TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар

МАЗМҰНЫ - www.topreferat.com.kz

КІРІСПЕ ..................................................................................................................6

1 ТҮРКЕШ ҚАҒАНАТЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ

1.1 Қағанаттың құрылуы кезіндегі Орталық Азиядағы геосаяси жағдай..........9

1.2 Түркеш қағанатының құрылуы......................................................................14

1.3 Түркештердің этникалық құрамы..................................................................18

2 ТҮРКЕШ ҚАҒАНАТТЫҢ САЯСИ-ӘЛЕУМЕТТІК ЖАҒДАЙЫ

2.1 Қағанаттың алғашқы кезеңдегі жағдайы......................................................29

2.2 Қағанаттың қалпына келуі және дамуы........................................................35

2.3 Қағанаттың құлдырап әлсіреу кезеңі............................................................40

3 ТҮРКЕШ ҚАҒАНАТЫНЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ

3.1 Қағанаттың қоғамдық құрылысы..................................................................44

3.2 Қағанаттың сыртқы қарым – қатынастары...................................................52

3.3 Түркеш қағанатының шаруашылық дамуы..................................................59

ҚОРЫТЫНДЫ.......................................................................................................68

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.....................................................71

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: 67 бет
Пәні: Соңғы қосылған дипломдық жұмыстар

-----------------------------------------------------------------------------------

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ..................................................................................................................6

1 ТҮРКЕШ ҚАҒАНАТЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ

1.1 Қағанаттың құрылуы кезіндегі Орталық Азиядағы геосаяси жағдай..........9

1.2 Түркеш қағанатының құрылуы......................................................................14

1.3 Түркештердің этникалық құрамы..................................................................18

2 ТҮРКЕШ ҚАҒАНАТТЫҢ САЯСИ-ӘЛЕУМЕТТІК ЖАҒДАЙЫ

2.1 Қағанаттың алғашқы кезеңдегі жағдайы......................................................29

2.2 Қағанаттың қалпына келуі және дамуы........................................................35

2.3 Қағанаттың құлдырап әлсіреу кезеңі............................................................40

3 ТҮРКЕШ ҚАҒАНАТЫНЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ

3.1 Қағанаттың қоғамдық құрылысы..................................................................44

3.2 Қағанаттың сыртқы қарым – қатынастары...................................................52

3.3 Түркеш қағанатының шаруашылық дамуы..................................................59

ҚОРЫТЫНДЫ.......................................................................................................68

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.....................................................71

КІРІСПЕ

Қазақстан тәуелсіз, дербес мемлекет ретінде жаңа мыңжылдыққа қадам басқаннан
Зерттеу жұмысымызда осындай келелі кеңесті басшылыққа ала отырып, казақ
Ол үшін, Отандық тарихта бүгінге дейін аз зерттелген ерте
Түркеш қағанаты - ерте орта ғасырда, ежелгі Үйсін мемлекеті
Дулулар_/Дулаттар/ заманымыздан бұрынғы II ғасырдан бері Іле аңғарында өмір
ҮІІ ғасырдың басында Батыс Түрік қағанаты құлағаннан кейін түркештердің
Күні кешеге дейін Ерте орта ғасыр тарихын зерттеушілердің еңбектерінде
Орхон - Енисейдағы мәңгі тас жазулар құпиясы ашылып, көктүріктер
Қытай жылнамаларында, Түркештер құрған мемлекетті «Түркеш қағанаты» /Ту ши
Сондықтан зерттеу еңбегімізде алуан түрлі дерек көздерін сараптай отырып,
Күні бүгінге дейін түркештер туралы арнайы зерттеу еңбегі жазыла
XIX ғасырдың соңында құпиясы ашылған Орхон - Енесай

бітік жазуларын Еуропа ғалымдары оқып түрік тарихымен

айналыса бастады. Ал, орыс
түркештер жөнінде пәлендей сөз қозғап,
жүргізе қоймады.

Түркештер туралы алғашқы сөзді 1903 жылы француз тарихшысы Шаванне
XX ғасыр тарихшылары түрік тарихын түркологиялық

тұрғыдан зерттеуде аса зор ғылыми табыстарға жеткенін

көреміз. Әсіресе, Орхон - Енесай бітік жазуын зерттеу ісіне,

Тараз - Талас, Есік қорғанынан табылған руникалық жазулар,

сондай - ақ бұл аймақтағы археологиялық қазбалар барысында

табылған Түркеш қағандары
теңгелердің бетіндегі жазулардың оқылуы Түркештер

жөніндегі тарихи ақтандақтардың орнын толтыруға зор ықпал

етті.

