Қазақ хандығын зерттеудегі деректік негіздер диплом жұмысы
МАЗМҰНЫ - www.topreferat.com.kz
.
Кіріспе..........................................................................................................
1. Қазақ хандығының қалыптасуы.
1.1. Алғашқы Қазақ хандығының құрылуының алғышарттары................
1.2. Алғашқы қазақ тарихшысы М. Х. Дулатидің
«Тарих-и-Рашиди» еңбегіндегі Қазақ хандығы туралы мәліметтер...
1.3. Қазақ хандығының құрылу кезеңі мен жағдайы..............................
2. Қазақ хандығының негізін қалаған билеушілер.
2.1. «Қазақ» сөзінің шығуы туралы деректік мәліметтер.......................
2.2. Қазақ хандығының негізін қалағандар..............................................
2.3. Қазақ хандығының нығайуы кезіндегі билеушілер.........................
Қорытынды....................................................................................................
Пайдаланған әдебиеттер мен деректер тізімі...........................................
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: - бет
Пәні: Тарих
-----------------------------------------------------------------------------------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ ФАКУЛТЕТІ
Қазақстанның ежелгі және орта ғасырлар тарихы
кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫН ЗЕРТТЕУДЕГІ ДЕРЕКТІК НЕГІЗДЕР
Орындаған
4 курс студенті__________________А.А.Садвакасова
Ғылыми жетекші
т. ғ. к., доцент___________________Ж.Б. Құндақбаева
Қорғауға жіберілді “____”__________2008ж
Кафедра
меңгерушісі,
т. ғ. д., профессор________________Т.О.Омарбеков
(қолы,күні)
Алматы 2008
Мазмұны.
Кіріспе..........................................................................................................
1. Қазақ хандығының қалыптасуы.
1.1. Алғашқы Қазақ хандығының құрылуының алғышарттары................
1.2. Алғашқы қазақ тарихшысы М. Х. Дулатидің
«Тарих-и-Рашиди» еңбегіндегі Қазақ хандығы туралы мәліметтер...
1.3. Қазақ хандығының құрылу кезеңі мен жағдайы..............................
2. Қазақ хандығының негізін қалаған билеушілер.
2.1. «Қазақ» сөзінің шығуы туралы деректік мәліметтер.......................
2.2. Қазақ хандығының негізін қалағандар..............................................
2.3. Қазақ хандығының нығайуы кезіндегі билеушілер.........................
Қорытынды....................................................................................................
Пайдаланған әдебиеттер мен деректер тізімі...........................................
Кіріспе.
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазақ халқы тамырын жеті қабат жер
Қазақстан тарихында қазақ мемлекеттігінің тарихы, соның ішінде Қазақ хандығы
Қазақ хандығының тарихына қатысты деректерді талдап, демократиялық сипатта қалыптасқан,
Дерек көздерінің мағынасы мен мәніне, деректік құндылығы мен маңыздылығына
қалыптасып жатқан халықтың өзінің болашақ есімімен тарихи тоғысуы осылайша
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Қай кезеңде де қоғамдағы тарихи
Зерттелу жұмысының тарихнамасына қатысты XIX ғасырдың атақты зерттеушісі В.
Кочевых Узбеков» [9,149] деп аталатын еңбектерінде Қазақ хандығының тарихының
Қазақ хандығының төл тарихын шынайы зерттеу обьективті және субьективті
Тарихнамалық шолу рәсіміне сәйкес Қазақ хандығының сипатына баға беріп,
ұйымдастырылу формасын тоқталады[12,7]. Екінші бір көкейкесті мәселелердің бірі алғашқы
Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Біздің зерттеуіміздің басты мақсаты
Ол үшін алдымызға мынандай міндеттерді қойдық:
- Қазақ хандығының негізін қалаушылар Жәнібек пен Керейдің Өзбек
-Қазақ хандығының құрылуының алғышарттары мен құрылу кезеңіндегі обьективті жағдайды
-Қазақ хандығына қатысты бүгінгі таңда туындап отырған қазақ тарихшыларының
жұмыстың негізгі бөлімінде талдап көрсету.
Диплом жұмысының деректік негізі. Диплом жұмысын орындау барысында, алдымызға
- Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарихи-и-Рашиди» еңбегі;
- Темір әулеті тұсындағы деректер;
- Аштарханид әулетінің деректері;
- Бабырдың Бабырнамасы;
- Қадырғали Жалаиридің «Жылнамалар жинағы»;
- Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы,
Біздің жұмысымызда қаралатын деректеріміз Аштарханид әулетінің деректеріне дейін ғана
1465-1466 жылдары Қазақ хандығының негізінің қалануы туралы мәліметтер.
Алғашқы қазақ хандары Керей мен Жәнібектің Қазақ хандығын құрудағыролі.
Өзбек ұлысынан ауа көшіп, бөлініп шыққан Жәнібек пен Керейдің
«Қазақ» терминінің деректен табылуы және қолданылуы.
Екінші бір дерек көздеріне Темір әулеті тұсындағы деректерді екі
хандардың оңтүстік Қазақстан территориясы және Сыр бойындағы қалалар үшін
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері. Тарихи деректер мен зерттеулерге сүйенсек
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан( әр
1 Қазақ хандығының қалыптасуы.
1.1Алғашқы қазақ хандығының құрылуының алғышарттары.
