TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар



МАЗМҰНЫ

Кіріспе....……………………………………………………………………….....31. XVIII ғасырдағы Қазақстан территориясындағы ғылыми экспедициялар..........................................................101.1. Қазақстанда ғылыми – зерттеу экспедицияларды ұйымдастырудың себептері мен алғышарттары..…….....…….……………………………............10

1.2. Орынбор («қырғыз-қайсақ») экспедициясының қызметі................……...11

1.3. Азиялық Ресейді зерттеу мен игерудегі XVIII ғасырдағы академиялық экспедициялардың мәні.………………………………………………....….......24

2. XIX ғасырдағы Қазақстан территориясындағы ғылыми экспедициялар..........................................................33

2.1. XIX ғасырда Қазақстан табиғатын физикалық – географиялық зерттеу және өңірдің территориясын картаға түсіру жұмыстары (картографиясы)....33

2.2. А. Бутаковтың Арал теңізін ашуы және зерттеуі ................……………...39

2.3. Г.Н. Потанинның Шығыс Қазақстанға саяхаты .........…………………....47

2.4.Ф.А. Щербин (1896-1903) экспедициясының Қазақстанның дала аймақтарын статистикалық зерттеуі...................……………………………….50

2.5 Ғылыми экспедициялардың негізгі нәтижелері.....................53

Қорытынды...……………………………………………………………...…....56

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ......……………………………….....……58

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: 60 бет
Пәні: Соңғы қосылған дипломдық жұмыстар

-----------------------------------------------------------------------------------

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ


МАЗМҰНЫ

Кіріспе....……………………………………………………………………….....31. XVIII ғасырдағы Қазақстан территориясындағы ғылыми экспедициялар..........................................................101.1. Қазақстанда ғылыми
1.2. Орынбор («қырғыз-қайсақ») экспедициясының қызметі................……...11

1.3. Азиялық Ресейді зерттеу мен игерудегі XVIII ғасырдағы академиялық
2. XIX ғасырдағы Қазақстан территориясындағы ғылыми экспедициялар..........................................................33

2.1. XIX ғасырда Қазақстан табиғатын физикалық – географиялық зерттеу
2.2. А. Бутаковтың Арал теңізін ашуы және зерттеуі ................……………...39

2.3. Г.Н. Потанинның Шығыс Қазақстанға саяхаты .........…………………....47

2.4.Ф.А. Щербин (1896-1903) экспедициясының Қазақстанның дала аймақтарын статистикалық зерттеуі...................……………………………….50

2.5 Ғылыми экспедициялардың негізгі нәтижелері.....................53

Қорытынды...……………………………………………………………...…....56

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ......……………………………….....……58

Кіріспе

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тарихты зерделеу, одан тағылым алу –
Бүгінгі таңда Қазақстанның табиғи және мәдени тарихын зерттеуге қызығушылық
Мәселенің тарихнамасы. Ғылыми экспедицияға қатысушылар ғылыми экспедиция тарихының алғашқы
Автор «История Оренбургская (1730 - 1750 жж.)» еңбегін Орынбор
«История Оренбургская» еңбегінде Ресейдің оңтүстік – шығыс шекарасындағы жағдай
П.И. Рычковтың «Топография Оренбургская, то есть обстоятельное описание Оренбургской
Сонымен П.И. Рычковтың еңбектері кемшіліктердің болуына қарамастан Орынбор экспедициясының
И. Дебудың «Топографическое статистическое описание Оренбургской губернии в нынешнем
Бұл кезеңде В.С. Юматовтың «Мысли об истории Оренбургской губернии»
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Башқұртстан тарихы бойынша бірқатар ірі
Экспедицияның қатысушылары туралы қызықты ақпараттармен П.П. Пекарскийдің «Новые известия
XIX ғғ. 80-90 жж. біздің тақырыбымызға қатысты көптеген еңбектер
В.Н. Витевскийдің «И.И. Неплюев и Оренбургский край в прежнем
А. Алекторованың «История Оренбургской губернии» [8] зерттеуінде Орынбор экспедициясын
Орынбор тарихшысы А.И. Добромысловтың еңбектері назарға тұрарлық. «Тургайская область»
Қорыта келгенде қазанға дейінгі кезеңде аталған тақырып бойынша көптеген
Профессор В. В. Цыбульский өзінің «Научные экспедиции по Казахстану»
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Отандық тарихн ғылымында аталмыш тақырыптың зерттелу
Көк жүзіндегі Үркер шоқ жұлдызындай шоғыр топ-Алаш зиялылары Ресей
Тотаритарлық жүйенің толық орнаған ХХ ғасырдың 30-50 жж. аралығында
Кеңестің дәуірдің 50-60-жылдары, әсіресе, билікке сталинизмді сынай келген Н.Хрущевтің
Кеңестік кезеңнің 60-80 жж. аралығы тарихи-этнографиялық зерттеулер сериясының жариялануымен
ХХ ғасырдың 70-90 жылдар аралығында С.Зимановтың, Н.Э.Масановтың , М.Қ.Қозыбаев,
90-жылдардан бастап қазақстандық тарихшылар жүріп өткен жолдың «ақтандақ» беттерді
Касымбаева Ж.К., Бейсенова А.С., Оглезневой Г.Н., Шалгимбеков А.Б., Апполовой
Зерттеу пәні – Қазақстанды зерттеу бойынша XVIII –XIX ғасырлардағы
Зерттеу объектісі – Қазақстанның табиғи – климаттық, географиялық, әлеуметтік–экономикалық
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты -XVIII–XIX ғғ.
Қойылған мақсат бойынша мынадай міндеттер анықталды:

