TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар

ЖОСПАР


ҚЫСҚАРТУЛАР.........................................................................................................3


КІРІСПЕ....................................................................................................................4-9


1 ОРТАЛЫҚ АЗИЯ МЕМЛЕКЕТТЕРІНДЕГІ ТРАНСФОРМАЦИЯЛАНУДЫҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЭВОЛЮЦИЯСЫ ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСУ КЕЗЕҢДЕРІ...............................................................10-31

Орталық Азия мемлекеттеріндегі өтпелі кезеңдегі саяси саладағы жағдай..............................................................................................................10-19

Қалыптасқан саяси және экономикалық жүйеден жаңа жүйеге өтудегі аймақтық тәжірибе..........................................................................................19-31


2 ОРТАЛЫҚ АЗИЯ МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ӘРІПТЕСТІК ҚАТЫНАСЫ, ІШКІ ЖӘНЕ СЫРТҚЫ ФАКТОРЛАРДЫҢ ЫҚПАЛЫ............................................................................................................32-57

2.1 Ресей мен Қытайдың Орталық Азия республикаларына қатысты

саясаты............................................................................................................32-40

2.2 Орталық Азияға қатысты АҚШ-тың, ЕО-тың ұстанымы..........................40-49

2.3 Орталық Азия елдерінің ХХІ ғ. саяси трансформациялануының

нәтижелері.......................................................................................................49-57


ҚОРЫТЫНДЫ......................................................................................................58-61


ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.................................................................62-64


ҚОСЫМШАЛАР.......................................................................................................65

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: 64 бет
Пәні: Соңғы қосылған дипломдық жұмыстар

-----------------------------------------------------------------------------------

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
ЖОСПАР

ҚЫСҚАРТУЛАР.........................................................................................................3

КІРІСПЕ....................................................................................................................4-9

1 ОРТАЛЫҚ АЗИЯ МЕМЛЕКЕТТЕРІНДЕГІ ТРАНСФОРМАЦИЯЛАНУДЫҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЭВОЛЮЦИЯСЫ ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСУ
Орталық Азия мемлекеттеріндегі өтпелі кезеңдегі саяси саладағы жағдай..............................................................................................................10-19

Қалыптасқан саяси және экономикалық жүйеден жаңа жүйеге өтудегі аймақтық
2 ОРТАЛЫҚ АЗИЯ МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ӘРІПТЕСТІК ҚАТЫНАСЫ, ІШКІ ЖӘНЕ
2.1 Ресей мен Қытайдың Орталық Азия республикаларына қатысты
саясаты............................................................................................................32-40

2.2 Орталық Азияға қатысты АҚШ-тың, ЕО-тың ұстанымы..........................40-49

2.3 Орталық Азия елдерінің ХХІ ғ. саяси трансформациялануының

нәтижелері.......................................................................................................49-57

ҚОРЫТЫНДЫ......................................................................................................58-61

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.................................................................62-64

ҚОСЫМШАЛАР.......................................................................................................65

ҚЫСҚАРТУЛАР

КСРО (
ТҰК
ҚР
ДСҰ
ТМД ( Тәуелсіз мемлекеттер достастығы

БҰҰ ( Біріккен ұлттар ұйымы

БАҚ ( бұқаралы ақпарат құралдары

ЕО ( Еуропалық Одақ

ОАЫҰ ( Орталық Азия ынтымақтастық ұйымы

АҚШ ( Америка құрама штаттары

ХВҚ ( Халықаралық валюталық қор

ЖІӨ ( жалпы ішкі өнім

ОҚКҰ ( Ортақ қауіпсіздік келісімі ұйымы

ШЫҰ ( Шанхай ынтымақтастық ұйымы

ЕурАзЭҚ ( Еуразиялық экономикалық қауымдастық

ДСҰ ( Дүниежүзілік сауда ұйымы

ЕЫҚҰ ( Еуропалық ынтымақтастық және қауіпсіздік ұйымы

ОА ( Орталық Азия

ИКҰ ( Ислам конференциясы ұйымы

ЕҚДБ ( Еуропалық Қайта құру және Даму Банкі

РФ ( Ресей Федерациясы

ҚХР ( Қытай халық республикасы

ЕИДП ( Европейский инструмент добрососедства и партнерства

СВМДА ( Совещание по мерам взаимодействия и доверия в
КІРІСПЕ

Диплом жұмысының өзектілігі. Жаһандану жағдайында өтпелі кезеңдегі саяси жүйелердің
Жоғарыда аталған мәселелерді зерттеу теориялықпен қатар тәжірибелік маңызға ие.
Даму қарқынына түрлі деңгейде ішкі саяси, аймақтық және әлемдік
Қазіргі кезеңдегі ғаламдану жағдайында және жаңадан қалыптасып келе жатқан
Соңғы жылдары орталық азиялық елдерде өзіндік идентификациялану және дамудағы
Осы үрдістер сипатын, көлемі мен нәтижелерін жан-жақты әрі терең
Аймақта бүгінгі таңда орын алып отырған жағдайды, әлеуметтік-саяси тәртіптердің
Диплом тақырыбының ғылыми деңгейде игерілгендігі. Зерттеу барысында қайнар көздеріне
Қарастырылып отырған тақырып төңірегі Ресей ғалымдарының зерттеулерінде ауқымды қарастырылған.
ОА аймағын зерттеуде маңызды мәнге ие баспа беттеріне сонымен
Е.М. Кузьминаның «Геополитика в Центральной Азии» кітабы дипломдық жұмыс
Ресейлік басылымдардың қатарында сонымен қатар Р.Аллисонның, А.Богатуровтың, А.Казанцевтың, А.Джекшенкуловтың,
Шетелдік баспа беттерінен қолданылған маңызды басылымдарға К.Оффенің «Туннель в
Дипломдық жұмыста басшылыққа алынған қайнар көздердің келесі тобын орталық
Қазақстандық ғалымдардың ішінде М.Лаймуллиннің «Центральная