Қазақ хандығы XV ғасырдың екінші жартысында Шығыс Дешті Қыпшақты
Жаңа дәуірдің екінші мыңжылдығының басында Ертістен күнбатысқа қарай созылып
Дешті Қыпшақ Батыс Дешті Қыпшақ және Шығыс Дешті Қыпшақ
В. В. Бартольдтың айтуы бойынша, Даланы хандар биледі, бірақ
Шыңғыс хан 1227 жылы тамызда қайтыс болды, бірақ жаулап
Жеті жылға (1236 —1242) созылған Бату шапқыншылығы кезінде Еуразияның
Жошы ұрпақтары иелігінің солтүстік шеті енді Болгар қаласы (қазіргі
Жошы ұлысының алғашқы билеушісі Бату, әкесінің інілері Үгедей мен
Жошы ұрпағы саяси тәуелсіздікке тек Батудың немересі Мәңгі-Темір (1267—1280)
Сөйтіп, XIII ғасырдың 60-жылдарының соңына қарай Жошы ұлысы жалпы
шығады. Ұзақ жылдар бойына әр түрлі билеушілер басқарып келген
Дешті Қыпшақ, Қыпшақ, Бату үйі, Берке елі, Ұлык, Ұлысы,
Жошы әулеті билеген мемлекет зерттеме әдебиетте Алтын Орда атымен
Жошы әулеті иелігінің құрамында әр түрлі тілде сөйлетін, мәдениеттің
Алтын Орданың алғашқы астанасы Бату ханзада XIII ғасырдың 50-жылдарының
Бұл жағдай XV ғасырда Алтын Орда түгел ыдырағанға дейін
жазады:
«Мен сондай-ақ Ұлы Татар (Жошы ұлысын ол осылай атаған.
Басқа кез келген мемлекеттің тарихындағы сияқты, Алтын Орданың тарихында
Өзбек ханның замандастары мұсылман авторлары жазбаларында оның сырт көркі
Өзбек хан билеген (1313—1341) кезеңде Алтын Орда мемлекетінің өмірінде
1. 1321 жылы Өзбек хан ислам дінін қабылдап,
Мүхаммед деген ат алды да, Сұлтан Мүхаммед Өзбек хан
болып, ислам дінін Алтын Орда мемлекетінің ресми діні етті.
2. Өзбек хан билік құрған кезеңдегі 1335 жылғы
оқиғаларын суреттеген мұсылман авторларының жазбаларында өзбекий-ан (өзбектік, өзбектіктер) сөзі
3. Өзбек хан билеген уақытта хандық билік күшейе түсті,
Алтын Ордадағы хан билігі Өзбек ханның ұлы Жәнібек хан
ал-ансаб»авторларының айтуынша, өзі билік құрған кезде Бердібек таққа таласар
Сұлтандар (XIV ғасырдан бастап Жошы ұлысы мен Шағатай ұлысында
Алтын Орда ішінде бұлғақ пен сарай төңкерістері кезеңі басталады.
Осынау саяси кикілжің мен қырқыстар барысында Жошы ұлысының аумағында
Бердібек өлгеннен кейін Жошы ұлысының оңтүстік-шығыс аймағына әмір-билігі түгел
70-жылдардың орта шенінде сол қанаттың (Шығыс ордасы) басшысы Орыс
Жошынын, үлкен ұлы Орданың баласы Орыс ханның қолынан келмеген
1376 жылы Тоқтамыс Орыс хан ордасынан қашып шығып, Әмір
Темірлік автор Мойын ад-Дин Натанзи мінездемесіне (XV ғасырдың
басы) иланар болсақ, Темір Мәлік «ойын-сауыққа құмар болып, арақ-шараптан
Сығанақ тағына қайткенде де өз адамын отырғызу ойынан айнымаған
сені ешкім қуып жете алмайтын болады», — дейді.
Айтқандай-ак,, көп әскермен Тоқтамысқа қарсы келген Темір-Мәлік оны ойсырата
Сөйтіп, жылнамашылардың айтуы бойынша, сол Хынк-оғлан аталатын ат Тоқтамыс
Темір бұл жолы да төзімділік танытып, осымен нешінші рет
Бұл жолы тағдыр ханзадаға оң қабақ танытты. Бұрынғысынша маскүнемдік
«Егер сен мені өз патшаң ретінде құп алар болсаң,
Ашудан қалшылдап кеткен Балтышақ:
«Егер менің қолым байлаулы болмаса, саған келістіре жауап берер
Тоқтамыс Балтышақ әмірдің тілегін орындайды.
Сол жеңістен кейін Тоқтамыстың қасына ерген Темірдің әмірлері оны
Бірақ бойын даңққұмарлық кернеген Тоқтамыс бір ғана Сығанақ тағын
қанағат тұтып отыра алмады. Қара-құрым қол жинап алған ол
Тағдыр бүл жолы да Тоқтамысқа оң қабақпен қарады.
Ол кезде Алтын Орданың үлкен бір бөлігі әмір Мамайдың
1380 жылы Мамай Руське қарсы жорыққа шықты, бірақ Куликов
Енді Жошы ұлысының өзінде Тоқтамысқа қарсы келер пәлендей қауіпті
Көп әскер жиып алып, 1382 жылдың жазында Тоқтамыс Еділден
1382 жылдың 23 тамызында Тоқтамыс Мәскеуге жетіп, оны қоршауға
Сол бір тонаушылық жорығы Тоқтамыстың кеудесіне нан пісіріп, өз
Ең алдымен ол, бұрын айтқанымыздай, Темірдің қолына қараған Хорезмнің
қоймайды.