Орынбор («қырғыз - қайсақ») экспедициясының қызметін талдау;

І Академиялық экспедицияның ерекшеліктерін анықтау;

ІІ Академиялық экспедицияның нәтижелерін айқындау;

XIX ғасырда Қазақстан табиғатын физикалық–географиялық зерттеу кезеңдерін қарастыру;

А. Бутаковтың Арал теңізін зерттеу қызметінің ерекшеліктеріне сипаттама беру;
Г.Н. Потанинның Шығыс Қазақстанға саяхатының мәнін анықтау;

Ф.А. Щербин (1896-1903) экспедициясының Қазақстанның дала аймақтарының статистикалық зерттеуін
Қазақстанды ғылыми зерттеудің негізгі нәтижелерін айқындау.

Жұмыстың әдіснамалық негізін оқиғалардың диалектикалық келісі, объективтілік және тарихи
Зерттеудің хронологиялық шеңбері XVIII – XIX ғ.ғ. қамтиды. Бұл
Диплом жұмысының құрылымы. Диссертация жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды
XVIII ғасырдағы Қазақстан аймақтарындағы ғылыми экспедициялар

Қазақстанда ғылыми-зерттеу экспедицияларын ұйымдастыру себептері және алғышарттары

Қазақстан және Орта Азия тұрмыс тіршілігі мен мәдениетіөте ежелден
Александр Македонский жорығына дейінгі ежелгі европалық ғалымдардың осы өлке
Араб ғылымы мен мәдениеті өркендеген дәуірде араб географы және
Шыңғыс хан бастаған монғолдардың жаулап алушылық жорықтары, одан
1720 жылы экспедиция барлық Каспий теңізінің навигациялық картасын бірінші
Осы жылдары І Петрдің бастамасымен Оралда, одан Алтайда шойын
1.2 Орынбор («қырғыз-қайсақ») экспедициясының қызметі

Орынбор экспедициясы - Орыс империясынын ХҮІІІ ғасырдың 30-жылдарында империяның
Елдегі саяси жагдайды тұрақтандыру үшін патша өкіметі XVIIІ ғасырдың
XVIIІ ғасырдың басындағы оқиғалар Ресейдің сыртқы саясаты оңтүстікке және
Солтүстік бағытқа жол ашылған соң, орыс императоры өз назарын
Экспедиция басшысы Сенат оберь-хатшысы И.Кириловтың өз сөзімен айтсақ:«...мемлекеттің шығысындағы
Бұл жерде атап өтетін болсақ, ХVII ғ аяғында Орта
Кіші жүз қазақтарының бір бөлігінің Ресей бодандығын қабылдауынан кейін
Экспедиция құрамы әр түрлі мамандардан тұрды: геодезистер, картографтар, суретші-гравершілер
И.Кирилов бастаған Орынбор экспедициясы 1735 жылдың тамыз айында Ор
Бір қызығы, Орынбор қала-бекінісін салу ұсынысы Ресей патшалығының түпкі
И.Кирилловтың жобасын қолдаған және оның жұмысын бастауға күш салған
Кириловтің картография, этнография салаларынан терең танымы бар болатын және
Кириллов басқарған экспедицияға берілген ең басты нұсқаулар мынадай болды:

Біріншіден, оған жаңа қала салып, экспедицияның барлық күшін сол
Екіншіден, ол қазақ және қарақалпақ хандарымен дипломатиялық байланыс жасауға,
Үшіншіден, Жайық өзені қазақтармен арадағы шекара болып, қазақтарға өзеннің
Төртіншіден, соттың істі қарауы «орыс және қазақ шенеуніктерінен сот
Бесіншіден, бірінші кезекте «керуенді тауарлармен Бұқарға, одан да алысқа
Алтыншыдан, экспедиция әртүрлі кен орындары жайлы мәлімет жинау керек
Жетіншіден, Арал теңізі жағалауында әскери база құрып, оларға оқтары
Сегізіншіден, қазақтың жылқыларының жақсы қасиеттері көп болғандықтан, оларды орыс
Бұдан да басқа қосымша нұсқаулар да берілді. Орынбор экспедициясы
Бастапқы үш жылда Орынбор экспедициясы өз жұмысында белсенділік танытпады.
Экспедицияға Орта Азияның өзге халықтары туралы мәлімет жинау тапсырылады.
И.Кириловтың міндетін Орынбор өлкесінің атақты зерттеушісі Алекторов қысқаша былай
Жобаның негізгі ережесі үкіметтің құрастырған «Ор сағасының жанындағы қаланың
Бұндай іс-шаралармен Анна Ивановнаның үкіметі Орынборды Ресейдің Орта Азиямен,
Мәскеуде оған тау, артиллериялық шенеуніктер, тарихнамашы, ботаник, дәріханашы, суретші,
1734-1737 жылдары кезеңінде бұл компания Орынбор комиссиясы ретінде, 1737-1744
Экспедиция сәттілігінің маңызды шарттарының бірі өлкенің тыныштығы болатын. Мұны
1733 жылдың басында төрт башқұрттың және де өлкенің басқа
И.К. Кириловтың 1734 жылдың 18 мамырындағы «Бүкіл қаланы жайландыру
И.К. Кириловтың реформаторлық сапалары ең алдымен басқарманың шет аймақтық
И.К. Кириловтың қиянат етушілікті тергеу нәтижесі бойынша шет аймақтық
Кирилов картография, этнография ғылымдарында хабардар болуы негізінде қазақтардың Ресей
Кириловтың маңызды әскери – саяси міндетті орындауы үшін барлық
Оған Мәскеуде тау, артиллериялық, тарихнамашы, ботаника ғылымының маманы, дәріханашы,
Қазан қаласында бүкіл полк пен артиллерия Кирилов қарамағына қосылды.
Орынбордың салынуына зор маңыз берілді. Қашқын әскерлер мен шаруаларды
Жалпылай алғанда экспедиция 2700 адамнан құралды, олардың 2500 әскерлер
1734 – 1735 жылдың қыс аралығында әскери күштерді жинау
Аймақты зерттеуші Алекторов бұл оқиғаны келесідей сипаттайды: «аймақтың көптеген
Башқұрттар Орынбор экспедициясының жұмысына кескілескен қарсылық көрсетті. Мысалы, Саянтасы
Бұндай айуандық басқа жерлерде де жалғасты. Басым бөлігі өлтірілді,
1735 жылдың 15 тамызында 4 бастионы бар бекініс салынды,
Кирилов кезінде келесі бекіністер салынды: Губерлиндік, Озерлық, Қамыш –
Кирилов бұл жұмыстардан кейін Самараға аттанды. Самара қаласын өзінің
Орынбор экспедициясының жұмысы кезінде И.Кириллов башқұрт істерімен айналысып, қазақтарға
Бауырлас қазақтар пен башқұрт халықтардың арасында жасанды дауды тудыру
Айтпақшы, әскери экспедицияның іссапары алдында И. Кириллов: «оларды (қазақтар
Оның соңғы пікірі ұсыныстар мен нұсқауларға енгізілді. Жазған ұсыныстары
Башқұрттардың бір бөлігі көтеріліп жатқанда, екінші бөлігі тархан атағын
Экспедицияның алдына қойылған тапсырмасының тек аз бөлігі ғана орындалды,
Сонымен, 1735 жылы Әбілқайыр ханның өтінішімен Орынбор қаласының іргетасы
Орынбор бекінісі Ресей аумағының шеткі жағына ауыстырылды. Орынбор
Орынбор бекінісінің салынуы туралы белгілі зерттеушісі П.Н. Столпнянский: «Орынбор
1737 жылы 10 мамыр Кирилловтың өлімінен кейін Орынбор экспедициясының
Осы уақытта башқұрт көтерілісінің жалғасы орын алды. Әбілқайыр хан
Сондықтан тез арада оны көтеріліс аймағынан шығарып тастады. Сонымен
Аймақтың жаңа басшысы Орысов Абылай мен Әбілмәмбет сұлтандарды ант
Әбілқайыр ханның қолдауына сүйенген ол Орта Азияға бірінші сауда
Екіншіден, 1734 жылдан патшалық Жайық жағалауына қазақтардың көшуіне қатаң
Үшіншіден, Жайық маңына, Жайық қалашығы мен салынып жатқан бекініске
Орынбор экспедициясы не істей алды? Әскери кәсіпорындардың қойған мақсатына
Біріншіден, Кіші, және өзге жүздер аумағында ғана емес, патшалық
Екіншіден, Қазақстанның тәуелді болуына тікелей әсер еткен, қазақ халқының
Үшіншіден, патшалық, экспедицияшылардың нұсқаулығында көрсетілгендей, 1755 жылы соңғы ірі
Төртіншіден, осылардан кейін Даланың саяси аренасында Әбілқайыр мен оның
Бесіншіден, саудалық байланыс империясы қазақтармен ғана емес, ортаазиялық кіші
Кирилловтың жасай алмағаны не?