Бұл салада түрколог ғалымдар В. Радлов, П. Мелиоранский, А.Н.
Ежелгі қазақ жерінде Ерте орта ғасыр мен орта ғасырда
Түркештер мен қарлұқ - қарахандардың дәуірінде жасалған заттық -
1 ТҮРГЕШ ҚАҒАНАТЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ

1.1 Қағанаттың құрылуы кезіндегі Орталық Азиядағы геосаяси жағдай

Түркеш қағанатының саяси тарихын және этникалық тегін танып -
Қазақстан тарихшылары арасынан Мұсатай Ақынжанов ең алғашқылардың бірі болып
Тілші ғалымдар Ғ. Мұсабаев пен С. Аманжоловтар ертеректе жазған
Қазақстан тәуелсіз ел болғалы өз тарихын өзі жазу кезегі
Тарихшы ғалымдар К.Аманжолов пен Қ.Рахметовтар жазған «Түркі халықтарының тарихы»
Жоғарьща аты аталған зерттеу еңбектерінің бәріне ортақ бір кемшілік
Бұл олқылықты белгілі тарихшы Нығмет Мыңжан, Жақып Мырзахандар толтырғандай
Бай деректемелік негізге ие бола тұра қытай тарихшылары Батыс
Батыс түріктер мен түркештер туралы зерттеу ісі Қытайда тек
Тарихшы Шуе Зұңжын «Түркеш қағанатынын. дәуірлеуі мен жойылуы» атты
1. Түркештердің басты үш атасының
шимойын) арғы тегі.

2. Елбасы Өжелі негізін қалаған Түркеш билігі.

Оның ұлы Сақал тұсында Түркеш қағанатының

толық қалыптасуы.

Сұлұқтың (шеп тайпасынан) Түркеш қағанатын

қайта орнатуы.

Билік үшін қырқысқан ру аралық жанжалдардың

кесірінен Түркеш қағанатының құлауы.
Бұл бес мәселе бойынша терең ізденген тарихшы көп уақыт
Тарихшы осы еңбегінде Түркештерге екі тарау арнап, көптеген тың
Қытайдың тағы бір көрнекті тарихшысы Лин Ганның «Ту жуе
Қарастырып отырған тақырыбымызда мұндай саясиланған ой пікірлерге сын көзімен
Зерттеуші Нұртай Мылқыбекұлы жариялаған «Түркеш хандығы және оның теңге
Монғол және қазақ жерінен табылған бітік жазулар оқыла бастағаннан
Шу - Талас өңірінен табылған бітік жазулардағы көктүріктер мен
Осы тұрғыда Түркештердің этногенезі мен этникалық құрамы жөнінде бұған
Түркештер жөнінде араб, парсы жазба деректерін түріктің бітік жазуындағы
Тарихшы Зуев Ю.А. кытай жылнамалары мен тарихи дерек көздерін
Автор аталмыш еңбектерінде Жетісу өңірінде Ерте орта ғасырда құрылған
Алайда бүл автордың дәл осы мәселелерде үстірт, бір жақтылы
Осы барыста, аса ауқымды кеңістік пен уақыт аясында болып
Зерттеу жұмысымызда негізінен нақтылық, тарихилық, салыстырмалы талдау қағидаларын назарда
Шактылап айткднда Батъіс Түрік кағанаты ыдырағаннан кейін Жетісу өңірінде
Ол үшін мынандай міндеттерді орындауды қажет деп таптық:

Батыс Түрік қағанатын ыдыратуға себепші болған басты қайшыльтқтарды анықтау,
Түркеш қағанатын құруға себепші болған ішкі жағдайды қарастыру; этникалық
Түркеш қағанатының қашан, қалай құрылғаны жөнінде тарих ғылымында қалыптаскан
Түркеш қағандығын құрып, негізін қалаған Өжелі Баға тарханның өліміне
Батыс Түрік қағанаты аумағындағы он тайпа елі бір мезгіл
Тарих сахнасына Баға тархан Өжелі бастаған Түркеш қағанаты пайда
1.2 Түркеш қағанатының құрылуы