Хижраның 788 (1386—1387) жылының қысында, Темір Кавказдағы Қарабақта жүргенде
Келесі, хижраның 789 (1387—1388) жылы Тоқтамыс қалың қолмен Сығанақтан
Бұл тонаушылық жорық жайындағы хабар сол кезде Батыс Иранда
төзімі де таусылуға айналған еді, енді ол Тоқтамысты тәубесіне
Ең алдымен Темір хорезмдіктердің Тоқтамысты қолдаған опасыздықтарына орай тиісті
Тоқтамысқа қарсы өз жорығын Темір 1390 жылдың 1391 жылға
1391 жылғы Тоқтамыстың жеңілісі қаншама жойқын бола тұрғанымен, оның
XV ғасырдың басында Жошы ұлысының басын біріктіремін деген тағы
күйреген орнында бірнеше жаңа түркі мемлекеттер: Қырым хандығы Қазан
Бірақ тарихына осы кітап бағышталып отырған Қазақ хандығы құрылмастан
1.2Қазақ мемлекетінің алғашқы тарихшысы Мұхаммед Хайдар Дулатидың Тарихи-и-Рашиди еңбегіндегі
Әрбір тіршілік иесінің талқаны таусылар күн болады. Бірақ ажалмен
Бұл еңбекті жазған адамның толық аты-жөні — Мұхаммед Хайдар
Мырза Хайдардың туған мерзімі жайлы дерек жоқ. Өз шығармасында
Мырза Хайдар белгілі де беделді дулат руынан шыққан, сондықтан
таққа отырғызып, қаламаса тақтан түсіріп отырған да солар еді.
Оның әкесі Мұхаммед Гурган («Хан тұқымының күйеуі») өзін 1495
Мырза Хайдардың өз айтуы бойынша, оның шешесі, Хуб Нигар-ханым,
өмірінің қазынасын о дүние сақтаушысының қолына табыстаған». 1508 жылы
Ойға жүйрік, жан-жақты майталман шебер Мырза Хайдар өзінің ержүректілігімен
« Өз әкесінің қазасы өзбектерден болғанын кейін, ол маған
Алтын, күміс, қорғасын ба — бүгінде,
Өз негізін табады ақыр түбінде.
Қазір ол әбден ақыл тоқтатқан, бірқалыпты жақсы жолға түскен
Мырза Хайдар түрік, парсы тілдерінде еркін сөйлеген, жаза да
1529—1530 жылдары Бадахшанда болуына орай түрік тілінде жазылған
Текті атадан шығуы мен өз басының айрықша қабілеті Мырза
1533 жылғы 9 шілдеде Сұлтан Саид хан өлген соң,
өзіне қаратып алып, сонда өзі үшін шын мәнінде ешкімге
білген Мырза Хайдар өз иелігіндегі өңірдің тәуелсіздігін сақтап қана
Мырза Хайдар Дулат Кашмирдегі жергілікті тұрғындар көтерілісі кезінде қазаға
Парсы тілінде жазылған үндінің баяндық деректерінің көпшілігінің сілтемесі бойынша,
Мырза Хайдар Дулаттың қай жылы өлгені жайында деректерде әр
жылы (1551) өлді делінеді. Осы дата Еуропа ғалымдарының көпшілігің
Сөйтсе де, Мырза Хайдар Дулаттың Мазари-Салатиндегі зиратында жазуы бар
Бұл құлпытастағы жазудың авторы кім екені белгісіз. Ақ мәрмәр
Екінші қүлпытас ауқымды, жалтыратылған, қазірге дейін жақсы
сақталған, шеті ғана мүжілген қара граниттен жасалыпты. Сол қара
Бұл құлпытастың қайдан шыққаны белгілі. 1822 жылдан 1823 жылға
Азияға аттанады. Жолшыбай Кашмирге соққан ол өзінің қасына ерген
Сонымен, соңғы сәтте келіп, Мырза Хайдар Дулаттың тірлік
Адам өмірі деген оның ұзақтығымен емес, сол өмірді қалай
«Рашид тарихы» («Тарихи Рашиди») 1542—1546 жылдары парсы тілінде Кашмирде
«Құдайдың осынау ең қабілет-қауқары төменгі құлдарының бірі өзінің бейталант
көзкөргендерден де ешкім қалмай бара жатқанын, енді соны айтып
Бірақ «Тарихи Рашидиді» ақ қағаз бетіне түсірудің бірден-бір себебі
Мырза Хайдардың өзі үшін де бұл шығарма оның әдеби
Шығарма алғы сөзінде ол өзінің елін тастап моғолдардан бөлініп
жақсылығын ұмыта алмайтынын, он үш жасар жетім кезінде өз
болмаса сырт беріп теріс айнала ма, біріне де қарамай,
«Тарихи Рашидидің» негізгі мазмұны — 1242 жылы өлген Шыңғыс
Мырза Хайдар Дулаттың шығармасы Қазақ хандығының тарихы жайындағы ең
Хайдар Дулатты Алғашқы Қазақ мемлекетінің толық хақылы алғашқы тарихшысы
Мұсылмен әдебиеті Мырза Хайдардың тарихи шығармасын аса жоғары бағалайды.
«Оның соңында тек шапағатты дүние қалды, ол жоғары да
Мырза Хайдар шығармасы Еуропа шығыстанушыларына да айрықша
ықпал етті. XIX ғасырдың орта тұсынан бастап Орталық Азия
Кеңестік шығыстану ғылымына келетін болсақ, ондаған жылдар бойына әр
«Тарихи Рашидидің» жоғарыда айтылған Еуропа тілдеріндегі тәржімаларының әрқайсысының өз
1.3Қазақ хандығының құрылу кезеңдері мен жағдайы.