Біріншіден, патшалық үкімет Әбілқайыр және оның ұлдарын аяғына дейін
Сол себепті жаңа басшы Татищев қазақ хан-сұлтандарын ренжітіп алмау
1739 жылдың 17 маусымында Орынбор экспедициясының бастығы болып генерал-
Полковник А. Тевкелевтің орнына кеңесшілік екі лауазым бекітілді. Олардың
1740 жылдың 28 тамызында Урусовқа Орта жүз сұлтандары Абылай
Бұл тұста мына мәселені атап өткен дұрыс: Ресейдің шығыс
Қорыта келгенде, XVIII ғ. Ресейдің оңтүстік-шығыс шеті болып табылатын
Орынбор өлкесі Реседің оңтүстік-шығыс саясатының ортасында болды және ол
1.3 Азиялық Ресейді игеру мен зерделеуде XVIII ғасырдағы академиялық
Азиялық Ресейді XVIII ғасырда зерттеу мен отарлау, біріншіден, Ресей
Алайда, Азиялық Ресейді игеру мен зерделеуде РҒА жалпы жетістігі
Аталмыш экспедицияларды өткізуге бастамашы болған, оны жүзеге асыру үшін
Экспедициялар кешенді, олардың қызметі көп жоспарлы сипатта болды. Олар
Экспедиция ғылыми-жаратылыстану және этнографиялық бақылауларды өткізді. Археологиялық ескерткіштерді зерделеуі,
Бастапқыда ғылымдар Академиясы екі негізгі - Орынбор мен Астрахан
Орынбор отрядтарының қызметі 1768 жылдың жаз айында басталды. Олардың
И.И. Лепехин (1740 - 1802) – Ломоносов ғылыми мектебінен
И.И. Лепехин жетекшілік жасаған академиялық отряд құрамына гимназист А.
И.И.Лепехиннің экспедиция нәтижесі 1768 – 1773 жылдары жасаған
Ғалымның «Күнделікті жазбалары» еңбегінде Оралдың Верхотурья, Екатеринбург, Орынбор, Соликам,
Ең алдымен ол «Түменнен 160 шақырым жерде» жатқан Ирбит
И.И. Лепехин осы Ирбиттегі үлкен базарды өзендер бойымен ыңғайлы
И.И.Лепехиннің «Күнделікті жазбаларында» Орал халықтары: башқұр, вогул (манси), пермяк
Оқымысты өлкенің түрлі халықтардың діни сенімдері, дәстүрлері туралы қызықты
И.И.Лепехиннің «Күнделікті жазбаларыда» Оралдың тау зауытының тарихы басты орын
Жеке бақылауларынан тысқары И.И.Лепехин П.И. Рычковтың «Орынбор топографиясы», зауыт
Орал металлургиясының дамуын ол тарихи тұрғыда қарастырған, «ол жерлерде
И.И.Лепехин сондай-ақ Оралдағы басыбайлы шараулар жағдайының әлеуметтік қатынастарының мәселелеріне
И.И.Лепехин қосулардың басын жеке кәсіпорындардың үлкен санын құруына байланыстырды.
Ғалым Орал зауыттарында қосылған шараулар орындайтын жұмыс түрлерін сипаттады,
Тау зауыты тұрғындарының ауыр жағдайының себебін И.И. Лепехин зауытқа
Осылайша, И.И. Лепехин еңбектері Оралдың шаруалар өмірінің көптеген
И.И. Лепехинмен қатар Орал тарихын зерттеуде Ғылымдар Академиясы Орынбор
П.С. Паллас (1741 - 1811) Берлинде Берлин медициналық коллегиясының
П.Паллас Ресейге ғылымдар Академиясының шақыруы бойынша келіп, жаңа Отанына
Ол біріншіден, саяхатшы ретінде танымал. Ғалым 6 жыл бойы
П.С. Палластың экспедиция бағыты көп жерлерде бастапқы И.И. Лепехин
Зерттеу нәтижесінде алынған бай фактілік материал мен бақылаулар П.С.
П.Паллас жинаған материал география, биология, этнография, тарих және т.б.
П.С.Палластың экспедиция бағыты көбінде еңбегінің мазмұнын анықтады. Негізгі орынды
Сондай ескі немесе Чудтық копей атымен танымал ескі іздер
П.С.Паллас барлық ресми тарихшылар сынды Оралда тау зауыт өндірісін
Тарихшы тау зауыттарындағы әлеуметтік қатынастарға да көңіл бөлген. Осы
Ол келтірген фактілер Орал зауыттары мен кендері діңгене, өкпе
Орал зауыттарын сипаттаумен қатар П.С. Паллас өлкеде, әсірес Оңтүстік
Сонымен бірге Паллас «Бұхара туралы... тауарларға қатысты табиғи
Оңтүстік Орал қалаларының Орынбордан басқа П.С.Паллас Исет жет
Челябідегі қызықты оқиғалардан ғалым 24 наурызда көптеген қарапайым халық
Жайық желісі бойынша бекіністер мен стандардан өткенде обеим Камышсамари
Оқымыстыны өткеннің жұмбақтары да мазалаған. 1769 жылғы маусымда Новосергеевтен
Биіктік мазмұнын зерделеп, жергілікті тұрғындармен әңгімелескеннен соң Паллас
Сонымен П.С.Палласты Оралдың саяхаты бойынша жергілікті тұрғындардың өткені мен
П.С. Паллас басқарған экспедиция мүшелерінде Н.П. Рычков (1746 -
Сөз жоқ, П.И.Рычков ұлының ғылыми-зерттеу қызығушылық жоспарына шешімді әсер
Автор назары олардың сипаттау тереңдігі әр түрлі 8 зауыт
Н.П. Рычков И.И. Лепехинмен, П.С.Палласпен ежелгі кезден Оралда темір
Орал зауыттарында әлеуметтік қатынастар да Н.П. Рычковтың назарының нысаны
П.С. Палластан соң ол зауыт адамдарының өмірі мен жағдайын
Зауыт адамдары толқуларының басты себебін ол «жалқаулық пен қам
Үшінші Оралдағы Орынбор экспедициясын ботаника докторы, Петербургтегі Аптекар ботаникалық
И.П.Фальк саяхатын 1771 - 1772 жж. тірек нүктелері: Петербург
Оқымысты отрядының құрамына енгендер студент: И. Быков, М. Лебедев,
И.И.Лепехин пен П.С.Палластың шағармаларына қарағанда зерттеушінің «Саяхат жазбалары...» күнделік
И.П.Фалькта адамдар мен аулалар саны бойынша келтірілген, зауыт тұрғындар
Оқымысты жүріп өткен тұрғын жерлерді, соның ішінде Челябі бекінісін
Оралда 1768 - 1774 ж.ж академиялық саяхат қатысушыларының бірі
Ғылыми экспедицияның қалыптасуын естіп, Ресейдің шығыс аудандарына оны жолдау
Оған академик Фалькпен Орал пен Сібір аудандарына зерттеу тапсырылған.
Георги өз саяхатында соның ішінде Сылва мен Кама өзендері
И. Г. Георги экспедиция кезінде бағалы материалдар көлемін
1775 жылы Георги, «Открываемая Россия» журналы түрінде өз суреттерін
Жоғарыда сипатталған Оралдағы академиялық экспедицияда қатысушылар назарынан біразы
Сондай-ақ ғалымдар жазбаларында шетелдік топонимдердің түсіндіруі қызығушылық тудырады. Саяхаттанушылар
Мысалы, Буланка өзенінің аты, алғашқы қарағанда орыс негізінде түсіндірілген
Ерекше қызығушылықты саяхаттанушылардың мәліметтері көрсетеді. Мына жағдайда ол
Саяхаттанушылардың материалдары кейбір қазіргі этимологияларға дау айтызады. Мысалы,
Сонымен, тарих, география, экономика, этнография, археология, өлкенің лингвистикасы және
Сонымен бірге XVIII - XIX ғ. басында орал
Әлемнің ешбір елінде XVIII ғасырда мұндай кешенді, зерттеудің үлкен
2. XIX ғасырда Қазақстан аумағында ғылыми экспедициялар

