Міржақып Дулатұлы – публицист, ақын курстық жұмыс
Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Міржақып Дулатұлы – публицист, ақын.
2. Көрнекті қоғам қайраткері
3. Алаштың ардақтысы
4. Міржақып Дулатов «Қазақ» газетін ұйымдастырушылардың бірі
5.«Айқап» және Міржақып
6. Міржақыптың ақындық шеберлігі
Қорытынды
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Жұмыс көлемі: 28 бет
Пәні: Соңғы қосылған курстық жұмыстар
-----------------------------------------------------------------------------------
КУРСТЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Міржақып Дулатұлы – публицист, ақын.
2. Көрнекті қоғам қайраткері
3. Алаштың ардақтысы
4. Міржақып Дулатов «Қазақ» газетін ұйымдастырушылардың бірі
5.«Айқап» және Міржақып
6. Міржақыптың ақындық шеберлігі
Қорытынды
Кіріспе
Таңдалған курстық жұмысымның тақырыбы – «Міржақып Дулатұлы –
Курстық жұмысымның мақсаты – қоғам қайраткері, азаттық жолында
Курстық жұмысымның міндеті – Міржақып шығармаларындағы қазақ сөзінің
Тақырыптың өзектілігі – Міржақыптың шеберлігін таныта отырып, қызмет
II. Негізгі бөлім
Кілкіген запырандай тұнып қайғы,
Санасын сырқыратса кім ұйықтайды!
Бұл қазақ бір жақсыны ұмытпаса,
Дулаттың Міржақыбын ұмытпайды!
Ж. Әбдірашұлы
Үстіміздегі ғасырдың алғашқы онжылдықтарындағы қазақ қоғамының саяси, мәдени
Міржақыптың көзқарасының жан – жақты қалыптасуы ғасыр басындағы
Қоғам тарихындағы, халық тағдырындағы алмағайып, дүмпуі көп қиын
Қоғамдық, творчестволық қызметі күрделі ХХ ғасырдың бас кезіне
келетін қазақ интеллигенциясының демократиялық атануға қай тұрғыдан
болмасын толық құқығы бола тұра, қайта құру кезеңіне
тарих көшінен алатын өздеріне тиесілі орнын беру емес,
Сол қазақ демократиялық интеллигенциясының Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов
Ұлттық интеллигенцияның алғашқы буынының халық тарихында алатын орнын
Ия алла! Талапкердің бақытын аш,
Ақ жүрек пайдалы іспен атағын шаш,
Ұлтына қараңғыда қамаулы өткен
Жарқырап жарық сәуле болғандай бас.
Айнымай тұтқан жолың болсын мынау:
Азаттық, ағайындық, теңдік сұрау,
Тайсалмай дұрыстыққа жанды қисаң,
Борышы адамдықтың сонда тұр ау!
Деп замандастарына іздеген жоғын көрсеткендей сыңай танытқан. Тура
Жол ұзақ, жақын үшін жаннан көштім,
Бауырдың халін көріп бейнет кештім,
Құшақта, сүй, күй, жыла қайраттандыр,
Жан жарым, ұзақ ауыр жолға түстім.
Анығырақ айтқанда бұл үрдес, сабақтас ойлар Міржақып пен
Міржақып Дулатовтың азамат, жазушы, қайраткер ретінде қалыптасуы, талант
Міржақып газетке келгенге дейін де саяси, әдеби жұмысын
Сол кездегі қазақ саяси өмірінің, қоғамдық ойының ең
өкілдерінің ұлттық басылым редакциясында тоғысуы кездейсоқтыққа
жатпаса керек. Оларды мұнда тоғыстырған, әрине, ХХ ғасырдың
қазақ жерінде қалыптасқан саяси және әлеуметтік ахуал, соның
тарихи кезеңдегі қазақ қоғамының ең өзекті мәселелерін белсенді
жолдарын қарастыруға мүмкіншілік тудырған еді. Тарихи тұрғыдан алғанда
Міне сондықтан да Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М.