Тарихтың қалыптасуы да қызық: кейде қоғамды дүр сілкіндірген айқай-шулы
құбылыстың өзі әр түрлі жағдайдың өріс алуына қарай ел
Ал енді бұра тартып, бұрмаламастан баяғы өткен бағзы заманның
XV жүзжылдықтың 20-шы жылдарында Шығыс Дешті Қыпшақ қырғын соғыс
Қырық жыл хан тағында отырған Әбілхайырдың алдынан үлкенді-кішілі мың
Хижраның 864 жылында (1459 жылдың қазаны, 1460 жылдың қыркүйегі),
ұлының кегін қайтару мақсатымен ол «Дешті Қыпшақ еліндегі Жошы
Бағына қарай аман қалған Әбілхайырдың саяси қарсыластары ішінде Дешті
Болашақ қашан да жұмбақ. Алғашында олар шын мәніндегі босқындар
Ол кезде Керей мен Жәнібек өздерінің көрші моғолдар басшыларымен
Қысқасы, хижраның 864 жылының (1459—1460) әлде бір айында Жошы
Ол жылдарда моғолдардың жоғарғы билеушісі Есенбүға хан еді. Ол
Ол дәуірде әр түрлі себептермен, әр түрлі жолдар арқылы
өз елінен, үйренген ортасынан бөлініп кетіп, жағдайға орай басынан
Көршілес Моғолстан жеріне қоныс тепкен, қол астында сан мыңдаған
Әбілхайыр хан өлген соң мемлекет ішіндегі саяси дағдарыс одан
«... ел ішінде бұлғақ басталды, — деп жазады Ибн
Еркін қазақтар мен Әбілхайыр мұрагері әлжуаз Шейх-Хайдар хан арасында
Жазба түпнұсқалардағы деректерді тәптіштей тексере келгенде, бұл тарихи уақиғаның
Сөйтіп, араға қырық жыл салып барып Шығыс Дешті Қыпшақта
1. Егер Орыс хан (1377 жылы өлген), оның баласы
хан (1395 жыл шамасында өлген), немересі Барақ хан (1428
өлген) Дешті Қыпшақта билеуші болса, XV ғасырдың екінші жарты-
сынан бастап олардың әулеті Шығыс Дешті Қыпшақ қазақтарының
басшысына айналды.
2. Ұлы Дала мен оған жалғас аймақтарда XV ғасырға
қазақтар болған. Бірақ ол еркін тайпалар тұрағы қайтадан ыдырап,
оның біразы бұрынғы қалпына барар еді де, қазақ (еркін
сында) деген атты ұстап қала алмас еді. Енді, міне,
Орыс хан ұрпақтары Керей мен Жәнібек сұлтандар бастаған еркін
қазақтар өз елдерінде жоғарғы билікке қол жеткізеді де, өздерінің
дербес Қазақ мемлекетін (лаулати казак) құрады.
3. Егер Қазақ хандығы құрылғанға дейін «қазақ» сөзі тек
мағынада ғана қолданылып келсе, енді мемлекет болып құрылғаннан
кейін саяси термин — дербес хандық атауына айналды, ал
кейін жер үстіндегі түріктердің арасындағы ен, саны көп қазақ
ының өз этнонимі — төл есімі болып тұрақтанды.
Қысқаша түйіндер болсақ, Алғашқы Қазақ мемлекеті — Қазақ хандығының
тын. Және сол жағдай Шығыс Дешті Қыпшақтағы Шибан әулеті
Енді Қазақ хандығының құрылу уақыты жайлы мәселені неғұрлым егжей-тегжейлі
«Әбілхайыр хан Дешті Қыпшақты түгелдей ез қол астына бағындырып
Ол кезде Моғолстанда хандық құру кезегі Есенбүға ханға жеткен
Әбілқайыр өлген соң Өзбек ұлысында өзара қақтығысулар басталды; бас
Олар (Керей мен Жәнібек, солардың жақтастары.) алғашында қашып шығып,
дағдарып жүргенде, былайғы жұрт тілінде қазақ, аталады да, сол
Басқа бір тарауда Мырза Хайдар нақ осы уақиғаларды былайша
«Ол кезде Дешті Қыпшақты Әбілхайыр хан билейтін. Ол Жошы
одан қашып барып, Жетеге, яғни Моғолстанға жетеді. Есенбұға хан
Олар мүнда жүргенде Әбілқайыр хан өлімінен соңӨзбек ұлысындағы
Қазақстан тарихнамасында Мырза Хайдар Дулаттың осы деректері (парсы мәтінінде
Жоғарыда келтірілген үзінділерден байқағанымыздай, Мырза Хайдар Қазақ хандығы құрылар
Мырза Хайдардың жазуы бойынша Қазақ хандығы Әбілқайыр хан өлгеннен
Бірақ шын мәнінде Әбілхайыр хижраның 870 жылы емес, одан
Сондықтан да Қазақ хандығының құрылуы 1469 жылдан бұрын деп
Қазақ хандығының бастапқы тарихы хронологиясында Мырза Хайдар Дулат жіберген
Енді біз бүкіл хронологияны салыстырып тексере аламыз. Мұсылман күнтізбесінің,
Әбілхайыр ханның Шығыс Дешті Қыпшақта таққа отыруы — 1428
Керей мен Жәнібектің тайпалар мен рулардың бір бөлігін ертіп
Моғол ханы Есенбүғаның өлімі — 1461 —1462 жылдар.
Шибан әулеті Әбілхайыр ханның өлімі — 1468—1469 жылдар.
Дешті Қыпшақтан қашып өздеріне қосылған жаңа босқындар есебінен Керей
Қазақ хандығының құрылуы — 1470 —1471 жылдар.