2.1. XIX ғасырдағы Қазақстан табиғатының физико-географиялық зерттеулері және өңірдің
Ресей империясының экономикасы мен саяси өмірі саласына Қазақстанның енуі
XVIII-XIX ғасыр аралығында патша үкіметі ортаазиялық аймақтың шектес (іргелес)
Қазақстанды зерттеумен Ресейдің бірнеше ведомствовалары – Ғылым Академиясы, Сыртқы
Патша үкіметінің отаршылдық саясатында қазақ жеріне жіберілген әскери-дипломатиялық
Ал XIX ғасырдың бірінші жартысында орыс үкіметінің Орта Азия
XVIII ғ. соңы мен – XIX ғ. басында Орынбордан
Бұл экспедиция басшылары мен ресми елшілердің,шенеуніктердің жол жазбалары мен
Солардың қатарында А.И.Левшин болды. Ол 1832 жылы «Қырғыз-қазақ немесе
Қазақстанды зерделеу бойынша жан-жақты қызметті ғылыми қоғамдар ашты.
XIX ғ. екінші жартысында Түркістан өлкесін зерттеумен белсенді айналысқан
Қазақстанның табиғатын физико-географиялық зерттеулері XIX ғасырдың екінші жартысында басталады.
П.П.Семенов-Тян-Шанский (1827-1914) – Тянь-Шань тауларын зерттеген, алғашқы европалық ғалымдардың
Қазақстанда Н.А.Северцовтың келуі (1827-1885) П.П.Семенов-Тянь-Шаньның зерттеуімен тұспа-түс келеді. Н.А.Северцов
Өз зерттеулер нәтижесінде физико-географиялық жағдайлардың өсімдік пен жануарлар
Алакөл мен Балхаш көлдерінің жалпы пайда болу заңдылығын анықтап,
Шоқан Уәлиханов 1857 жылы 21 ақпанда Орыс географиялық қоғамның
Көрші елдердің тарихымен жанасуы қазақ халқының ежелгі және орта
Петербургте болған уақыты (небәрі бір жыл болды) Уәлихановты рухани
Орыс географиялық қоғамы және Ресей ғалымдары атынан Шоқан Уәлихановтың
И.В.Мушкетов (1850-1902) танымал геолог және физикалық география саласында
А.Н.Краснов (1862 - 1914) негізінен Тянь-Шань тау етегіндегі шөл
Ғылыми тұрғыда географиялық аймақтар Батыс-Сібір ойпаты, Торғай даласы, Тұран
Ресей өзінің жаңа аумақтарының географиялық картасын жасауға ұмтылады. 1808
1814 жылдың 16 мамыры мен 1 қыркүйегі аралығында Орынбор
Аса маңызды зерттеушілер қатарына, жоғарыдағы тарауда аталған, Шекара комиссиясында
Қазақстанның Батыс бөлігін (Бөкей ордасын) зерттеуге өз үлесін қосқан
1831 жылдың тамыз айында Орынбор Шекара комиссиясының төрағасы полковник
Орынбор шекара комиссиясында төраға қызметін атқарған М.В.Ладыженскийдің Сыртқы істер
1832 жылдың 11-мамырында табиғаттанушы титулярлық кеңесші Г.С.Карелин бастаған Гурьев
Экспедиция нәтижесінде Г.С.Карелин басшылығымен әкімшілікке кең көлемді ғылыми құжаттар
1840 жылы 9 сәуірде Орынбордан Қазақ жерлерінде топографиялық түсірулер
1839 жылы Ресейден Бұхара ханы Батыр Насыр ұлы өзінің
Подполковник К.Бутенев бастаған экспедиция нәтижесі 1844 жылы Н.В.Ханыковтың
1841 жылдың 12-мамырында Бас штабтың подполковнигі И.Бларамберге Орынбордан Қазақ
2.2. А. Бутаковтың Арал теңізін ашуы мен зерттеуі