Міржақып Дулатовтың азамат, жазушы, қайраткер ретінде қалыптасуы, талант
2.1.Көрнекті қоғам қайраткері
Міржақып Дулатұлы 1885 жылы 25 қарашада бұрынғы Торғай
Әкесі Дулат әжептәуір ескіше оқыған, өз дәулеті өзіне
Бірақ Жақаңның (Міржақыпты кейін ел осылай атап кеткен
«Менің алғаш білімге көзімді ашқан сол кісі еді»,
Демек, жаңағы Мұқан мұғалім де, одан кейінгі Ахмет
Ы.), Асқарлар да мың сегіз жүз сексенінші жылдары
Ыбырай мектебінің – егер ресми атымен атасақ, Торғай
Сөйтіп, екі жасында шешеден, он екі жасында әкеден
қалады. 1897 жылы ол Торғай қаласындағы жаңағы екі
Әлі шәкірт жасындағы ұстаз жігіттің кейінгі өмірінде кеңінен
Жасы жиырмаға толмаған балаң жігіттің бойында осы екі
де бар еді. Оның үстіне, іздену кезінде түйгенін
жүріп, өзгеге айтқысы келген әсерін де жұрт көңіліне
Қысқасы, өрелі ой мен өршіл талап өз бойынан
Ол кезде Міржақып осынау тың сонарда алдынан із
Ынтық көңілге соны нысана етті ме, әлде қалың
аттанып, сол кезде Арқадағы қазақ оқығандарының бас қосатын
Қарқаралыға алғаш келгенде уездік мектептің мұғалімдігінен бастап, аз
жыл ішінде қалалық училищенің жетекші ұстазына айналған Ахаң
ХХ ғасырдың бас кезінде Қарқаралыда тұрған Ахмет Байтұрсынов
революциялық қозғалыстарға қатысады; әуелгі кезде астыртын жұмыс істеп,
бұқарасының көрнекті де белсенді басшыларының бірі болады.
Бұл осы оқиғалардың қалың ортасында жүрген Міржақыптың сөзі.
Енді осы қозғалыстың мәнін ашып көрсету үшін тағы
« 1905 жылы Қарқаралыда Ахаң менен біраз оқығандар
Міржақып Дулатұлын шығармашылық мұрасы жөніндегі Қазақстан Компартиясы Орталық
шеруге қатысқандар қатарында болады « деген мағлұматты да
Осындай қызу қимылмен көзге түскен жиырмадағы жас жігіт
сапарында қазақ конституциялық – демократиялық партиясының Оралдағы съезіне
Кеше ғана Торғай топырағынан аттанған ауыл мұғалімінің әлеуметтік
күрескерліктің Омбы ьен Қарқаралыда Ә.Бөкейханов пен А.Байтұрсынов мектебінен
де танытып қайтады.
1907 жылы Петербургте шыққан «Серке» газетінде Міржақыптың «Жастарға»
Өйткені осыдан екі жыл кейін жарық көрген «Оян,
Міржақып Петербург сапарынан елге белсенді қайраткер, саяси күреске
Олардың біріншісі – 1909 жылы Петербургтен Тұрағұл мен
шығармаларынан жедел аударып, тағы сол Петербургтен бастырып шығарған
Ахмет Байтұрсыновтың «Қырық мысалы». Үшіншісі - өзіміз сөз
Шөліркеген адамның таңдайын жібіткен бір жұтым сусынның қадірі
қолға, ауыздан – ауызға тарап, аз уақыттың ішінде
Бірақ бұл кітап жас авторға халық арасындағы абырой
Бұл кезде Міржақып өз шығармашылығын өлең мен проза
даласындағы әлеуметтік өмірден де қол үзбей , жіті
Әр өлкедегі ел тұрмысын өз көзімен көріп-білгісі келеді.