1470 —1471 жылдардан бастап XIX ғасырда патша үкіметі кең-байтақ
2.Қазақ хандығының негізін қалаған билеушілер.
2.1 Қазақ сөзінің шығуы туралы деректік мәліметтер.
«Қазақ» — түрік сөзі. Бастапқы нысаны нақ осындай —
Республикасының көрнекті шығыстанушысы Б. Е. Көмековтің көп жылғы зерттеулері
Мұсылман жазба ескерткіштерінде «қазақ» сөзінің алғаш аталуының бірін авторы
Тарихи әдебиеттерде «қазақ» сөзінің сан түрлі түсіндірмесі бар. Біреулер
Қысқасы, «қазақ» сезінін, сенімді этимологиялық түсінігі әзірге жоқ. Бірақ
Сөйтіп, ешқандай саяси болмаса этностық мағынасы жоқ «қазақ» сөзі
олардың әскери қауымдастық ретінде қалыптасуына ықпал етті. Басқаша
айтар болсақ, «қазақ» сөзінің түпкі мәні — әлеуметтік мән.
Кейде өз еркімен не әлде бір жағдайға байланысты еріскіз
авторы айтқандай, ер-азаматтың жас шағында елден жырақ, шөлді жерде,
Кез келген адам, ол түрік пе, парсы ма, көшпелі
Бұл жерде қазақ болған адамның өз бетінен қайтып, бұрынғы
Сөйтіп, сонау бір ескі заманда қазақ болу әркімнің өз
«Казачество кезінде» деген ұғым түркі тілді деректемелерде әдетте казақлықта,
Қазақтың тұрмыс-халі қарабайыр екені белгілі. Содан барып «каза-қына», яғни
Бабыр Сұлтанға келіп жеткенде, ол оның қолынан алып, өзінің
— деп жазады Бабыр, — оның тұрып жатқан шатыры
Қазақ, әрине, өзінің «қазақлығын» жалғыз-жарым өткізе бермеген. Еркін қазақпен
— отандас жатыр) мен екі-ақ жерде — әл-Хаджа Абд
Қазақтас. Қызық сөз! Бірақ оны орысша қалай лайықтап аударуды
Ортағасырлық мұсылман авторлары тіпті «қазақтардан тұратын қоғамдарды», джама'ати қазак,
Біз сөз етіп отырған дәуірде «қазақ» сөзі жекелеген этностық,
«Қазақ» сөзі сондай-ақ белгілі бір топтың, әр түрлі себептермен
Әлбетте мынадай сұрақ туады: Керей мен Жәнібектің ауа көшіп
маңындағы қазақтар бірлестігі саяси және этностық тұрғыдан қандай бірлестік
Керей мен Жәнібектің Жетісу жеріне көшіп кетуі, сөз жоқ,
халқының этногенезінде шешуші рөл атқарды. Бірақ халықтың өзінің қалыптасуындағы
Қысқасы, ол көш қазақ халқының ұлт болып қалыптасуының бастауы
жүзеге асты. Осыдан былай Орыс хан әулетін жақтаған адамдардың
Шибан ұрпағы Әбілхайыр өлгеннен кейін Керей, Жәнібек және олардың
Әбілхайыр мемлекетіндегі билік ұстаған әулетті Жошы әулетінің басқа бұтағынан
Дала халықтарын өз қол астына біріктіру жолындағы қатал бәсеке
Шығыс Дешті Қыпшақтағы «өзбек» жиынтық атауы біржола жойылды. Бұрын
Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы сол кезгі этностық-саяси жағдайды 1510
Шыңғыс хан иелігіндегі елдің сүт қаймағы саналған үш тайпаны
Бір сөзбен айтқанда, саяси және этностық жағынан Шығыс Дешті
90-жылдарында шын мәнінде аса тереңдеп, енді ешкімге бой бермес
Жаңа, XVI ғасырдың басында Орталық Азия тарихына аса зор
немере ағасы моғол ханы Махмұдты паналауға мәжбүр болады. 1503
Бұл кезде шағын-шағын үлестерге бөлініп ыдыраған Әмір Темір иеліктерін
Орта Азиядағы Темір әулетінің билігі жойылып, оның бұрынғы әулетінің
1510 жылы Мұхаммед Шейбани хан Мерв түбінде қызылбастармен шайқаста
тармағының (Жошы хан баласы Шибан ұрпақтарының ерекше тармағы) Хорезмдегі
Дешті Қыпшақ көшпелі тайпаларының Темір әулеті мемлекетін жаулап алуы,
орталығы әуелде Үргеніште, ал кейін Хиуада болған Хиуа хандығының
Осы арада екі жағдайды баса айтқым келеді. Біріншіден, Шибан
маңнан екінші отан тапты. Бұл мәселе бойынша деректерді зерттей
Шибан ұрпағына ерген көшпелі тайпалардың бірсыпырасының Мәуереннахр мен Хорезмге
Сол кезден бастап қазірге дейін осы бір еуразиялық ұлан-байтақ
Сөйте тұра орыс тіліндегі әдебиет пен құжаттарда XVIII ғасырдан
«Казах» сөзі — осы күнгі жер аумағы жағынан барлық
алдында түрған көп миллион халқы бар ұлттың қазіргі ресми
Ыждағатты оқырман екі жағдайға қалайда назар аударған болар:
біріншіден, бұл шығармада, әсіресе оның төртінші және бесінші тарауында
екіншіден, автор ортағасырлық жазбаша түпнұсқалардан алынған тарихи материалмен шығармашылықпен
Аталмыш тараулар үшін материалды ұсынудың осындай тәсілін таңдағаннан соң
Түркілер тарихы жөніндегі жазба ескерткіштердің көбі түркі
тілінде жазылған емес, сондықтан түркі халықтарының өткен тари-
хын зерттеу үшін түрколог болып қою жеткіліксіз, сонымен қатар
қай дәуірді зерттемек ниетіне орай синолог (қытай тілінің маманы),
араб, иран тілдерінің де маманы болу керек.