Ертеден өркениетті адамзат назары географиялық картаға 1849 жылы алғаш
Орыстар бұрыннан Каспий теңізі ауданына орыс сауда адамдарының
1715 жылы I Петр Каспий теңізінің шығыс жағалауына Бекович-Черкасский
Амударияны тексеруге екінші экспедицияға жолдаған I Петрдің Бекович-Черкасскийге 1716
Арал түркі тілдедерінде аралды білдіреді. Осыдан «Арал теңізі»
Алғашқы топографиялық мәліметтер Арал теңізінің солтүстік жағалаулары орыстармен XVIII
Солтүстік жағаулары географиялық карталарда дұрыс көріне бастады, қалған теңіз
XVIII ғасырдың алғашқы үш он жылдығында басталған Қазақстанның Ресейге
1741 жылы геодезист Иван Муравин топографиялық түсірулердің бағыты негізінде
XVIII ғасырдың екінші жартысында Арал теңізі туралы тың мәліметтер
1848 жылыдң басында, кронштадт портының бас командирі, адмирал Ф.
Біразына бұл тағайындау жаңа қудалау болып көрінді, ұқсас болжамдар
Петербургтан мыңдаған шақырым жерге, орта азиялық шалғайға, лейтенант Бутаковтың
Бірақ көптік таңдануына байланысты Алексей Бутаков көңілі түспей, осы
Арал теңізін, Орта Азияның көлемді Амудария мен Сырдария өзендерін
1848 жылы 5 наурызда Бутаков командасы он сегіз теңізшімен
11 мамырда Бутаков флот командасымен және әзірленген шхунамен,
Мұндай қауіпсіздік шаралары хиуалықтар мен бүлікші қазақ сұлтаны Кеңесары
Приарал Қарақұмы құмдары арқылы төменше әрі ұзақ өткеннен кейін
Арал теңізін өлшеу мен суретін түсіріп алу үшін экспедициясы
Крепостниктік тәртіп пен патшалыққа қарсы, халық ашуы мен кегінің
I Николайға Тарас Шевченкоға осы үкім жеңіл болып көрінді,
1847 жылдың мамыр айының соңында жандарм жер аударған ақынды
Революциялық ағартушылар Белинский, Герцен, Чернышевский, Добролюбов көзқарастарына жат емес
Поляк, саяси жер аударылған Томаш Вернер, Варшава технологиялық институтының
Бутаков шағын, тар каютада қалған офицерлермен және жер аударылған
«Өткеннің көптеген Ресей, Польша, Украина алдынғы қатарлы адамдарының жеке
«Константин» шхунасы 30 шілдеде Сырдариядан теңізге шыққан. Арал теңізін
Көк-Арал аралында компастың ұзақтығы мен магнитті төмендеуін анықтау
2 тамызда «Константин» шхунасы Қаратөбе мүйісіне көшті, теңіз деңгейінен
Алдынғы көзқарастағы адам, Бутаков «Арал-Тыңғыздан қандай да бір пайданы
Капитан-лейтенант Бутаков және прапорщик Поспеловтың флот штурмандары корпусы 1848—49
Барса-Келмес аралына түсіріп, жергілікті тұрғындардан оны бар екені белгілі
9 тамызда теңізшілер тобы, мысқа жолданған Вернердің басшылығымен геологиялық
Тас көмір орнын табуы экспедицияның қомақты жетісті болды. Көмір
Ол уақытта теңізшілер геологиялық зерттеулермен айналысқанда, қатты жел тұрып,
Түн үрейде өтті. Жел күшейіп, теңіз дауылы шхунана якорьмен
Тек 11 тамызда жел ақырындап басыла бастады, алайда
Қажетті астрономиялық бақылаулар жасап, Бутаков теңіз жағалауының суреттерін түсіре,
«Ең үлкен тереңдік, жағалау маңы мен жанындағы,— өз бақылаулары
Байгүбек — теңіздегі нық көрінетін жалғыз мүйіс. Оның артынан
Бутаков батыс жағалауына кенет төмендейтін Арал теңізінің рельеф түбінің
Егжей-тегжейлі ешқандай қызықты жерін тастап кетпей, Бутаков өзіне дейін
Экспедиция жаңа астан, ал кейді ауыз судан үлкен мұқтаждықты
Жаға құдықтарынан толтырып алған су келесі күні жарамсыз болып,
Бутаков өзіне және қалған офицерлерге бөлек дастархан жаюына жол
Жүзудің қиын жағдайларына қарамастан, Бутаков шхунасында бірде бір ауырған
22 тамызда Бутаков Амудария сағасы маңы жақындағанын көрсеткен жоғарғы
Бутаковпен ерекше тармақ есебінде нұсқаулыққа енгізілген, шет ел
Ресей мен ғылым мүддесінде Бутаков өзіне берілген нұсқаулық тармағына
Бутаков мұндай граф Нессельроденің тыйым салуларын негізсіз деп
25 тамызда кешке шхуна орташа Амудария сағасына қарама-қарсы жатқан
Жағаның әр жерінде киіз үйлер тұрған, түйе, қой мен
Бутаков жол журналында көрсеткені «— ...осы жерде менің пайда
Түн тыныш болды. Өлшеу өндірісін сәтті орындап, оралған соң
Таңертең 27 тамызда, мачтаға көтеріліп, Бутаков Акишевпен бірге Амударияның
«түнде — әрі қарай өз әрекеттерін Бутаков былай суреттеген,—
Қатты ағыс өжет зерттеушілерді аяқтан шалды. Аяқтары саз жерден
Таңға дейін бір сағат қалғанда теңізшілер Бутаковтың басқарумен күтіп
Жасаған үстірттерді зерттеу нәтижесінде Бутаковтың Амудария суы теңізге
Оңтүстік жағалау бойы шығысқа қарай жүзуді жалғастырып, Бутаков Амудария
7 қыркүйекте, оңтүстік жағалай алыста қалғанда, қайтадан маңай теңіздің
Ашылған аралды зерттеп, картаға оны түсіріп, Бутаков оған генерал
Үнемі түстен кейін көтеріліп, күшейетін қырсық желдер, теңіздің шығыс
9 қыркүйекте таңертең сағат 7 сол жақтан бағыт бойынша
Топографиялық суретке түсіруді өндірісін прапорщик Акишевқа жүктеп, Бутаков
19 қыркүйекке қарай Николай деп аталған аралды тексеру, (қазірде
Николай аралынан солтүстікке қарай тағы тар құмды арал табылған,
21 қыркүйекте шхуна Наследник аралына көшкен. Аралдың жартылай құралды
Арал теңізі толқып жатты. Толқындар тау болып жоғары көтеріліп,
Жалпақ асты шхунаны бір жағынан қарай құлатып, су бүйріне
«Ия, қауіптерге үйреуне болады, оларды жақсы көруге де болады,
23 қыркүйекте кешкі сағат 6 «Константин» шхунасы Сырдария
56-күнгі жүзу нәтижесінде, теңізді түгел өлшеуден тасқары, тас көмірдің
2.3. Г.Н. Потаниннің Шығыс Қазақстанға саяхаттары