Түркеш қағанаты, Ерте Орта ғасырда, ежелгі үйсін мемлекеті жерінде,
Дулаттар (Дулу) заманымыздан бұрынғы II ғасырдан бері Іле аңғарында,
Отандық және шетелдік тарихшылар Түркеш қағанатының қашан құрылғаны жөнінде
Тарихшы Мұсатай Ақынжанов: «Түркеш ұлыстарының одағы Батыс түрік қағанатынан
Мұнда басы ашылмай қалған бірнеше даулы түйіндер бар: Түркештер
Түркештер құрған мемлекеттің тарихы жөнінде осындай кайшылықты көзкарастардың пайда
Оның басты себебінің бірі - күні бүгінге дейін ешкім
Қытайдың «Көне Таңнама» атты жылнамасында: «Түркеш - Өжелі дегендер
«Көне Тандама» Өжелінің әскери күшін төмендегіше нақтылай түседі: «Ол
Біз Түркеш мемлекеті 692 жылдың алғашқы айларының бірінде Суяб
Шығыс түріктің Елтеріш Құтлұқ қағаны 692 жылы қайтыс болғаны
Сол дәуірдегі өзгермелі саяси - әскери жағдайларға қарай Түркештерге
Таң патшайымы оны біле түра сонау 691 жылы Таң
Бұл тұста Жетісу өңіріндегі саяси жағдай түбірінен өзгеріп кеткен
«Чен Лидің ортасында (699 ж) түрік сардары - Венлу
Қытай жазба дерегі ол туралы былай дейді: «699 жылы
Түркеш қағандығы 699 жылы қүрылған болар деп жазып келген
Кейінгі ізденістерімізге сүйене отырып, Түркеш қағандығьтның негізі 692 жылдьщ
Таң, патшалығы көріністе Өжелі билігін мойындағансып, іс жүзінде оған
Қытай жазба дерегі бұл окиғаны былай сипаттайды: «Оның қол
«Он оқ еліндегі» әскери - саяси жағдай барған сайын
1.3 Түркештердің этникалық құрамы және этноаумағы

Түркеш кағандығы Батыс Түрік қағанаты билік жүргізген аумақта шаңырақ
Алғашқы пайда болу кезеңі: яғни Естеми Ябғудың Батысқа жорығьгаа
Сонымен Естеми ябғуға ілесіп Батыс өңір елдерін бағындыруға қатысқан
Естеми ябғу бастаған Он шад қарамағындағы бүл «он оқ
Екінші кезеңі: ол «он ок бұдұнның» Естеми қаған мұрагерлері
Ендігі "он оқ бұдұнның" бес дулат тобына шимойын (шу
Үшінші кезеңі: сонымен Батыс Түрік қағанаты аумағында бес дулаттың
Нығмет Мыңжан қатарлы тарихшылардың пікірі: "Түркештер Батыс Түрік қағанатындағы
Шынында, осы пікірді біз де қуаттаймыз. Қазақтың шежірелік баяндарына
Ал белгілі тарихшы Л.Н.Гумилев бірден Түркеш халқы екі тайпадан
Ал мұқырлар деген кімдер дегенге ол Шабанненің сөзіне сілтеме
Тарихшы осы арада қазақтың ұлттық, мемлекеттік құрылымының қалыптасу барысына
«Таң дәуіріндегі адамдар білді» делінген «айырма» нақтыланбайды. Профессор Су
Бұл автордың пікірімен әсте келісуге болмайды. Бұл арада Түркештердің
Түркештердің түрікке, оның ішінде батыс түрікке де бөтендігін дәлелдеу
Тарихшылар мен түркологтар үшін ең сенімді, әрі ең бай
1. «Күлтегін» (үлкен жазу) 11-қатарда «Мен
айтар сөзімді мәңгі тасқа бастым.
айтар сөзімді, он жебе ұрпағына, таттарға арнадым. Мұны

көріп біліндер...»

2. 18-қатар «Түркеш қағаны түркіміз, «өз
еді».