Шығыс тарихын зерттеу дегеніміз тек шығыс тілдерін біліп
қана қою және тиісінше білім қоры болу ғана емес,
басты-басты ғылыми әдістерді білу және оларды қолдана білу.
Қысқасы, шығыстанушы-тарихшы мамандығы өте кеп еңбектенуді қажет ететін, бірақ,
2.2 Қазақ хандығының негізін қалағандар.
Естеріңізге сала кетейін, Қазақ хандығының негізін салған қос сұлтан
Шыңғыс хан ұлы Жошы, Жошы ұлы Шибан ұрпағы Буреке
Әрине, жаңа хандық әдеттегідей қанды жорықтар арқылы құрылып нығайған
Емшектегі кезінде ауырып, мүгедек болып қалған Белбарыстың (Биликич) екі
Міне, осылай салт атпен де, арбамен де құйғыта жүріп,
Енді Ұлы Далаға қайта оралып, Керей мен Жәнібек жайлы
Белгісіз автордың «Шейбани-намасында» Қазақ хандығын құрған сұлтандардың екеуі де
Керейдің ата-тегі: Орыс хан, Тоқтақия, Әнеке-Болат, Керей.
Жәнібектің ата-тегі: Орыс хан, Құйыршақ, Барақ, Жәнібек.
Сөйтіп, Қазақ хандығы Жошы нәсілінің Керей мен Жәнібек секілді
Бұл жерде палишах (палшах) сөзінің парсының көне сөзі екенін,
Махмуд ибн Уәлидің сөздері «Тарихи Рашиди» деректерімен де, Мұхаммед
Керей ханның ұлдары көп болған, деп жазады Мырза Хайдар
Жәнібек жайындағы қолда бар деректер де өте аз. Барлық
Жәнібектің қай жылы өлгені, Қазақ хандығын құрысқан осы бір
«Жоғарыда аты аталған Қасым хан Жәнібек ханның баласы еді.
Осы сөздердің өзінен-ақ Жәнібектің Бұрындық ханның әкесі Керей ханнан
Соңғы жағдайға қымсынудың қажеті жоқ. Бір мемлекетте бір уақыт
Сөйтіп, Керей хан мен Жәнібек ханның нақ қашан өлгені
Әбілқайыр хандығы мен Моғолстанның әлсіреуі және ыдырауы жағдайында аталған
Қазақ рулары мен тайпаларының едәуір бөлігі сонау 40—50-жылдардың өзінде
Тарихи әдебиетте Ұрұс хан, ал сол арқылы Барақ хан
Жошы ұрпақтарының генеалогиясына қатысты басқа деректемелерде (авторы белгісіз «Таварих-и
Осы әулетке жатқан Ахмет хан мен Махмұд хан (олардың
Қарсылығын Әбілқайыр ақырына дейін баса алмаған Жошыдан тарайтын сұлтандар
Жәнібек пен Керей жастары жағынан Ахмет хан мен Махмұд
«Таварих-и гузида-йи нусрат-намеде» берілген шежіреге сәйкес, Казақ хандығының негізін
Тіпті олардың кішісі Жәнібек те өздері Жетісуға көшіп кетпестен
Қазақстанның оңтүстік аудандарында Керей мен Жәнібекке рулар мен тайпалардың
Бұл жорамал әбден орынды, өйткені деректемеде 1446 жылы бұл
Ұрұс хан мен Барақ хан ұрпақтарының осы уақыттың бәрінде
Мырза Мұхаммед Хайдар Дулат осыған байланысты Керей хан мен
Алайда Қазақстанның оңтүстігіндегі иеліктерінде Керей мен Жәнібектің жағдайы өте
2.3 Қазақ хандығының нығаюы кезіндегі билеушілер.
XV—XVI ғасырлар тоғысы — қазіргі Орталық Азия республикаларының тарихындағы
1470 —1471 жылдары Қазақ хандығының құрылуына байланысты Әбілхайыр хан
Жайық өзенінен батысқа қараған қыпшақ даласы, Шығыс деректерінде түркіленген
Қазақ хандығының құрылуы Шибан әулетінің Шығыс Дешті Қыпшақта үстем
Әйтсе де Мұхаммед Шейбани атасының Шығыс Дешті Қыпшақта мемлекет
Ақыры, Әбілхайыр ұрпағының Даладағы үстем билігін қалпына келтіреміз деген
Олардың шақыруын бірқатар туысқандары, Шығыс Дешті Қыпшақ көшпенді тайпаларының
Нақ сол кезде Орта Азияның шығыс аймақтарында да маңызды
Шынында да, «Ортаазиялық қос өзен» арасына орнығып алған Мұхаммед
Хандар Шығыс Түркістанға барып, 1503—1504 жылдың қысын Ақсу да
Темір әулеті иеліктерінің солтүстік бөлігін жаулап алған Мұхаммед Шейбани
Шейбани хан мен Исмайыл шах арасындағы ақырғы айқас Мерв
Шейбани ханның сыдырып алынған бас терісінің ішіне сабан толтырылып,
Сөйтіп Жошы хан ұлы Шибанның ең атақты ұрпағының бірі
Енді Қашқардағы билік үшін Шағатай ұрпағы мен дулат әмірлерінің
Сөйтіп, XV ғасырдың соңы мен XVI ғасырдың басында Түркістан
Бұрындық — Алғашқы Қазақ мемлекетінің тұңғыш ханы Керейдің үлкен
Бұрындық ханның билігі ең бір мазасыз, талас-тартысты, аумалы-төкпелі кезеңге
Бұрындық хан тағында ұзақ уақыт — отыз жылдан астам
Мырза Хайдар Дулаттың айтуынша, хижраның 915 жылы (1509— 1510)
Қасым Қазақ хандығының негізін қалағандардың бірі Жәнібек ханның үшінші
XV ғасырдың соңғы үштен бірі мен XVI ғасырдың басында
Қасым хан даңқы артуының қысқаша мазмүны мынадай.