Азия в зарубежной политологии и мировой геополитике» және «Казахстан
Р.Мукимджанованың «Страны Центральной Азии: Азиатский вектор внешней политики»
Отандық және ресейлік мерзімдік басылымдардың ішінде «Центральная Азия», «Эксперт»,
Бұл тақырыпты зерттеуде БАҚ және ақпараттық басылымдарда жарияланған орталық
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың басты мақсаты
ОА мемлекеттерінің заңнамалық және сыртқы саяси құжаттарын сараптаудың негізінде
сыртқы халықаралық ойыншылардың Орталық Азияға қатысты сыртқы саяси концепцияларының
АҚШ, ЕО, Ресей және Қытайдың Орталық Азияға қатысты сыртқы
аймаққа қызығушылығын танытып отырған тараптардың Орталық Азия елдерімен екіжақты
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері. Хронологиялық тұрғыдан диплом жұмысы ОА
Диплом жұмысының дерек көздері. Қойылған мақсат пен міндеттерге қол
Деректердің бірінші тобын ОА мемлекеттерінің Конституциясы, сыртқы саясатына қатысты
Деректердің екінші тобына орталық азиялық мемлекеттердің саяси тұлғаларының белгілі
Үшінші топқа жататын дерек көздерін зерттеу тақырыбына қатысты мерзімді
Диплом жұмысының әдістемелік негізі. Зерттеу жұмысының әдістемесі зерттеу пәні
Дипломдық жұмыста қолданған әдістерге жүйелі, деңгейлі, секторалды талдаулар кіреді.
Диплом жұмысының жаңашылдығы. Қазіргі кезде қарастырылып отырған тақырыпта кешенді
Зерттеулер барысында төмендегідей негізделген нәтижелерге қол жеткізілді:

қарастырылып отырған зерттеуде алғаш рет Орталық Азиядағы

саяси трансформацияланудың актив әрі пассив тұстары сараланды;

дипломдық жұмыста аймаққа мүдделі халықаралық

қатынастардағы сыртқы акторлар мен Орталық Азия елдері қатынастарының басымдылығы
аймақтың жекелеген мемлекеттеріндегі трансформациялану

қарқынының айырмашылығы бағаланып, олардың ішінде осы үрдісте анағұрлым аз
елеулі мәдени айырмашылықтар контекстінде түрлі ұстанымдар

конвергенциясы, яғни либералды даму үлгісінің жергілікті ерекшелікпен қатар болу
жалпы саяси трансформацияланудың ОА аймағындағы ортақ әрі

