Қазақ ұлттық зергерлік өнері курстық жұмыс
Жоспары:
КІРІСПЕ.................
1.ЗЕРГЕРЛІК ӨНЕРДІҢ ТАРИХЫ МЕН ТАБИҒАТЫ
1.1. Зергерлік өнердің тарихы
1.2. Қазақ зергерлік бұйымдарының түрлері
2.ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ЗЕРГЕРЛІК ӨНЕРІНІҢ ДАМУ ҮРДІСІ
2.1. Қазақ зергерлік өнерінің аймаққа байланысты түрленуі
2.2. Қазіргі кезеңдегі қазақ зергерінің бағыты.
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Жұмыс көлемі: 24 бет
Пәні: Соңғы қосылған курстық жұмыстар
-----------------------------------------------------------------------------------
КУРСТЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Жоспары:
КІРІСПЕ.........................................................................................
1.ЗЕРГЕРЛІК ӨНЕРДІҢ ТАРИХЫ МЕН ТАБИҒАТЫ
1.1. Зергерлік өнердің тарихы
1.2. Қазақ зергерлік бұйымдарының түрлері
2.ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ЗЕРГЕРЛІК ӨНЕРІНІҢ ДАМУ ҮРДІСІ
2.1. Қазақ зергерлік өнерінің аймаққа байланысты түрленуі
2.2. Қазіргі кезеңдегі қазақ зергерінің бағыты.
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Тақырыптың көкейкестілігі: Қазіргі кезеңде қолөнердің көптеген салаларын зерттеудің ғылым
Мақсаты: Ежелгі ата-бабамыздан келе жатқан ұлттық қолөнерінің шығу тегі
- зергерлік өнердің тарихымен танысу
- қазақтың дәстүрлі зергерлік өнерінің түрлеріне жалпы шолу
- қазақ зергерлік өнерінің басқа өңірлердегі ерекшеліктерін сипаттау
- зергерліктің осы замандағы ерекшелігімен танысу
1.1. Зергерлік өнердің тарихы
Қолданбалы қолөнер ежелден келе жатқан түркі халқына тән
Археологиялық қазба жұмыстардың нәтижесінде ертедегі көшпенділер заманында кеңінен тараған
« Сақ, сармат шеберлері мен зерегерлерінің туындыларын қазақ әшекейлерімен
Ортағасырда зерегерлер қолданбалы өнермен шұғылданғандардың ең ауқаттысы болып саналады,
XVIII – XIX ғасырларда зергерлік әшекейлер, өткен ғасыр дәстүрлерін
XIX ғасырда зерегерлік өндірісі жоғары дәрежемен бағаланды. XIX –
Қазақ даласында көркемдік тұрғыдан жетілген зергерлік өнер алғашқы темір
Зергерлік өнер бойынша зерттеу барысында белгілі этнографтар Е. Масанов,
1.2. Қазақ зергерлік бұйымдардың түрлері
«Зергерлік әшекей бұйымдар тек көбінесе байлық пен сәндік үшін
Мысалы, басқа тағатын әшекейлерге: маңдайлық, төбелік, желкелік, шекелік, құлаққа
Қымбат әшекей бұйымдарды-сырға мен жүзік, сақина мен білезік, алқа
Зергерлер негізінен қоғамның барлық әлеуметтік топтарының сұранысына ие болған
Таза алтыннан құю, соғу әдісімен білезік, сырға, сақина, жүзіктер
Зергерлік бұйымдардың жарасымдылығы, айбындылығы, монументтілігі зергердің сан алуан тәсілді
Күміс бұйым бетіне қарала жүргізуді де қазақ зергерлері ертеден
Зергерлік бұйымдардың көздеріне шеберлер ақық(агат), теңбіл тас(сланец), феруза(бирюза), маржан(коралл),
«Көптеген әшекей бұйымдар ұзатылған қыздың сән-салтанатты жасауы ретінде қолданылған.
Дәстүрлі қазақ тұрмысында тастарға деген оң көзқарас бүгінге дейін
Зергерлер қолынан шыққан әшекей бұйымдар да көбіне бас киімде
Тілші-ғалым Р.Н.Шойбеков еңбектерінде бұған қоса баскиім әшекейінің төмендегі түрлері
Былқылдақ- әйел баскиіміне тағатын үлкен моншақ, маржан.
Есектас- көз тимесін деген ырыммен жас баланың бөркіне тағуға
Жырға- сәукеленің моншағы, шұбыртпасы, салпыншағы, жырға, әдетте көп салпыншақтардан
Қозалы үкі- бөрікке қадайтын үкі қауырсынын ораған әшекей.
Үкі аяқ- жоғарғы жағына асыл тас орнатып, төменгі жағын
Шеттік- кимешектің жағына қадайтын күміс.
Көзотаға- көбінесе ер адамдардың бас киіміне қадайтын меруер,
Айтулы төре боламын.