Кішінің үлкенге бағынуы сияқты қалыптасқан дәстүрді берік ұстанған нағыз
Ежелден белгілі: ел мақтаған ер жігіттің соңынан билік те
«Осы кезде Қасым хан маңғыттардың көмек, қолдауымен Қыпшақ даласын
Қасым ұлысына шибандықтар шабуыл жасаған хижраның 915 жылы (1509—1510)
Қасым Дешті Қыпшаққа белгілі батыр да еді, ұрыс кезінде
Жорықта жау бетінде, шайқаста найза ұшында жүретін қазақ жерінің
Міне, қазақ билеушілері Сауран қаласын тағы да жаулап алып,
XV ғасырдың 80-ші жылдарында, бұрын айтылғандай, Қасым Бұрындық ханның
Мырза Хайдар Дулаттың айтуынша, Бұрындық хан билігінің соңғы жылдарында
Осы жерде айрықша атап өтетін нәрсе, сол күннен бастап,
Енді Қасым өзі құрып, іргесін бекіткен мемлекетті басқаруға көшті.
Қасым хан таққа отырған мерзім, 1511 жыл, ағайынды Елбарыс
Қысқасы, Ұлы Далада аласапыран басталды. Сондықтан қоғамдық және мемлекеттік
Мұсылман тарихшыларының пайым-пікірінше Қасым хан өз халқының барлық қадір-қасиетін
Мағлұматы мол автор, Қасым ханның жасы кіші замандасы Мырза
Қасым ханның екі баласы: Мамаш пен Хақназардың аты белгілі.
Қасым хан, сөз жоқ, Тұңғыш Қазақ мемлекетінің аса құдіретті
«38-жәшік. Онда кітаптар және Қасым патша тұсындағы Қазақ тізімдері,
Қорытынды.
XV ғасырда құрылған «қазақ» деген атаумен алғашқы рет аталған
Отандық тарих ғылымында қазақ мемлекеттілігі проблемасы жуық уақытқа дейін,
Әр түрлі деректерді шынайы талдаудан өткізу арқылы төл тарихымыздың
Пайдаланған әдебиеттер мен деректер тізімі.
1. Вельяминов-Зернов В. В. Исследование о Касимовских царях
2. Мухамед Хайдар Дулати. Тарих-и-Рашиди. Алматы.1999.
3. Пищулина К. А. Юго-Восточный Казахстан в середине XIV
4. Чулошников А. П. Очерки по истории казак-киргизского народа
5. Кляшторный С. Г, Султанов Т. И. Казахстан. Летопись
6. Семенов А.А. К вопросу о происхождении и составе
7. Ибрагимов С. К. К истории Казахстана в XV
8. Иванов П П. Очерки по истории Средней Азии,
9. Ахмедов Б. А. Государство кочевых узбеков, М. 1965,
10. Кәрібаев Б.Б. Қазақ хандығының құрылуының этникалық алғышарттары //
11. Кәрібав Б.Б. Қазақ хандығы құрылуының тарихи маңызы// Қаз
12.Тұрсын Сұлтанов.Қазақ хандығының тарихы.
13
Рашид ад-Дин. Сборник летописей, т. II, М.-Л., 1960, 67-6.
9.
Таварих-и гузида-йи нусрат-наме, л. 124а, 127а; МИКХ, 39—42-6.
11 Махмуд ибн Вали. Бахр ал-асрар, л. 124а, 135а;
12 Кадыргали Джалаири. Джами ат-таварих, л. 606. "Рашидад-Дин. Сборник
14
15 Бахр ал-асрар, л. 1186.
16 Таварих-и гузида-йи нусрат-наме, л. 124а-125б; МИКХ, 39-40-6.
17 Масуд Кухистани.Та'рнх-и Абу-л-Хайр-хани, Л., 321а,б.
18 Иванов П П. Очерки по истории Средней Азии,
20 Ахмедов Б. А. Государство кочевых узбеков, 62-6.
21 Бахр ал-асрар, л. 124а, МИКХ, 352-6.
22 Мирза Мухаммад Хайдар Дуглат. Та'рих-и Рашиди, л.
23 Абул-Гази. Шаджра-и тюрк ва могул. Изд. Г. С.
25Бахр ал-асрар, л. 1246.
26Та'рих-и Рашиди, л. 46а, 51а, 516; МИКХ, 196, 198-6.
27 Та'рих-и Рашиди, л. 456.
28Бахр ал-асрар, л. 124а.
29 Пищулина К. А. Юго-Восточный Казахстан в сер. XIV
31 Бахр ал-асрар, л. 124а; МИКХ, 352-6.
34 Кляшторный С. Г, Султанов Т. И. Казахстан. Летописьтрехтысячелетий.