өзіндік тұстары белгіленіп, аймақтағы өзгерістердің нәтижелері мен келешегіне болжамдар
Диплом жұмысының құрылымы. дипломдық жұмыс кіріспеден,негізгі бөлімі екі тараудан,
1 ОРТАЛЫҚ АЗИЯ МЕМЛЕКЕТТЕРІНДЕГІ ТРАНСФОРМАЦИЯЛАНУДЫҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЭВОЛЮЦИЯСЫ ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСУ
1.1 Орталық Азия мемлекеттеріндегі өтпелі кезеңдегі саяси саладағы жағдай
Іс жүзінде Орталық Азиядағы трансформациялану «қазіргі кездегі қақтығыс» түсінігінің
Орталық Азия аймағындағы трансформацияланудың өзіндік ерекшелігі өзара байланысқан үш
Теориялық пікір-таластарда «трансформацияланудың бір уақытта жүзеге асу дилеммасы» теориясы
Қарастырылып отырған тақырыпты тереңірек зерттеу мақсатында аймақ мемлекеттеріндегі трансформациялану
Екінші кезең елдегі саяси және әлеуметтік-экономикалық жағдайдың шиеленісуімен сипатталады.
Үшінші кезеңде авторитарлық шегіну мен «үлкен жекешелендіру» жүрді. Бұл
Биліктің ауысуы алғаш рет күш көрсету арқылы шешілген посткеңестік
КСРО-ның ыдырауымен байланысты қырғыз қоғамы күшті дағдарысқа ұшырап, тәуелсіз
«Демократиялық транзит» кезеңіндегі республиканың дамуын батыстың белгілі ақпарат көзі
Жоғарыда аталған жетістіктер нәтижесінде 1990 жылдары Қырғызстан әсіресе көршілес
Қырғызстандық саясаттанушы Н. Омаровтың пайымдауынша, қырғызстандық «демократия ошағының» «Орталық
Тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейінгі кезеңде Қырғызстанда тез қарқынмен партиялық
1996 жылдан бастап үкімет құрылымын президент жеке бекітетін болды,
Республиканың саяси өмірінде орын алған сайлау алды кампанияларда әкімшілік
Қырғызстандағы саяси тәртіптің трансформациялануының негізгі векторы «авторитарлық сипатта» болғанына
Тәжікстан жағдайында трансформацияланудың бастапқы сатысында орын алған азаматтық соғыс
Функционалдық капиталистік жүйе жаңадан бастау ала дамыған Тәжікстан жағдайында
Тәжікстандағы трансформациялану үрдісін анализдеп бағалауда басты үш факторларды атап
КСРО-ның ыдырауы салдарынан аймақтық-рулық жүйеде дисбаланс орнауы және сыртқы
Тәжікстанның саяси жүйесі әлі де рулық-аймақтық сипатта болады. Сол
Түркменстан Орталық Азия аймағындағы ғана емес, жалпы посткеңестік кеңістіктегі
Одақтың құлдырауы республика экономикасында өз әсерін қалдырды. Ел экономикасы
Түркменстан президенті Ниязов халық шаруашылығы кешенін реформалау міндеттерін айқындай
Түркменстанның дамуын тежейтін факторлардың бірі 1990-жылдардың бірінші жартыжылдығында елдің
ТМД-ның өзге мемлекеттерінен Түркменстан тағы бір жағдаймен ерекшеленеді. 1995
Объективтілік үшін келесі бір аспект – гуманитарлық бағытты да
Бейтараптық өз кезегінде Түркменстанның оқшаулануын қамтамасыз ету құралына айналды.
Түркменстанды тоталитарлық мемлекеттер қатарына жатқызуға болады. Дегенмен, түркменстандық тоталитаризм
Түркменстан тоталитаризмі Шығыс елдеріне тән көне катал тәртіп элементтері
Түркменстанда орын алған тоталитаризмнің келесідей өзіндік ерекшеліктерін атап өтуге
Біріншіден, түркмен тоталитаризмі өз уақытында Италия, Германия, Испания немесе
Екіншіден, түркмендік нұсқаға өз саяси қарсыластарына қарсы кең масштабта
Үшіншіден, классикалық батыс еуропалық тоталитаризм нұсқаларына қарағанда түркмендік феномен
Өзбекстан – Орталық Азиядағы ең тығыз қоныстанған республика. Халықтың
Республика стратегиялық минералды-шикізаттық ресурстарға бай, әлемдік стандарттарға сай сапалы
Өзбекстанда мемлекет және атқарушы билік басшысы функцияларын біріктіретін президенттік
эволюциялық түрде біртіндеп нарықтық шарушылыққа өту;

экономиканың саясаттан жоғары қойылуы;

заңға бағыныштылық және күшті әлеуметтік саясат.

Үкімет аталмыш үрдістің сатылы жүзеге асырылуын трансформацияланудың басты шарты
Өзбекстанның трансформациялануын сырт көзбен бағалауда басымдық әдетте қауіпсіздік мәселесіне
Орталық азиялық мемлекеттердің посткеңестік дамуын сараптай келе 2005 жылы
1990 жылдардың аяғында өзбек басшылығымен белгіленген «ауқатты мемлекет» құру
Өзбекстан тәуелсіз мемлекет құрғаннан бергі аз уақытты қамтитын тарихында
Өзбекстандағы трансформациялануға қатысты бірқатар сараптамалар «Ферғана факторын» есепке ала
«Ферғана мәселесінде» өзбек үкіметіне Ферғана маңында таралған жасырын және
1991 жылы тәуелсіздік алғаннан кейін үкімет жоспарлы экономикалық жүйе
Өзбекстандағы саяси үрдістер посткеңестік кеңістіктегі секілді сыртқы факторлардың ықпал
Республикада қызмет ететін БАҚ-ның басым көпшілігі өз құрылтайшыларына тәуелді.
Аймақта даулы ошаққа жататын әрі жоғарыда аталған мемлекеттердің мүдделері
1.2 Қалыптасқан саяси және экономикалық жүйеден жаңа жүйеге өтудегі
Орталық Азиядағы аймақтық жобаларды сараптай келе, бірінші кезекте халықаралық
А. Бордың пікіріне жүгінсек, 2001 жылдан аймақтық интеграция анағұрлым
Өзбекстан ұлттық мүддедегі басты назарын әлемдік нарыққа және халықаралық
Бір жағынан халықаралық ортаға интеграциялану, екінші жағынан экономикалық сәтсіздікке
2007 жылға дейін Өзбекстан экономикасында жоғары даму қарқыны мен
2000 жылы Ауғанстанда орын тепкен Өзбекстан ислам қозғалысы
Тәуелсіздіктің екінші онжылдығы президенттік биліктің қысқартылуымен белгілі: президент өкілдігінің
Бұған қоса Өзбекстанда аймақтың өзге республикаларында да орын алып
Ауқымды адам ресурстарына ие Өзбекстанның Орталық Азиядағы көрнекті экономикалық
Соңғы онжылдық аралығында Орталық Азия аймағында дифференциациялану үрдісі дамып
2002 жылдың күзіне таман биліктің саяси стратегиясының жаңа шекаралары
2002 жылдың басында одан әрі демократияландыруды жүзеге асыру бойынша
Кейінгі жыл Жер кодексімен байланысты саяси ахуалға ұштасты. 2003
Қазақстаннның одан әрі даму жолы 2005 жылы және үстіміздегі
Аймақтың саяси-экономикалық картасының келесі бір ұшында аймақтағы ең кедей
Либералды сыртқы экономикалық бағыт және протекционистік саясат жүргізуден бас
2004 жылы 16 қарашада қабылданған «Қырғызстан Республикасындағы ЕҚДБ қызметінің
Дүниежүзілік банк сарапшыларының бағалауынша, Қырғызстан экономикасы 2003-2004 жылдары ЖІӨ
Қырғызстандағы трансформацияланудың өткір мәселесіне елде орын алып отырған тәртіптің
2005 жылы 24 наурызда тәртіптің құлауынан кейін бастау алған
Өз конституциялық жобасы аясында президенттік-парламенттік республика орнату және экономиканың
Саяси тұрықтылықтың жоқтығы, биліктің елде орын алған жағдайды өз
Тәжікстан мемлекетінің өзіндік ерекшелігі 1994 жылы қабылданған Конституцияға негізделеді.
Тәжікстанда жалпы ұлттық демократиялық күштердің нақты әрі берік позициялары
Дау-жанжалға толы трансформациялану салдарынан көрініс тапқан әлеуметтік анархия және
Президент Э. Рахмонның елдегі беделі негізінен оның азаматтық соғысты
Тоқсан ауыз сөзді түйіні: батыстық типтегі нарықтық демократияға өтудегі
Аймақта көмірсутек қорымен белгілі Түркменстан байлығын өз