Зерттеушінің барлық ғылыми қызметінде қазақ тақырыбы назарында болды. 1863
Өз саяхатын Потанин «Зайсан көлі мен Қара Ертістен
Экспедиция уақытында Потанин өзі ауқымды ботаникалық жинақ коллекция
1864 жылдың қаңтарында Потанин Өскеменнен Көкпекті арқылы Зайсан өзеніне
Шақырым бағаншалары ұштарына дейін қарға батқан.

Сабын бөгелуінен былай қарай мүлдем басқаша көрініс: аппақ
Ақпанның басында Зайсанның оң жақ жағалауындағы Ақтүбек
Өзінің «Григорий Потаниннің Зайсан өзеніне қысқы саяхат (1863-1864 жж
Зайсан маңында орналасқан балықшылар үйін аралаған, Г. Н. Потанин
1864 жылы жазда К. Струве және Г. Н. Потанин
Потанин өзінің саяхаты туралы «Карл Струв пен Потаниннің 1864
Шығыс Қазақстанға экспедиция кезінде Потанин біршама қазақ фольклорының түпнұсқасын
1884—1886 жж. Григорий Николаевич Потанин келесі Орталық Азияға саяхатқа
Экспедицияға географиялық қоғамнан 29 500 сом бөлінді, оның жартысын
Ғалымдардың зерттеу орнына жету маршрутының өзі байсалды саяхат болды.
Потаниннің экспедициясы бай картографиялық, ботаникалық, зоологиялық және этнографиялық материалдарды
Экспедиция нәтижесі жазылған 1893 жылы Қоғам басып шығарған,
«Бұрындары басында бұқа мүйізі бар Ландер (немесе Ландарма) есімді
2.4. (1896–1903) Ф.А. Щербинаның Қазақстан далалық облыстарына жасалған экспедициясының
XIX аяғы–XX басындағы ғғ. Қазақстан тарихының маңызды көздерегі
Қазақ шаруашылығының бюджетін құру, 1896–1903 жж. танымал земдік статист
Ф.А. Щербина өзінің бюджеттік статистикаға қосқан қомақты үлесімен
1896 жылдан 1903 жж. аралығында Ф.А. Щербин
ІІ Николайдың жарлығымен, қазақтардың шаруашылығын тексеру және басып алған
Тарихшы Б.М. Городецкий 1912 ж. Ф.А. Щербиннің қайраткерлігі
Далалық облыстарды зерттейтін экспедицияның алдына қойған тапсырмалар, Қазақстан
Белгілісі, воронеждік бағдарлама басқа бюджеттік бағдарламалардан тиімді ерекшелеп
Ф.А. Щербинаның 1896 ж. мамырда орындаған бірінші сынақ
Әдіс, сынақ тексеріс нәтижесінде өндірілген, келесі жұмыс барысында бірнеше
Сонымен, қазақ тұрмысының ерекшелігін ескере отырып, Ф.А. Щербина өзіндік
2.5 Қазақстанды ғылыми зерттеудің негізгі нәтижелері.