35 Вельяминов-Зернов В. В. Исследование о Касимовских царях и
37 Пищулшш К. А. Юго-Восточный Казахстан в середине XIV
40 Чулошников А. П. Очерки по истории
41 Ибрагимов С. К. К истории Казахстана в XV
42 Кляшторный С. Г, Султанов Т. И. Казахстан. Летопись
43 Та'рих-и Рашиди. Л. 51а, 174а; МИКХ, 198, 222-6.
44 Ахчедов Б. А. Государство кочевыхузбеков, М. 1965, 149-6.
45 Семеное А.А. К вопросу о происхождении и
46 Ибрагимов С К. К истории Казахстана в XV
48 МИКХ, 222-6. 30 Бахр ал-асрар, 1246; МИКХ,
51 Шади. Фатх-наме. Рук. СПб ЛГУ № 962, Л.
53 Султанов Т. И. Некоторые замечания о начале казахской
54 Ибрагимов С. К. К истории Казахстана в XV
55 Фазлаллах ибн Рузбихан Исфахани. Михман-наме-йи Бухара. Рук.
57Бахр ал-асрар. Л. 1356; МИКХ, 364-6. 58 Та'рих-и Рашиди,
60 Бинаи, Шайбани-наме, Л. 76; МИКХ, 103-6; Таварих-и
61 Та'рих-и Рашиди. Л. 67а—686.
62 Пищулина К. А. Юго-Восточный Казахстан в середине XIV
63 Пищулина К. А. Казахское ханство во взаимоотношениях с
мТа'рих-и Рашиди, л. 46а; Камал ад-дин Али Бинаи, Шайбани-наме,
65 Та'рих-и Рашиди, л. 174а; МИКХ, 222-6.
^Яғни қазақтардың. V тарау, § 3 қараңыз.
67 Бахр ал-асрар, л. 1246; МИКХ, 352-353-6.
68Та'рих-и Рашиди, л. 5Іа, 174а; Бахр ал-асрар, л. 124а;
69 Пищулина К. А. Юго-Восточный Казахстан в середине XIV
10Акишев К. А., Байпаков К. М., Ерзакович Л. Б.
71 Пищулина К.А. Присырдарьинские города и их значение в
72Мұса мен Жаңбыршы — Едігенің немересі Уақас бидің балалары.
73Таварих-и гузида-йи нусрат-наме, л. 956; Камал ад-дин Али Бинаи
74Шайбани-наме, л. 4а; МИКХ, 99-6.
75 Бул да сонда.
76 Таварих-и гузида-йи нусрат-наме, л. 97а; МИКХ, 21-6. 77Шайбани-наме,
78 Бул да сонда, л. 4а; МИКХ, 99-103-6.
79 Шайбани-наме, л. 7а-7б; МИКХ, 103-6.
80 Буя да сонда, л. 76, 8а.
81 Таварих-и гузида-йи нусрат-наме, л. 97а; МИКХ, 21-6.
82 Бахр ал-асрар, Л. 1246; МИКХ, 353-6.
83 Шайбани-наме, л. 96; МИКХ, 105-6.
84Бүл да сонда, л. 96, Юа; Молла Шади. Фатх-наме,
85 Фатх-наме, л. 76а; МИКХ, 75-6.
86«Таварих-и гузида-йи нусрат-наме», л. 976—98а, Мұхаммед Шайбаниге азын-
аулакергендердіңбәрі дерлік («Бұл бір жүздік (оларға, яғни қазактарға) төтеп
87Таварих-и гузида-йи нусрат-наме, л. 99а.
шБул да сонда,л. 1056; Шайбани-наме, л. 136; МИКХ, 28,
89Шайбани-наме, л. 14а.
90 Бул да сонда, л. 146; МИКХ, 112-6.
91Та'рих-и Рашиди, л. 626—646; МИКХ, 203—206-6.; Азимджанова С. А.
92 Шайбани-наме, л. 15а; МИКХ, с. 113; Ахмедов Б.
93Таварих-и гузида-йи нусрат-наме, л. 108а; МИКХ, 29-6.; В Та'рих-и
94 Та'рих-и Рашиди, л. 646, 65а; МИКХ, 205-206-6.
95 Та'рих-и Рашиди, л. 66а; МИКХ, 206-207-6.
96Таварих-и гузида-йи нусрат-наме, л. 108а, 1086; МИКХ, 29, 30-6.
97 Бул да сонда, л. 1086.
98 СеменовА. А. Шайбани-хан и завоевание им империи Тимуридов,
99 Таварих-и гузида-йи нусрат-наме, л. 1096; Шайбани-наме, л.19б;
І00Шайбани-наме, л. 216; МИКХ, 120-6.
101 Таварих-и гузида-йи нусрат-наме, л. 110а,б; Фатх-наме, л.
102 Шайбани-наме, л. 22а; МИКХ, 121-6. Алайда бұл уақытша
103 Мас'уд бен Усман Кухистани. Та'рих-и Абу-л-Хайр-хани, л.
104 Мукминова Р. Г. К вопросу о переселении кочевых
105 Та'рих-и Рашиди. Л. 46а; МИКХ, 195-6.
106 Иванов П. П. Очерки по истории Средней Азии,
108 Пищулина К. А. Юго-Восточный Казахстан в середине XIV
,09Та'рих-и Рашиди, л. 456; МИКХ, 194-6.
"°Та'рих-и Абу-л-Хайр-хани, л. 312а—312, 315а; Таварих-и гузида-йи нусрат-наме, л.
111 Муканов М. С. Этнический состав и рассселение казахов