бетінше пайдаға асырды. Түркменстанның мұнай – газ кешенін реформалау
Елдегі көмірсутегі қорының негізгі бөлігінің Каспий маңы Балкан велаятында
Түркменстан басшылығы саясатының арнайы бағыттарының бірі көмірсутектерді өңдеу бойынша
Ниязов бірінші кезекте өзін сыртқы қандай да бір қол
Нәтижесінде Ниязов елді сыртқы қауіптен қорғай алатын күшке ие
Осы тұста отын-энергетика саласында да бірқатар өзгерістер болды. Түркменстаннан
Түркменстаннан тартылған газ құбырларының қатысты жобалардың ішінде анағұрлым даулысына
Мектеп бағадарламасы шеңберінде кеңестік 10 жылдық оқыту нұсқасынан 9
Билік басына келген Бердымухаммедов сақтық пен ұқыптылық

танытты. Ол революционер, реформатор емес, Ниязовтың ізбасары ретінде танымал
Бүгінгі Түркменстан билігі қандай да бір елеулі, ауқымды реформалар
Бұрынғы КСРО-ның Кавказ республикаларына қарағанда орталық азиялық мемлекеттер анағұрлым
Трансформациялану үстіндегі орталық азиялық мемлекеттерде мемлекеттік билік те, жеке
«Орталық Азия республикалары қазір қоғамдық және саяси, экономика және
Н.Назарбаевтың пікірінше, Орталық Азиядағы жағдай бұдан мүлдем өзгеше. Мұнда
«Үш салада бірдей транзиттік трансформациялану феномені икемді басқаруды қажет
Сарапшылардың көпшілігі Орталық Азиядағы жағдайды салыстырмалы алғанда тұрақты деп
Барлық қоғамдық жүйелерде «бір уақытта өзгерістер енгізу» түрінде жүзеге
Орталық Азия аумағында трансформациялану және мемлекет құру ұзақ мерзімдік
2 ОРТАЛЫҚ АЗИЯ МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ӘРІПТЕСТІК ҚАТЫНАСЫ, ІШКІ ЖӘНЕ
2.1 Ресей мен Қытайдың Орталық Азия республикаларына қатысты саясаты

Соңғы 15 жыл ішінде Орталық Азия аймағындағы геосаяси жағдай
ХХІ ғасырдың алғаш онжылдығында алып державалардың ОА-ға деген назарының
Орталық Азия аймағы Ресей, Қытай және Батыс әлемінің (АҚШ
ЕО) мүддесі қиылысқан геостратегиялық маңызды аймақ болып отыр. Аймақ
Аймаққа деген батыстық және ресейлік көзқарастардың функционалды айырмашылығы
Орталық Азия мемлекеттерінің саяси трансформациялануы мен қауіпсіздік жүйелерінің қалыптасуына
Әңгіме негізгі ойыншылардың – АҚШ-тың әлемдік үстемдігі, «Үлкен Қытай»
Орталық Азияның саяси картасында аталмыш аймақ елдерімен ерекше тарихи
Ресей үшін Орталық Азия мемлекеттері де барлық «таяу шетел»
ОА елдері Ресеймен геосаяси мүдделер зонасы ретінде қарастырылады. Өз
Жалпы алғанда Ресейдің ОА-ғы ұлттық мүдделерін төмендегідей сараптауға болады:

- аймақтың барлық мемлекеттерімен әріптестік қатынасты сақтау негізінде тұрақтылықты
- Ресейдің әлемдік және аймақтық держава ретінде іс
- аймақтағы Ресейдің жетекшілік рөлін халықаралық деңгейде таныту

(36, 140(.

