болатын. Солардың ішінде, әсіресе, елден тысқары жүрген, Ресейдің іргелі қалаларында оқитын қазақ студенттерінің газетке деген ықыласы мен ынтасы ерекше ыстық еді. «Қазақ» газетінің бір жыл толғанда редакцияға жан-жақтан, әсересе, Ресейде оқитын қазақ студенттерінен құттықтау жеделхаттар ағылып келген. Мысалы,
«Қазақтың таң сәулесі жылға толғанын құттықтаймыз хәм еңбегі болашақта жемісті болып, жұрт пайдасын көргенін тілейміз». Қазақ студенттері 2 ақпан.
«Жас қазақтың толған жылын құттықтаймыз, хәм қымбат ұлтымыз қазақ жұртын нұрландыру жолында өмірлі болып, көп жылдар қызмет етуін тілейміз». Жас қазақтар, 2-ақпан. Петербург.
«Қазақ» газеті басылған қоғамның әлеуметтік-саяси өміріне қатысты кейбір жарияланымдар ел билеушілердің озбырлығын, әділетсіздігін аямай әшкерелеген. Мұндай мақалалар ресми орындардың наразылығын тудырып, олар газет редакциясын үнемі бақылауға алып, тінтулер жүргізіп отырған. Оның редакторын бірнеше рет жауапқа тартып, айып салып, абақтыға да отырғызған. Осы шараларға қарамастан «Қазақ» газеті өз заманының энциклопедиясына айнала алған. Себебі жалғыз өзі көптеген басылымның міндетін қатар атқарып отырғаны анық. «Қазақ» газетінің тақырыптық ауқымы кең, жанры сан-салалы. Бүгінгі ұрпақ үшін ол сонымен де құнды. Мысалы, газет бетінен поэзия, проза, аударманың үздік үлгілерін кездестіреміз. Олар – «Туған жер», М.Жұмабаев, 1913 жылы5-сан, «Жұт», М.Дулатов, 1913жыл, 8-сан, «Елім-ай», М.Дулатов 1914 жыл,52-сан. Келтірілген мысалдар «Өлең-жыр» айдарымен тұрақты жарияланып тұрған. Олар басылымның көбіне екінші, болмаса үшінші бетінің төмен жағына қарай орналасқан. Себебі, газеттің бірінші бетінде саясат, экономика, әлеуметтік жағдайлар мен хабарлар, ақпараттар орын алған.
Авторлар кейде өз аттарын толық жарияласа, кейде бүркеншік атпен қатысқан. Мәселен, «Ешкі тау», Н.Маркестан, тәржімілеген – Қыр баласы. Көбінесе, «Көркем проза» үлгілері, «Оқшау сөз» айдарымен жарық көріп отырған. Ал басылым бетіндегі ғылыми еңбектердің өзін бірнеше салағ бөліп қарастыруға болады. Мысалы, медицинаға байланысты Е.Қасболатовтың «Чума» (1913 жылы 8-санында) және Ж.Тілеуиннің «Денсаулық жайынан» атты көлемді еңбегі «1913 жылы 9,19,20-сандарда) жарық көрген. Мұнымен қатар газет тек адамдардың денсаулығына ғана көңіл бөліп қоймай, қазақтың ата кәсібі мал шаруашылығы болғандықтан, мал дәрігерлік тақырыбына жазылған ғылыми еңбектер де жариялаған. Мысалы, газеттің 1913 жылы 10-санында «Мал індеті», сол жылы 27-санында «Сиыр малы тұқымын асылдандыру» атты еңбектері шыққан. Сондай-ақ «қазақ» газеті ғылыми-техникалық тақырыпқа жазыған мақалаларды да үнемі жариялап отырған. Осыған байланысты Ахмет Байтұрсынов былай дейді: «дүниеде болып жатқан істер, сөйлеп жатқан сөздер кімге пайдалы, кімге залалды екендігін күнібұрын біліп пайдалы болса шаттанып, залалдысынан сақтанып тұрды».
Осы қысқөаша мәліметтің өзі-ақ газеттің жалпы ұлттық болғандығын, оның редакторы Ахмет Байтұрсыновтың халық өмірінің барлық саласына белсене ат салысқан, осы жолда ащы терін аямай жанкештілікпен жұмыс істеген еңбекқор азамат екенін дәлелдейді. Республикамыздың белді тарихшылары А.Сармузин мен М.Қойгелдиев бұл туралы былай дейді: «… Қазақ» алғашқы сандарынан бастап-ақ позициясы түсінікті, көздеген мақсаты бар газет болатын… Ол мақсат – қазақ қоғамын ояту, оны жарыққа жетелеу, ұлт-азаттық езгіге қарсы күрес жолына алып шығу еді. Ауыр отарлық езгі. Столыпин реформасы нәтижесінде жер үшін күрестің шиеленісуі, шаруашылық дағдарыс, саяси-әлеуметтік құқықсыздық жағдайдың да «Қазақ» жалпы ұлттық мәселелерді көтеріп, сол үшін күресті…»
Ахмет Байтұрсыновтың өте күрделі де қиын кезеңде иығына түскен жүктің ауырлығына қарамастан өзінің парасаты мен тасқынды шығармашылық күш-қуатын, халқына деген сүйіспеншілігін жаңа арнаға бұрып, халқы үшін аянбай тер төккенін «Қазақ» газеті арқылы көреміз. Бұл сол заманғы аса ірі ерлік еді.