еркін ойлы азамат Семей қаласына келген бойда-ақ полицияның
ілінеді. Осының алдында ғана саяси айыппен қамауға алынып
Бұл кезде атақ-даңқы ел ішінде қаншалықты мәшһүр болса,
Бірақ соған да болмастан, «Айқап» журналының кейінгі бір
Сонымен, не керек, абақтыдан шыққан бойда Міржақып тағы
Арада біраз жыл өтіп , ел өмірінде ,
өзгерістердің куәсі болған , өз бастарынан да талай
Солардың ішіндегі ең түйіндісі , алыстағы мақсатқа жетудің
ықпалды құрал халықтың өз тілінде сөйлесіп, көпшіліктің пікіріне
беріп отыратын баспасөз екен. Және де оны шама
Қыр өлкесінің ағартушылық-демократиялық бағыттағы тұңғыш биресми басылымы
Әдепкіде баспахана жалдап, ақыға шығарылған газет төрт-бес жылда
«Қазақ» газетін жаздырып алу жергілікті байлардың, болыс-билердің, хат
Ұзақ жылдар бойы жөнсіз тыйым салынып , туған
оқуға , өнер-білімге, ілгергі елдердің үлгісіне шақырумен қатар,
Міне, осындай келелі іске газеттің бас редакторы Байтұрсыновпен
«Оян, қазақтан» бергі кезеңде жазылған өлеңдерін 1913 жылы
«Азамат» деген атпен жинақ етіп шығарып, 1914 жылы
Жамалды» Қазанда қайтадан бастырып, 1915 жылы «Терме» атты
М.Дулатұлы қаламынан туған осындай татымды мақалалар ішінде әлеуметтік
Мәселен, 1914 жылғы 23 июньде шыққан 67-санында «Абай»
Газеттің 1913 жылғы 6 апрельдегі санында М.Дулатұлын Ғабдолла
жылғы 31 октябрьдегі санында этнограф, фольклорист Әбубәкір Диваев
Ал енді қазақтың ішкі өміріндегі зорлық-зомбылық, әдлетсіздік, парақорлық,
«Қазақ» газеті 1913 жылдың бас кезінен 1918 жылдың
қозғалысымен бірге Уақытша үкімет саясатының шылауында болып, қазан
Бірақ Кеңес жағына шыққаннан кейін, сол топтағы басқа
Жаңағыдай күрт өзгерістен кейін аз-кем тыныс алып, ес
кешегі Алаш көсемдерінің бірі ретінде көзтүрткі бола бастады
Сөйтіп бұдан 11 жыл бұрын патшалық тұсында жыл
Семейдің түрмесіне тағы түседі. Бірақ , бір тәуірі,бұл
Ақынның революциядан сегіз жыл бұрын шыққан алғашқы жинағының
Көзіңді аш, оян, қазақ, көтер басты,
Өткізбей қараңғыда бекер жасты.
Жер кетті, дін нашарлап, хал һараб боп,
Қазағым, енді жату жарамас – ты.
Патшаның отарлау саясаты, халықтың өнер – білімнен мақұрым
жолға толық сыйғызылған.
Жинақтың қара сөзбен жазылған шағын кіріспесінен кейінгі «Қазақ
Адасып қараңғыда сорлы қазақ,
Ай тумай, күні һәм шықпай, тұр таң атпай?
Сөндірмей жанған өртті көрген адам
Қалайша тұру мүмкін жанға батпай?!
Содан кейінгі «Қазақ халқының бұрынғы мағишаты», «Қазақ жерлері»
дәстүрлерін жырға қосады.
М. Дулатұлының өмірі мен қызметінің негізгі кезеңдері:
Міржақып Дулатұлы 1885 жылы 25 қарашада Қостанай облысы,
1902 жылы Торғайдағы 2 сыныптық орыс – қазақ
1904 жылы Омбы қаласына қоныс аударған. Осы қалада
1905 жылы 17 қазанда Ресей үкіметіне қазақ халқы
1905-1907 жылдары Зайсан уезіндегі Бекмұхамбет қажы ашқан қазақ
1906 жылы Конституциялық демократтар партиясы делегаттары
қатарында Санкт – Петербургке барады.1907 жылы Санкт –
1909 жылы Қазан қаласындағы «Шарқ» баспасынан «Оян, қазақ!»