Осы тұста Ресей алдында келесідей міндеттер қойылады: қолда бар
Қысқаша айтқанда, Ресейдің мүдделері демократияны аймақтық тұрақтылықты қамтамасыз етудегі
Орталық азиялық қоғамның батыстық үлгіде қарқынды демократизациялануын қолдамағынымен, Ресей
Аймақта Ресей сенімді әрі белгілі әріптес ретінде пікір қалыптастырды.
Ресей мен ОА мемлекеттері арасындағы жаңа бағыттағы қарым

қатынасты сараптай келе, Ресейлік ғалым, Ресейдегі саяси зерттеулер институтының
Ресей, қуат ресурстарының аса ірі экспортері ретінде Орталық Азияны
Ресейге Орталық Азиядағы позицияларын ұстап тұру басқа ойыншының жаулап
Халықаралық қауымдастық Орталық Азияның бірігуіне, онда тұрақтылық ырғағын сақтауға
Орталық Азияның мемлекеттері халқының саны 1,4 миллиардқа жеткен алып
Саясатты экономика белгілейді десек, қазіргі кезеңде Орталық Азияның даму
терроризм, сепаратизм және экстремизммен күресу;

шекаралыық аудандарда қауіпсіздікті қамтамасыз ету;

аймақтағы тұрақтылықты сақтау;

экономикалық дамуда қолғабыс ету;

аймақ елдері мен Қытай арасында достық қатынас орнауына жағдай
жасау;

ОА-ның Қытаймен араздастық қатынастағы елдердің монополиялық

бақылауына өтуін алдын-алу;

аймақта Қытайға қарсы әскери одақтардың орын алуын болдырмау;

аймақтың энергетикалық ресурстарын Қытай үшін қол жетімді ету

(39, 50(.

Әлемдік держава ретінде даму үстіндегі Қытай өзінің сыртқы саясатында
АҚШ бойынша Орталық Азиядағы Қытайдың басты көз тігіп отырған
Анағұрлым елеулі жетістіктерге Қытай мен Қазақстан қарым-қатынасы шеңберінде қол
Тәжікстан президенті Э. Рахмон өзінің 2007 жылы 15 қаңтардағы
Қытай саясаты мен ОА елдерінің қауіпсіздік мүдделері аясында егемендік,
Өз аумақтарында жұмыс істейтін ұйғыр бірлестіктеріне бөгет жасамайтын Қазақстан
Қытай, керісінше, әлемдегі табиғи ресурстарды импорттаушылардың ірісі. Орталық Азия
Әлемдік қаржылық дағдарысқа қарамай, орасан зор қаржылық

мүмкіндіктері болғандықтан, ҚХР Орта Азия республикаларымен инвестициялау, несиелеу немесе
Ұлттық мүдделерін ескеретін болсақ, ҚХР үшін Орталық Азия республикаларындағы
Қытайдың Орталық Азия елдерімен қарым-қатынасы Орталық Азияда Қытай мүддесі
Қытайдың тұрақты стратегиялық тыңы ретінде ОА сақтау үш жағдайға
Бүгінгі күндегі Қытайдың «Батыстың дамуы» саясаты – ОА елдерінің
ХХІ ғасырдың бірінші жартысында Қытайдың халықаралық мәні жаһандық саясат
Дүниежүзілік саясатта қазіргі күннің өзінде де халықаралық режимдер мен
Осыдан, «әр елдің мәселесі өзінің халқымен шешіледі», ал «жершарының
Жоғарыдағы айтылғандардан шығатыны - Ресей мен Қытайдың Орталық Азиядағы
2.2 Орталық Азияға қатысты АҚШ-тың, ЕО-тың ұстанымы

Бір полярлы әлемнің қалыптасуы жағдайында ХХІ ғасырда Америка құрама
Бұдан АҚШ Мемлекеттік департаменті тарапымен саяси трансформацияланудың тереңдігі басты
Қазіргі әлемдік даму, индустриялық-инновациялық саясаттың

тетіктерін білгірлікпен басқарып отырған батыс дүниесі Орталық Азия-ның тәуелсіздік
Орталық Азия төңірегінде саяси трансформациялануды жүзеге асыруда «әлем бойынша
Американдық саясаттың келесі ықпалды құралдарының біріне Халықаралық даму жөніндегі
АҚШ Мемлекеттік департаментімен қатар Орталық Азиядағы демократиялану бағдарламалары бірқатар
1982 жылы 6 қарашада әлемдегі кәсіподақтар, ассоциациялар мен саяси
Орталық Азияға қатысты осы заманғы американдық стратегияның жаңа элементіне
«Үлкен Орталық Азия» АҚШ-қа демократияның дамуын қадағалай үшін емес,
Жалпы алғанда 1990-жылдары бастауын алған АҚШ басшылығындағы бір полярлы
Орталық Азияның геосаяси мәні туралы кейбір сараптамалық бағалауларда негізгі
АҚШ-тың Орталық Азиядағы стратегиясы бірден анықталған жоқ, ол көптеген
Ол ойынның таза мақсаты – өңірден Ресейді ығыстырып шығару
Міне сол, аталған институттың жүргізген зерттеулерінің нәтижесіне сай, Каспий
Ауғанстандағы соғысты бастай отырып, Вашингтон, өзінің өңірдегі саяси үдерістерге
АҚШ-тың Орталық Азия аймағына деген қызығушылығының бүгінгі деңгейіне баға
Сөздерін қорыта келе Олкотт ханым: «Сайып келгенде, біреуге ұнасын
АҚШ мемлекеттік хатшысының Оңтүстік және Орталық Азия жөніндегі орынбасары
- Ауғанстан мен Пәкістандағы қауіпсіздікке көмек көрсету халықаралық күштерін
- Өңірдің энергетикалық ресурстарын дамыту және
- Нарықтық экономиканың дамуы мен экономикалық
- Демократиялық басқару мен адам құқықтарының
(46, 258(.