Көзотаға тағынып,
Көріне төре боламын»
(Көктайдың ертегісі «Манас» жырынан Шоқан
Шоқ- баскиімге тағатын алтын әшекей, асыл тас. Ал бұрама
Шырмауық- ілгекті оқа, әшекей, металл ілгекті баскиім әшекейі.
Шытыра- баскиімге, омырауға, аяқ киімге қадайтын, ағашқа, ер-тұрманға орнататын
Шашқа тағылатын сәндік бұйымдар.
«Шашқа тағылатын сәндік бұйымдарға шашбау, шолпы, шаштеңгелер жатады.
Қазақ халқы әйел шашының ұшында тіршіліктің күші бар деп
«Қыл шашын байлап қылаңдап,
Шашбауын байлап сылаңдап...»
(«Қобыланды батыр» жырынан.)
Шашбау (1,2-сурет)- өрілген бұрымның ұшын бекіту үшін тағылатын алтын,
Шашбау жасалған материалына қарай алтын шашбау, күміс шашбау, тіллә
«Заманыңда тағыпсың
Тіллә шашбау жар-жар...» - дегендегі
шашбау түрі алтын тиындар қадалған тіллә шашбау.
Шашбаудың ең қарапайым түрі қызыл лента немесе ызылған шүберек.
Шашбау, шолпы сәндік бұйым, әрі бұрымның ұшын бекітеді, әрі
Шашбау пішіндері мен көлемі әйелдің жасына қарай өзгеріп отырады.
Шолпы (3-сурет)
Сол сияқты күміс немесе алтын теңгелер, тиындар қадалған шашбауды
Бұрымға тағылған шолпы сыңғыры қара ниетті күштерден қорғауды көздеген.
Кейде бұрымға тағылатын шолпы мен шашбаулар салмақты болған, сонысымен
Жас қыздар тағатын шолпы өте көркем әшекейленеді. Олар: үзбелі
Шолпыны кестелі жіпке қосып та өрген. Тиындардың «Бойыңды тік
Мұны байлықтың, баршылықтың белгісіне санаған, шашқа тағылған осы шолпылар
Алаштың ардақтысы Міржақып әкеміз де осы көріністі қалт жібермей:
«Шекеде кәмшат бөрік, киген асыл .
Сылдырап алтын шолпы, иықта шаш»; - деп суреттеген.
Шолпы қыздардың бойына ойлылық, зерделілік, биязы мінез қалыптастырған.
Шаштеңге
«Шолпының күміс, алтын теңгелерден тізбелеп жасалған түрін шаштеңге дейді.
Арқа тұсындағы шаш өріміне таққан әшекейді арқалық, шүйдеге таққанын
«...Құлағыңа таққаның күміс сырға,
Күбірлеп шығасың күнде қырға...» дегендей,
«Сырға - әйелдің құлағына тағатын әшекейлі, сәнді, зергерлік бұйым.
Қазақта ертеректе қыз баланы қырқынан шыға салып, құлағының сырғалығын
Қазақ халқында атастырылған қыздың құлағына сырға тағу рәсімі бар.
Сырғалар көлеміне қарай салпыншақты деп те бөлінеді (4 а,
Зергерлік өнерінде бұйымдардың сыртқы пішінін ай, күн, жұлдыз сияқты
Сырға түрлерінің ажыратылып аталуы олардың сыртқы пішінінің неге ұқсауынан
күмістен қойылған шошақ әшекей, томпақ көзі бар кейде оның
Қазақ әйелдері сырғаны бала кезден қартайған шағына дейін таққан
Маңдайға тағатын әшекейлер
«Алқа (5-сурет) - әйел адамдар мойнына, омырауының тұсына тағатын
Алқаның жергілікті жерде әйел көкірекше, қаза, омырауша, өңіржиек және
Шойбековтың зерттеулері бойынша: «Алқаның жергілікті атауларының бірі - өңіржиек.
«Өңіржиек - көйлектің сыртынан омырауға тағылатын өте қымбат бағалы,әшекейлі
Мойынға тағылатын сәндік бұйымдар
«Моншақ- мойынға тағатын сәндік бұйымдардың бірі. Моншақ ұсақ, түрлі
Моншақтың тана түріндегісіде болады. Көзтана, 4, 5, 6 тармақ
Тал моншақ-тақияға, сырт киімге бірнеше қатар етіп тағылатын моншақ
Тақияма таққаным тал-тал моншақ,
Жарасар кер биеге кер құлыншақ.»
«Тұмар- мойынға тағатын зергерлік әшекей бұйымның бір түрі. Қазақтар
Жастық тұмар- төртбұрышты түсті металдан жасалған көркемдік бұйым.
Қиық тұмар- сәндікке мойынға тағылатын жалтырауық заттардан істелген тұмар.
Лағыл тұмар- лағыл таспен безелген тұмар.
Сіркелі қолтық тұмар- бетіне сіркелеп өрнек салынған тұмар.