1910 жылы Қазандағы Каримовтар баспасынан «Бақытсыз Жамал» қазақтың
1911 жылы әр өлкедегі ел тұрмысын өз көзімен
1911 жылы маусым айының жетісі күні Семей қаласына
1912 жылы Орынборға келеді. Осындағы қазақ зиялылары ақыл
1913 – 1918 жылдары «Қазақ» газетінің бас редакторы
1917 жылдың 25 ақпанында Торғай губернаторы М. Эверсман,
үкіметінің жұмысына белсене араласады.
1917 жылы Орынборда өткен 1 және 2 жалпықазақ
1918 – 1920 жылдары Ташкент қаласында Түркістан республикасының
1922 жылы 9 наурызда Семей қаласында қазақ зиялылары
ашыққан елді аман сақтап қалу үшін сенімді азаматтарды
шаруасы күйлі азаматтардан мал жию керек деген байламға
1922 – 26 ж. Орынбордағы Қазақ халық ағарту
Орынбор (1924) басылып шыққан.
1928 жылы қамауға алынады.
1930 жылы ату жазасына кесіліп, кейін оны он
1935 жылы 5 қазан күні осы лагерьдің лазаретінде
1992 жылы 1-18 қыркүйек аралығында сүйегі Торғай өңіріндегі
3. Алаштың ардақтысы
Қаламгердің екі қырына – ақындығы мен прозашылық өнеріне
Міржақыптың әдеби мұрасының қомақты бөлігін оның поэзиялық шығармалары
М. Дулатұлының ақындық қадамы 1905 жылдан басталған. Бұл
Міржақыптың тұңғыш жинағы – «Оян, қазақ!» 1909 жылы
Жас ақынның өлеңін кімге арнағаны, не айтпақ болғаны,
Ақын кітабының беташар шумағында осылай деп үн қатады.
Жинақтың әлеуметтік маңыздылығы, уақытында үлкен мәдени құбылыс саналғандығы
Кезінде бұл кітаптың азаткерлік идеяны тарататынын, мұның халыққа
Міржақып орыс тілін еуропалық білімді ұстаздарды Ыбырай мен
Екінші хажет ғылымның орысша дүр
Өзіңе бек файдасы тіл білуің
Қараған мемлекттің низамы не,
Мұны білсең сақталар дүниелігің, -
деуі сондықтан.
Міржақыптың екінші өлең кітабы 1913 жылы «Азамат» деген
«Оян, қазақ!» атына мазмұны сай күрес рухына, қайрат
Мен біткен ойпаң жерге аласа ағаш,
Емеспін жемісі көп тамаша ағаш.
Қалғанша жарты жаңқам мен сенікі –
Пайдалан шаруаңа, жараса, алаш!
Міржақыптың үшінші өлеңдер кітабы – 1915 жылы «Терме»
айды» еске түсіреді.
1916 – 1918 жылдар М. Дулатұлының өмір белесінде
Алыстан Алаш десе, аттанамын,
Қазақты қазақ десе мақтанамын.
Болғанда әкем - қазақ, шешем – қазақ,
Мен неге қазақтылықтан сақтанамын? –
Деп өзінің ұлтжандылығын, қандай жағдайда да оның игілігі
М. Дулатұлының төл әдебиет тарихындағы ерекше еңбегінің бірі
Автор шығармасының өлеңмен жазылған сөз басында:
Мақсаты романның – халық түзетпек,
Жазылған еріккеннен ермек емес.
Жамалдың жайын жаздық бұл кітапта
Бақытсыз бір қыз екен осы шақта...
деп жазады.