3. Күлтегін қазасына аза тұтып, көңіл
ондаған үлкенді - кішілі елдерден бөле - жара: «он
түргіс қағанынан Макрач таңбашы, оғұз Білге таңбашы

келді» - деп жазуында, да
тұрғанын жоққа шығаруға болмайды. -

Жоғарыдағы үзінділерден Түркештер шаңырақ көтерген Батыс Түрік қағанатын құраған
ҮІ - ҮІП ғасыр аралығында он оқ халқының этникалық
634 жылы Шбара хилаш атағымен Батыс Түрік қағанатына Таң
Дәл осы түста касолар екіге бөлінді. Оньщ бір бөлегін
Бара - бара қағандықтың оң қанатындағы нүшбелер құрамына қосылып
Азғырлар туралы да осыны айтуға болады. Шбара Хилаш он
Тарихи жазбаларда каса, гыса,хеса, гешу т.б. түрінде жазылып келген
Тарихи жазбаларда Батыс Түрік қағандығы да, Түркеш қағандығы да
Осыншама көп ру - ұлыстардың басын біріктірген Батыс Түрік
Таң дәуіріндегі жазба деректерде шатоны ежелгі аты бойынша чу
Шато сөзінің этнонимі күм - шәл, немесе құмдык, шөлдіктер
Жоғарыда атап өткеніміздей Түркештердің шығу тегі мен этникалық құрамы
Біздер оның бүл тұжырымын қостай алмаймыз. Біздің түсінігімізше Л.Н.Гумилевтың
Бұл сұрақтарға жауап іздеуге әрекеттенгендіктен де болар Л. Н.
Біз өз уәжімізді осы арадан - «мохэ даган» құрмет
Юк түріктер қағанатының негізін салған ағайынды Бумын мен Естеми
Жоғарыдағы айтылғандарды түйіндер болсақ, сонау ІҮ-Ү ғасырдан бастап тарихи
Ал, Түркеш кағандығында «Баға тархан» қағанның қол астындағы ірі
Мәселен, Түркеш қағандығынъщ негізін салушы Өжелі -Өгелі «... алғашында
Л. Н. Гумилев сүйенген екінші тұғыр - яғни мұқры
Осы жүмыстын, «Түркеш қағанаты құрылар қарсаңындағы Орталық Азиядағы геосаяси
659 жылы қайта құрылған Күнлин түтүқ мекемесіне (кейіннен Бей
1. Бүгінгі Шинжияң Тарбағатай өнірін мекендеген Шимойын

Лүй ұлысын бақылайтын Хұн Ян Уәли мекемесі .

2. Вен Лу ( Ву-Ләу емес. Ә. Д.) Уәли
өзені орта және төменгі
мекендеген Сақа Баға (СуегеМүхе ) ұлысынын, аумағы.

Жие сан уәли мекемесі Суеге мұхе ұлысының

батыс аумағын мекендеген түркеш Алаш - Алише ұлысы .

Екі өгіз уәли мекемесі - Ысты тон шор
мекендеген бүгінгі Шинжяңның Бұратала ауданына қарасты

батыс Бұратала өзені бойында құрылды.

5. Иың Са уәлм мекемесі - Жаныс Шопан шор
мекендеген ертедегі Агінй, Қарашор аумағындағы Жұлдыз

өзені аңғарында.

6. Ян бо жу уәли мекемесі - Қойлау Күлүч
Біз бүдан Түркеш қағанаты құрылу қарсаңындағы

туыстас түркі халықтарының этникалық орналасу жағдайын

байқай аламыз. Түркеш қағанаты құрылғаннан кейін де

ру - тайпалардың өріс - қонысында да, әлеуметтік жіктелуінде

де үлкен өзгеріс болмағанын көреміз. Сондықтан да бұл

өңірде елден ерек даралап айтар «Манжурлардың орман -

тоғай тайпасы делінетін аварлар мен (мохэ) мұқырлар»

жөніндегі сөз орынсыз сияқты. Олай дегендік, берісі

түркештер, арысы хұн, үйсін, көк түріктер қүрамында түңгүс-

манжүр текті, авар - моңғол текті халықтар болмаған дегендік

емес. Түрік халықтары күрған үлкенді-кішілі мемлекеттік

құрылым нығайған тұста мемлекет атын иемденген билеуші

тайпалар төңірегіне алуан түрлі шағын ру - ұлыстар, бөгде

халықтар өкілі көптеп шоғырланып отырды. Уақыт өте

келе бір - біріне сіңіп, кірігіп кетті. Түркеш қағанаты
батысқа ауған аварлар (жүржіт - жужандар) мен мұқры -
бәкріндердің көшке ілесе алмай қалған топтарының да

бар екеніне күмән келтірмейміз. Тек Түркеш қағанатының

негізін қалап, әз атын берген түркештердің түріктерге еш

қатысы жоқ, манжурлардың орман-тоғайлық мүкрін,

бакриндер болатын дейтін Гумилевтік талдаудын тарихи

шындыққа үйлеспейтін жерлерін арнайы атап көрсеткіміз

келеді.

