ҚОҒAMДAҒЫ ТАБЫСТАР ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ҚАМСЫЗДЫҚТЫҢ, КӨРСЕТКІШТЕРІ
Әлеуметік теңдіктің (теңсіздіктің) деңгейі ең алдымен табыстар жүйесіне байланысты келеді. Соңғысы адамның бeлгiлi бip өмip сүру деңгейіне қажетті материалдық игЫк-терге жұмсалатың барлық қаржы-қаражат сомасы, табыстар, заңды түрде — экономикалық кызметтің нәтижесі. Табыстар қалыптасу кезіне карай жiктeлeдi. Оларды негізгі және қосымша табыс түрлері деп біледі. Дамыған нарықтық экономика жағдайында адам, қалыпты түрде, белгілі 6бp нeгiзгi табыс түріне ие болады. Жалдамалы еңбек ететіндер үшін бұл еңбекақы, ал кәсіпкерлер үшін — таза пайда.
Қосымша табыстарға негізгі табыстан тыс түсетін ақшалай немесе материалдық кipic Tyrxnrepi жатады. Нарықтық экономика дамыған сайын қосымша табыс табу мүмкіндіктері кеңейе түседі. Осы табыс түріне құңды қағаздардан, салық төлемдерінің төмендеуінен, мұрагерліктен т.б. түсетін табыстар жатады. Қосымша табыс табуға адамдар eici себеп-тен ұмтылады.-Біріншіден, табыс кезш кеп тарапты ету (диверсификациялау) негізгі табыстың төмендеуінен сақтандырады. Екіншіден, қажеттіліктің негізгі табыс түрінің өcyiнен тұрақты түрде озьш отыруына байланысты. Осы екшнн жағдай өтпелі экономика үшін маңызды. Мысалы, мамандардың бағалауынша Қазақстанда жұмыскерлердің 50%, зейнеткерлердің 30% осы күндері қосымша табыс табу мақсатында қосымша еңбектенуге мәжбүр екен.
Табыстар формасына карай ащшалай жэне материалдьщ болып та белшедх Акшалай табыстар ецбекакы, жалакы, сый-льщ, зейнетакы, жэрдемак$1, материалдьщ кдражат (субсидия) турлершде болады, ал материалдьщ табыстар — материалдьщ игшистер (автокелпс, саяжай, пэтер, жиЬаз т. б.) турщде болады.
Табыстар кукьщтык, жагынан алганда ашьщ жэне жасы-рын турде болады. BipiHinici табыетыц зацды Typi болса, eKiHixtici занга сэйкес келе бермейтш турше жатады. Табыетыц жасырынды турлер! непзшен «келенкелЬ> экономика секторымен байланысты болады. Тагы номиналды (брутто) жэне реалды (нетто) табыстар да аныкталады. Номиналды табыс — эр турлт алым-сальщтардан тазартылмаган, жалпы есептелген табыс сомасы. Ал реалдвд табыс — бул колдагы таза табыс, оны адам топтыц ез кджеттшгше жумсай алады. Реалды немесе’ такты табыс баганыц есу децгейше байланысты жэне ол инфляция жагдайьшда кыскарады.
Карастырылып отырган тургыдан алганда элеуметпк кам-сыздандыру керсетшштершщ мацызы ете зор. Оны сипаттай-тын экономикалык. елшемдердщ арасында турмыс децгейшщ керсетк1штер1 непзп орындарды иемденед1. Бул жерде материалдьщ игш1ктерд1 тутыну децгеш туралы соз болын отыр. Сонгы жылдары элем практикасында кец тарагац керсеткш-тер отандык. статистикада пайдалана бастаганын айтуга болады. Жеке алганда, бул «тутынушылык; крржын» деген угымга катысты. Осы угым адам OMipiHe кажетт! ец непзп материалдьщ игшктер мен кызметтер курамасын бшд1ред1.
Экоцомиканьщ нарьщтьщ улпеше кошу кезшде элеуметтк жштелу (дифференциациялану) артады. Сондыктан тур-мыс децгейш елшемд1 турде сипаттайтын «тутынушылык крржынды» толтырудыц 6ipHeme нускальщ турлер1 кдлыптас-кан. Тутынудыц «рационалды» жэне «минималды» денгейле-pin есептеу кабылданган. Осы куш отандык статистика меке-мелер! «тутынушылык, крржын» курамы мен оньщ минималды жэне рационалды денгейлерш туракты турде есептеп керсетед1. Соцгы кездер1 бхздщ экономикалык. эдебиеттерге «ем!р суру сапасы» деген угым да енпзицп. Осы керсетюш турмыс денгейш жуйел1 турде елшеп ситпаттаиды. Бул керсетыш материалдьщ игiлiктepдi тутынумен 6ipre элеумет-т1к игшктерд1 (денсаульщ сактау, 6miM алу, демалыс, мэде-ниет т.б.) пайдалануды да есепке алып, когамныц турмые денгейш жан-жакты сипаттайды.