Міржақыптың әдеби мұрасының қомақты бөлігін оның поэзиялық шығармалары
М. Дулатұлының ақындық қадамы 1905 жылдан басталған. Бұл
4. Міржақып Дулатов «Қазақ» газетін ұйымдастырушылардың бірі
Ғасыр басындағы халқымыздың мұң – мұқтажына, қоғамдық саяси
«Қазақ» газеті М. Дулатовтың қоғамдық саяси есею мектебі
Патша үкіметі тұсында басылуы бірінші рет тоқталып, бірақ
Осынау қасиетті бағыттағы оның алғашқы және ең маңызды
5.«Айқап» және Міржақып
Мемлекеттік дума жайы қазақтың озық ойлы азаматтарын толғандырған
М. Дулатов – публицист мақалада өз қаупін де
6. Міржақыптың ақындық шеберлігі
Міржақыптың поэзиясы күрделі де көп қырлы. Ол бірде
Міржақыптың өлең сөзге деген құмарлығы ерте оянды. Ол
Менің алғашқы өлеңім 1906 жылы Петерборда шыққан. «Серке»
Найзамен түртсе де
Жатырсың қазақ,оянбай
Мұнша қалың ұйқыны
Бердің бізге, ой, алла-ай! –
деп ақын күйіне ұран тастайды.
Енді бір өлеңінде 1905 жылы революция толқынынан рухтанған
Кешегі дұшпан қаһарлы,
Ертең қор боп жай қалсын.
Ұраныңды шығармай,
Жас қазақтар қайдасың?
Ал мына жолдар ақынның өмірлік кредосындай естіледі:
Көздеген оқ, сермеген қылыш болса да,
Тәуекел деп қасқайып көз жұмарым
Кім үшін тусам сол үшін өлу борышым
Міндет қылып қосқаны маған құдайдың.
Ол өз халқының қайғы-мұңын тек қазақ жерін отарлаумен
Қазағым, саспайсың,
Ілгері баспайсың.
Арамнан сейіліп,
Сескеніп қашпайсың...
Міржақып әнге, ойын-сауыққа, музыкаға да жасынан құмар болған.
бөлімінде, Петерборда өнер көрсетеді. Халық арасында кең тараған
Міржақып шығармалары ақынның рухани әлемінің соншалықты бар екендігін
Қорытынды
Зерттеу жұмысымды қорыта келе: Міржақып Дулатовтың өз дәуірінің
Міржақыптай халқының ұйқыдағы ойын ояту, ақылына сәуле түсіру,
Өмірдегі қиыншылықтарды жеңу үшін күресуден бұрын әрбір қазақ
Демек, қазақ құл, күң болмау үшін алдымен өзін
М. Дулатұлы қаламынан туған сондай бір азаматтың намыс
Шындыққа, халыққа, тарихқа, мәдениет пен әдебиетке жаны ашитын
Ақынның шалқар дүниетанымы, нұрлы жаны, талантты тебіренісі, өзгеше
Пайдаланған әдебиеттер:
Негізгі әдебиеттер:
1. .Р. Нұрғалиев «Алаш деп ұран салған»// Жалын
2. С. Иманбаева «М. Дулатұлы «Қазақ» газетін ұйымдастырушылардың
3.Ж. Ысмағұлов «Міржақып» // Егемен Қазақстан, 19 маусым
4.Елім-ай // Қазақстан мектебі - 1996 ж., 75
5. М. Әбсемет «Міржақыптың ағартушылық қызметі»// Қазақстан мектебі
6. «Ақиқат» журналы 2003 ж., № 7
Қосымша әдебиеттер:
1. С. Қалиев, Р Мұратханова «М. Дулатов мұраларындағы
2.Міржақып Дулатов шығармалары // Алматы «Жазушы» 1991 ж.,
3.«Хабаршы» журналистика сериясы, 2002 ж., № 3
4.ҚазҰУ хабаршысы. Журналистика сериясы, № 2, (14)
3