Американдықтар тұрақсыздықтың үлкен бір ошағын құруға бағытталған өзінің геосаяси
Құрылымдық ерекшеліктеріне сәйкес Еуропалық одақ Орталық Азия аймағында өзіндік
Еуропалық-орталық азиялық қарым-қатынас аймақтағы саяси трансформациялану үрдістеріне қатысты кеудемсоқтық
ЕО мүддесі аймақтағы қауіпсіздік пен тұрақтылыққа, сонымен қатар

Адам құқықтары мен Орталық Азия мемлекеттеріндегі заң үстемдігіне

негізделген. Төмендегідей себептердің болуы осыны айқындап отыр:

Орталық Азияда аймақаралық мәселелер көлемінің артуы, сонымен

қатар стратегиялық, экономикалық әрі саяси даму ЕО мүдделеріне тікелей
ЕО-тың кеңиюімен, Еуропалық тату көршілік саясаты мен «Қара теңізі
аумағынада ортақ қызмет ету бастамасына» Оңтүстік Кавказ аймағының қосылуы
ОА аймағының елеулі көлемдегі энергетикалық ресурстары мен аймақ

елдерінің сауда әріптестері мен тасымалдау жолдарын диверсификациялау мақсаты ЕО-тың
ЕО-тың аймақтағы геосаяси мүддесі күн өткен сайын кеңию үстінде.
ынтымақтастықтың жақын келешектегі дамуын анықтайтын болады.

Еуроодақ үшін «көршінің көршісі» болып табылатын аймақтағы ғана емес,
1994-2006 жылдар аралығында ЕО пен Орталық Азия аралығындағы қарым-қатынас
сыртқы істер министрлері деңгейінде ЕО-ОА аймақтық саяси диалогын тұрақты
ОА мемлекеттерінде «Білім беру саласындағы еуропалық бастаманы» жүзеге асыру
«Заң үстемдігі бойынша ЕО бастамаларын» жандандыру;

ОА-ның әрбір мемлекетімен нақты нәтижелер алу көзделген адам құқығы
Аймақ елдерімен жүйелі түрде «энергетикалық диалог» жүргізу (49(.

Ынтымақтастықты ілгерілетудің пәрменді тетіктерінің бірі - бүгінде

тұрақты мәнге ие болған және сыртқы істер министрлері деңгейіне
Еуроодақпен саяси диалог сонымен бірге, өзара алаңдаушылық туғызып отырған
Бірлескен жер серігін жасау және ұшыру, Байқоңыр ғарыш айлағынан
Қазақстан үшін Еуропалық Одақтың ізашары болған Еуропалық көмір мен
Тиімді трансқұрлықтың көлік желісіне кіретін және өңірдің көмірсутегі және
Негізінен Орталық Азияның трансформациялануына қатысты Еуроодақтың стратегиялық міндеттерін «ұқыпты
Орталық Азиядағы ЕҚЫҰ-ның саясаты өзіндік ерекшеліктерге ие. Ұйым Еуропаның,
Орталық Азияның барлық мемлекеттерінде аймақ республикаларындағы саяси, экономикалық және
Дегенмен, АҚШ та, Еуропалық одақ та Орталық Азиядағы

трансформациялану бірқатар қиындықтармен ұштасып жатқанын түсінеді. Мысалы, 2003 жылы
ЕОтың идеясы бойынша, орталық азиялық территориясында мүдделері түйісетін сыртқы
АҚШ-тың көптеген саясаткерлері мен мемлекеттік қызметкерлері Орталық Азяида батыстық
Белгілі неміс қоғамтанушысы Эрнст Отто Чемпиль өзінің «Интервенция
Бұл тұста келесі жайтты ескерген жөн. Орталық Азия мемлекеттері
Дегенмен, демократия мен нарықтық экономика халықтың басым бөлігінің келешекке
Бүгінде Орталық Азия аймағында шиеленіскен геосаяси ойын орын алып
2.3 Орталық Азия елдерінің ХХІ ғ. саяси трансформациялануының нәтижелері

Ұлы державалардың додасына түскен Орталық азия мемлекеттерінің демократиялануда таңдап
Аталмыш үлгіні енгізу жергілікті элиталардың көпшілік жағдайда өзіндік «отбасылық-бюрократиялық
Демократияның жоқтығы орталық азиялық елдердің ішкі саяси тұрақтылығына ықпалын
Орталық Азия мемлекеттеріндегі билік пен оппозиция арасында жүргіліп отырған
Өзбекстан, Қазақстан, Қырғызстан және Тәжікстан жергілікті билік өкілдері құқық
Демократияны орнатудағы «батыстық» рецепт бойынша саяси өмірді