Алтын тұмар- күміс бетіне алтын жалатқан, алтынмен әшекейленген тұмар»[2.352б]
Кеудеге тағатын бұйымдар
«Қапсырма- камзол, кәзекей, кеудеше тәрізді әйелдің сыртқы киімінің екі
Қапсырма ілмек, сақина тәріздес екі бөлшектен тұрады (6-сурет). Сөйлеу
Қақтаған күмістен және ортасына асыл тас салып соққан түрлері
Қолға тағылатын зергерлік әшекейлер
Қолға салынатын әшекей бұйымдар бір-біріне ұұсас болғанымен олардың жасалуына,
«Жүзік (7 ә -сурет) - саусақ сұғатын шеңбері таза
«Отау жүзік- ол отауды бейнелейді. Бұл жүзікті қалыңдықтың қолына
Балдақ- жүзіктің көзі жоқ, біріңғай түрі. Жүзіктің бұл түрін
Сақина – саусаққа салатын зергерлік бұйым. Жүзікке қарағанда сақинаның
«... Болмады әлде күміс әлде алтының,
Білезік білегіңе салатұғын...»
(Ілияс Жансүгіров.)
«Білезік – әйел адамдардың білек буынына тағатын сәндік бұымы.
Білезік қымбат металдардан жасалады. Көлемі, пішіні, әшекейі әр
Сыртқы түріне, өрнегіне, жасалған елдің мәнеріне тән, көздеріне байланысты
« Білезіктер күрделі әрленген көне ұлттық нақыш бойынша
«Бес білезік бауыр сырты жалпақ етін жасалады, кейде
Жұмыр білезік адамның қалауынша жуандығы әртүрлі күмістен иіліп істеледі.
« Тарихи – этнографиялық деректерге сүйенсек, білезік осы күнге
Белдік түрлері
«Белдік (белбеу) – киімді сыртынан буыныға арналған бір ұшы
Көркем әшекейленген белдік түрлері Р.Шойбеков зерттеулері негізінде:
Алтын белбеу – былғарыға алтын шытыра орнатып жасалған өте
Алтын емел белбеу – алтын шапқан, әшекейленген белбеу.
Берен белбеу – қымбат металдан жасалған.
Қаптырма белбеу – екі ұшы қапсырма арқылы түйісетін белдік.
Көнте – қазақтың сәндік белбеуі. Оны малдың берік жон
«Кемер белбеу – қыздар мен әйелдер буынатын, былғары немесе
Қазақ белбеулерін жасалған материялына, безендірілуіне, қосалқы бөліктерінің бар –
2.1. Қазақ зергерлік өнерінің аймаққа байланысты түрленуі
Қазақтың дәстүрлі зергерлік өнерінің әр өңірдегі айырмашылықтарын XIX ғасыдан
Солтүстік Қазақстан зергерлік әшекейлері формаларының әсемдігімен, құрылымының күрделілігімен ерекшеленіп,
Қазақтың барлық зергерлік комплекстерінің ішінен Батыс Қазақстанның бұйымдары ерекше
Оңтүстік Қазақстанда істелген бұйымдардың өзгешелігі – ою -
Солтүстік Қазақстан өңірінде жасалған зергерлік бұйымдар құрылымының күрделілігі, пішіндерінің
Ал Орталық және Шығыс Қазақстан бұйымдарына қарапайымдылық, пішіннің айқындылығы,
2.2. Қазіргі кезеңдегі қазақ зергерінің бағыты.
« XX ғ. Зергерлік бұйымдарды күмістен, алтыннан жасау
Қазіргі қолөнер шеберлерінің төл туындылары бірнеше шығармашылық бағытты қамтиды.
Қазіргі зергерлік бұйымдарда көздің жауын алатын бағалы тастар көп
Қорытынды
Зергерлік өнер адамзат баласы меңгерген ежелгі өнер түрлерінің бірі.
Ұлттық мәдениеттің бір саласы қолөнер болғандықтан, қолөнер шеберлерінің талабы,
Зергерлік бұйымдардың қайсысын алатын болсақ та әр қайсысында өзіндік
Зергерлік өнер, Қазақстан өнерінің, әлемдік көркем мәдениеттің ажырамас бір
Сандаған ғасырлар бойы даму, өркендеу жетілу, тоқырау, қайта түлеу
Өткендегі талантты зергерлер жасаған тамаша бұйымдар ұлттық мәдениетімізге қосылғанұлкен
Пайдаланылған әдебиеттер:
Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. «Қазақстан» баспасы. Алматы -1969.
Қазақтың ұлттық киім – кешектері. Алматы. «Алматыкітап»,2007.
Шойбеков Р. Н. Қазақ зергерлік өнерінің сөздігі,
Қазақтың ұлттық киім – кешектері. (Самашев З., Жетібаев Ж.
(Маңғыстаудың дәстүрлі қолөнері).
(Маргулан А. Х. Казахское народные прикладное искусство: Альбом. –
(Самашев З., Жетібаев Ж. Қазақ петроглифтері).
Тохтабаева Ш. Ж. Қазақтың зергерлік өнері. Алматыкітап баспасы 2011.