XIX ғасырдың бірінші жартысында Қазақстан территориясының үлкен бөлігінің Ресей
Капиталисттік Ресейдің қажеттілігі елдің шеттерін тым терең ғылыми зерттеуді
1867 ж. ИРГО-нің Орынборлық бөлімі ашылды, Қазақстанның батыс
Елдің шығыс ауданын ең алдымен, Сібір мен Қазақстанды игеру,
XIX ғ. аяғы 1867 ж. Ташкент қ. іргесі қаланған
Ресейдің жекелей аймақтарына әлеуметтік-экономикалық тарихи фундаментальді еңбектерді жасау үшін,
Мұрағат комиссия қызметінің маңызды бағыты Орынборда мұражай құру болды.
Орынбор мұрағат комиссиясы барлық өз өңірінің өткені қызықтыратын мұғалімдерден,
XIX бойы-XX басы ғ.ғ. Қазақстанда, жекелей
Жекелей адамдардың археологиялық ескерткіштерін қирату масштабты болғаны сондай,
Орынбор губерниясында Полиция Департаментінің нұсқауымен жеке адамдарға қазба
Орынбор ғылыми мұрағат комиссиясының белсенді мүшесі И. Кастанье болды.Ол
Қазақстанның оңтүстік бөлігін археологиялық жағынан сәтті зерттеген Орталық Азиядағы
XIX ғ. аяғында Қазақстан облыстарының орталықтарында статистикалық комитеттер құрылды,
Қазақстанды зерттеумен елдің орталығындағы ғылыми мекемелер айналысты. Әсіресе
Қазақстан орталық мұражайлардың көрмесінде болды. Қазақ халқының тұрмысын,
Қазақтың этнографиялық топтамалары 1895ж. Орыс Географиялық қоғамның бастамасымен
Отаршыл үкімет ғылыми-қоғам ұйымдарының жұмысына, Қазақстанда еңбек ететін орыс
Ғылыми мекемелерде және қоғамда В. Григорьев, В. Вельяминов-Зернов, Я.Ханыков,
Сонымен, XIX ғ. аяғында Қазақстанда құрылған ғылыми мекемелер
Қорытынды

Қазақстанның табиғи және мәдени қазынасын зерттеу Ресей империясының басшылығымен
Қазақстанды зерттеу тарихында ерекше орын, оның әр аудандарында
Әртүрлі елдерде, соның ішінде Қазақстанда, шақырусыз немесе ғылыми немесе
Жоғарыда атап көрсеткен зерттеушілердің еңбектерінен басқа, К. Бэр,
Бағдарламамен белгіленген зерттеулердің барлығы толығымен орындалмады. Бірақ, бұл
Қолданылған әдебиеттер тізімі

Рычков П.И. История Оренбургская по учреждении Оренбургской губернии. Уфа,
Дебу И. Топографическое и статистическое описание Оренбургской губернии в
Юматов B.C. Мысли об истории Оренбургской губернии // Оренбургские
Черемшанский В.М. Описание Оренбургской губернии в хозяйственно-статистическом, этнографическом и
Пекарский П.П. Новые известия о В.Н. Татищеве. - СПб.,
Стариков Ф.М. Историко-статистический очерк Оренбургского казачьего войска. Оренбург, 1891.
Витевский В.Н. И.И. Неплюев и Оренбургский край в прежнем
Алекторов. История Оренбургская. - Оренбург, 1883

Добросмыслов А.И.Тургайская область. Исторический очерк // Известия Оренбургского отдела
Цымбульский В.В. Научные экспедиции по Казахстану (А. Гумбольдт, П.
Кемеңгерұлы Қ. Үш томдық шығармалар жинағы. 1-том. – Алматы:
Вяткин М.П. Батыр Срым. – Алматы:Санат, 1998. – 344с.

Бекмаханов Е. Б. «Қазақстан XIX ғасырдың 20-40жылдары». – Алматы:
Халфин Н.А. Политика России в Средней Азии. 1857-1868годы. –
Апполова Г.Н. Экономические и политические связи Казахстана с Россией
Масанов Э.А. Очерк истории и этнографического изучения казахского народа
Касымбаев Ж.К. История Казахстана.-Алматы, 1998 г.

Усанов В.И. Свечников П.Г. Летописцы старого Урала. - Челябинск,
Левшин А.И. Описание киргиз-казацких, или киргиз-кайсацких орд и степей.-
История Казахстана с древнейших времен до наших дней
Толыбеков С.Е. Кочевое общество казахов в ХVШ - начале
Масанов Э.А. Очерк истории этнографического изучения казахского народа в
Казахско-русские отношения в XVIII- XIX веках. (1771-1867 годы). Сборник
Штейберг Е.Л. Первые исследования Каспия (XVIII – XIX вв).
Материалы для истории экспедиций академии наук в XVIII и
Алекторов А.Е. Указатель книг, журналных и газетных статей и
История отечественного востоковедения до середины XIX века. – М.:
Туран на старинных картах: Образ пространства – Пространство образов.
Абдиров М. Завоевание Казахстана царской Россией. - Астана, 2000.

Оглезнева Г.Н. Русское географическое общество: Изучение народов северо-востока Азии,
Сулейменов Р.В., Васин В.Я. Казахстан в составе России в
Бейсенова А.С. Исторические основы географических исследований Казахстана. – Алматы,
Русское географическое общество 150 лет. – М.: Прогресс: Пангея,
Шалгимбеков А.Б. Военное закрепление Российской империи в Северном Казахстане
Андреев И.Г. Описание Средней Орды киргиз-кайсаков.- Павлодар, 2006.- Т.26.-с.65

Кабульдинов З.Е. История Казахстана нового времени. - Астана, 2006.

Дахшлейгер Г.В. Социально-экономические преобразования в ауле и деревне
Примбетова Е.У. Национально-освободительные движения в Казахстане (18-20 вв.). -
Андреев И.Г. Описание Средней орды киргиз-кайсаков. – Алматы: Ғылым,
Путевые дневники и служебные записки о поездках по южным
Гвоздецкий Н.А., Федчина В.Н., Азатьян А.А., Донцова З.Н. Русские
Гнучева В.Ф. Материалы для истории экспедиций АН в XVIII
Хлебникова С.А. Толкование уральских топонимов в трудах путешественников -
Артыкбаев Ж.О. История Казахстана. - Астана, 2004.-159 с.

2