плюрализациялау, үлкен көлемде қатысушылардың болуын қамтитын еркін әрі шетел
Келешек демократиялық модернизацияны ескеретін болсақ , ОА мемлекеттері алдында
- азаматтық қоғам қалыптастыруда белсенді түрде алғышарттар ұйымдастыру; өзіне
- қоғамда орта таптар санын арттыру; мұнда еркін иеліктер
- билікті демистификациялау; яғни, биліктің кез келген сатыда жүзеге
- қауіпсіздікті қамтамасыз етуге қатысты емес барлық тетіктерді мемлекеттік
Демократиялық құндылықтар мен құқықтық қағидаларды саяси жүйелері реформалауды талап
Келесі бір мәселелі тұстарға оппозиция мәні жатады. 1990-жылдардың басында
Саяси логика мынаны көрсетеді: орталық азиялық мемлекеттердің басшылары тек
Жаңа заманғы мемлекеттілік пен аймақ елдерінің мәдениетін белгілеген ортақ
Орталық Азия аймағы тарихи, мәдени-діни және өркениет тұрғысынан өзара
ОА-ның аймақ ретінде өзге де түсіндіремелері мәлім. Ирандық ғалым
Қазіргі заманғы Орталық Азия аймағының шекараларын айқындауда қолданылатын келесі
Орталық Азия аймағының қазіргі заманғы әлемдік жүйедегі орны аймақ
ОА мемлекеттерінің қазіргі заманғы өзекті мәселелері мен дамуын өңір
Жаңа тәуелсіз мемлекеттердің саяси трансформациялануы кеңестік тоталитарлық саяси жүйеден
Жоғарыда келтірілген сипаттамалардың жиынтығы жаңа тәуелсіз мемлекеттерді өзге бұрынғы
Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түркменстан және Өзбекстанда жүріп жатқан трансформациялануды
ОА-дағы саяси трансформациялану мен интеграциялық үрдістерге жаңа геосаяси үрдістері
Орталық Азияның жаңа тәуелсіз мемлекеттері посткеңестік өзіндік айқындалу, мемлекеттік
Орталық Азия өңіріндегі интеграциялық үрдістер қарама-қайшылықтарға толы сипат алып
Орталық азиялық саяси жүйелердің қазіргі таңдағы жағдайын бағалау нәтижелері
Неміс саясаттануында Орталық Азиядағы қауіпсіздік пен тұрақтылық жағдайын қамтамасыз
Аймақтық құрылымдарға біріге тұра (ТМД, ЕурАзЭс, Кедендік одақ және
Күннен-күнге Қазақстанды аймақтың өзге мемлекеттеріне қатысты қарама-қарсы қоятын сөздік
Осы уақытқа дейін орталық азиялық басқарушы элиталарға белгілі бір
Орталық Азия мемлекеттері таңдап алған көп векторлық стратегия бұл

елдердің жаһандық үрдістерге толық әрі тең құқылы ойыншалыр ретінде
Орталық Азия мемлекеттері алдыңғы жылдардағыдай өздерінің қолайлы географиялық орналасуы
Ауған-пәкістан зонасында, Синьцзян, Ферғана жазығында басқарылып отырған қақтығыс ошақтары
Жетекші әлемдік державалардың Орталық Азиядағы белсенділігінің артуы жағдайында аймақ
Қорыта келе, ОА-ны қоныстанған халықтар аймақтың бақталастық емес, ынтымақтастық
ҚОРЫТЫНДЫ

Посткеңестік кеңістікте орын алған өзгерістер, белігілі бір мемлекеттің бір
1. Транзиттік мемлекеттердің басым бөлігі, соның қатарында Орталық Азия
2. Толықтай қалыптасқан азаматтық қоғамның орын алмауынан келесі бір
3. Институционалды демократиялық құралдардың болуы деморкратия орнады дегенді білдіре
Заң шығарушы және сот биліктерінің беріктігі демократия үшін қоғамдық
Аймақ мемлекеттерінің барлығында трансформациялану үрдісі сонымен қатар сыртқы күштердің
Орталық азиялық аймақтағы әлеуметтік-саяси дамуды зерттей келе, бірқатар ғалымдар
Аймақтағы Ресей, Қытай, АҚШ пен ЕО секілді басты геосаяси
Қазіргі кезеңде кейбір қазақстандық мамандардың пікірінше, Орталық Азия елдеріне
Сондықтан да Орталық Азия географиялық атауды бергенімен де,
Орталық азиялық ынтымақтастық тәжрибелеріне сүйенсек, геосаяси жағдайға, сыртқы саяси
Орталық азиялық интеграция немесе ынтымақтастықтың қалыптастырудағы кедергілерді қазақстандық мамандар
Орталық Азия мемлекеттерінің саяси дамуын сараптай келе, елдер арасында
саяси моноцентризм (Қырғызстаннан басқа);

көлеңкелі саясаттың ашық түріне қарағанда басымдығы

(Қырғызстаннан басқа);

сыртқы саяси плюрализм;

экономикалық белгісіздік.

Сонымен қатар бес мемлекеттің өзара ерекшеліктер де бар:

күн тәртібіндегі әр түрлі саяси, экономикалық бағыт;

президенттік биліктің легитимділігін (заңдылығы) сақтауда түрлі механизмдер;

ішкі және сыртқы қауіптер деңгейінің әр түрлі сатысы.

Осы тұста ОҚКҰ-ның Бас хатшысы Николай Бордюжидің

Еуразиялық медиа-форумда посткеңестік кеңістіктегі салмақты қатерлер жөнінде мәлімдемесіне қысқаша
Аймақ мемлекеттерінің әрқайсысы өзіндік саяси әрі экономикалық даму траекториясында
президенттік билікті нығайту:

конституциялық механизм арқылы (Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан);

салмақты саяси бәсекелестерді бейтараптандыру жолымен (Қырғызстан, Тәжікстан, Түркменстан);

сыртқы ойыншылармен «аралық (дистанциялық) әріптестік» саясатын дамыту;

«құбыр салу бәсекелестігінде» анағұрлым белсенді қатысу (Қазақстан, Түркменстан, Өзбекстан).
Орталық Азиядағы мемлекеттер арасындағы қатынастар игілікті және бейтараптықты көрсеткенімен,
«Транзиттік көпір» статусына ие болу барлық орталық азиялық мемлекеттердің
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1 Оффе К. Туннель в конце света, расследования политической
2 Ашимбаев М.С. Политический транзит в Казахстане: содержание процесса
3 Дадабаева З.А. Особенности развития политической системы в Центральной
4 Амрекулов Н. Размышления о главном. Пути к устойчивому
5 Ниязи А.Ш. Киргизия и Туркмения: сравнительный анализ моделей
6 Kyrgyzstan. Bertelsmann Transformation Index 2010.

7 Политический переход в Кыргызстане: проблемы и перспективы. Доклад
8 Омаров Н. Между кланами. Эволюция политической системы Кыргызстана
9 Кынев А. Кыргызстан до и после «тюльпановой революции».
10 Курманов З. О проблемах партогенеза в Кыргызстане //
11 Годы, которые изменили Центральную Азию. / под ред.
12 Алимов Р. Центральная Азия: общность интересов. Ташкент: «Шарк».
13 Конституция Туркменистана 1992 г. С изменениями и дополнениями
14 Ниязов С.А. Наше отношение к СНГ (6 сентября
15 Демидов М.С. Постсоветский Туркменистан. М., 2002.

16 Кадыров Ш. Нация племен. М., 2003.

17 Стратегические перспективы: ведущие державы, Казахстан и центральноазиатский узел
18 Аллисон Р. Центральная Азия и Закавказье: региональное сотрудничество
19 Левитин Л. Узбекистан на историческом повороте. М.: Вагриус,
20 Байлоуни Э.М. Эмоции, бедность или политика? Неправильные представления
21 Хаусхофер К. О геополитике. Работы разных лет. М.:
22 Старр Ф. Партнерство для Центральной Азии // Россия
23 Султанова Л., Гайсина А. Республика Узбекистан. Экономика //
24 Ертысбаев Е. Некоторые аспекты президентской изибирательной кампании в
25 Состоявшееся государство // Эксперт. 14.10.2010. №38.

26 Назарбаев Н. Стратегия развития Ассамблеи народов Казахстана: национальное
27 Послание президента народу Казахстана // Казинформ. 04.04.2003.

28 К.Бакиев. «Стратегия ЕБРР в Кыргызстане». 10.01.2010. (http://www.eurasianet.org )

29 Куртов А. Демократия выборов в Казахстане: авторитарная трансформация.
30 Абазов Р. Политические преобразования в Кыргызстане и эволюция
31 Грозин А. Альтернативы нет // http://arabeski.globalrus/comments/133982/ . 06.09.2005.
32 Каменов С. Внешняя политика Туркменистана // Центральная Азия
33 Н.Назарбаев. Ұлыбританиядағы секілді батыстық үлгідегі демократияны құру үшін
34 Богатуров А.Д., Дундич А.С., Троицкий Е.Ф. Центральная Азия:
35 Ашимбаев М. Современная геополитическая ситуация в центральной Азии
36 Чжао Хуашэн. Китай, Россия, США: интересы, позиции, взаимоотношения
37 Злобин Н. Москве необходима новая стратегия в СНГ
38 Совместная декларация Кыргызской Республики и Китайской Народной Республики.
39 Бао И. Китай: стратегические интересы в Центральной Азии
40 Малышева Д. Центральная Азия в свете «демократических революций»
41 Ли Лифань, Дин Шиу. Геополитические интересы России, США
42 Зиновьев Г. Отношения в треугольнику Вашингтон – Пекин
43 Касенов У. Новая «Большая игра» в Центральной Азии?
44 Starr F. Partnership for Central Asia // Foreign
45 Курганбаев А.Х., Мовкебаев Г.А. Центральная Азия сегодня: геополитический
46 Nancy Lubin. Central Asia: issues and challenges for
47 М.Лаймуллин. Центральная Азия. Выпуск № 11 (377). 23
http://vpk-news.ru/articles/7355

48 Байзакова К. И., Губайдуллина М. Ш. Опыт европейской
49 М.Тәжин. «New Europe» апталығында жарияланған мақаласы. 15 мамыр,
50 Румер Б. Центральная Азия – десять лет спустя
51 Гейс П.Г. Правовая культура и политические реформы в
52 Джекшенкулов А. Новые независимые государства Центральной Азии в
53 Сейдахметова Б. Трансформация политических режимов в странах Центральной
54 Көшкімбаев С. Центральная Азия на путях интеграции: геополитика,
55 Токаев Т. Казахстан и Запад в условиях глобализации.
56 Кузьмина Е.М. Геополитика Центральной Азии. Отв. ред. Л.Б.Вардомский.
57 Омаров Н.М. Государства Центральной Азии в эпоху глобализации:
58 Белокриницкий В.Я. Центральная Азия в евразийской перспективе //
1