«Қазақ совет энциклопедиясының» 11 томында: «Түргеш Батыс Жоңғария мен
Түркештер жөнінде калам тартқан авторлар түгел дерлік осылай жазады.
Біз осыған дейін түркештердің тегі мен этникалық құрамы жөніндегі
Түркештер жөніндегі кейбір жазба деректі тарихшы Сы Магуаң (1019-1086
Араб тарихшысы Эл - Идриси Түргешті нағыз түрік, шын
Сайып келгенде, біз түркештің түрік екенін, «нағыз түрік» екенін,
Ал, Түркеш халқын пайда қылды делінген екінші этникалық аварлар
Демек, тарихтан бері қаған шығып келген түркеш, шеп тайпасы
Яшдерін «көк пен жерден жаралған, күн мен ай таққа
М. Қашқари «Қара» сөзіне «Хақаняның хандары «Қара» деп аталады.
Қытай тарихшысы Шуе Зүңжыңның пікірі «Қара» жөніндегі бүлдырлыққа сәуле
Бұл арада сөз - ақ сүйек, қара сүйек,
«Қара, қара шаштың» дегдарлықка, ақсүйектікке қатысы туралы ой кездірер
Грумм Гржимайлоның анық жазғанындай түріктердің де шашы қара болған.
Енді бірер сөз Сарылар, сары шаштылар жөнінде.

Антропология, генетика ғылымдары әлдеқашан дәлелдеп бергендей, қазақ антропологиялық "негізгі
Қазақстандық антропологтардың соңғы зерттеулерінің қорытындылары бойынша: «Түріктер заманының (ҮІ
Заманымыздан бұрынғы Ш ғасырдан бастап Жетісу мен оңтүстік Алтай,
Біз Түркештер ежелгі үйсін - дулы ұлысының ұрпағы, шежіре
Белгілі антрополог — академик О. Смағұловтың қазақ антропологиялық типінің
«Эго особенно отрадно и примечательно для казахского народа, который
Осыған орай М. Ақынжанов қатарлы тарихшылардың Түркештердің этникалық тегі
Қазақ халқының ұлт болып ұйып, өз атымен аталатын мемлекет
Біз осы жағдайларды ескере отырып, қазақ жерінде өмір сүріп,
1. Қазақ халқының арғы тегі мен негізгі құрамына ұйтқы
2. ҮІ ғасырдан XIII ғасырдың басына дейін тайпалық одақтар
Жоғарыда аталған екі үлкен тарихи дәуірдің ішінде біз қарастырып
2 ТҮРКЕШ ҚАҒАНАТЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-САЯСИ ЖАҒДАЙЫ

2.1 Қағанаттың алғашқы кезеңдегі жағдайы

Түркеш қағанатының құрылуы мен даму тарихын тұтастай алып қарағанда,
Өжелі Баға тархан басшылығындағы Түркештер болса өз тәуелсіздігін сақтап
Осы жағдайларды ескере отырып Түркеш қағанатының құрылуы мен қалыптасуының
I. 692-704 жылдар аралығы. Бүл аралықта Түркещтер өзіне қолайлы
алыс - жақынға толық танылып,
дәуіріндегі ұлан - байтақ ел мен жерге билігін орнатты.
билеудің дәстүрлі үлкен - кіші қағандық жүйесін қалпына

келтірді. Бағынышты ел мен жерді басқарып, иелік етуге

ябгулар мен елтебер, тұтұқтар тағайындап, әскери бөлімдер

орналастырды. Осындай пәрменді шаралар қолдану арқылы

Түркеш қағанаты ресми этномәдени салтанат қүрды.

711-715 жылдар аралығы. Әкелі - балалы Өжелі мен

Сақал қағандар негізін қалап, орнықтырған Түркеш қағанаты

Таң империясының арандатуына елігіп,
қағанатына қарсы соғысқа килігемін деп қағанынан, тұтас

әскерінен айрылған қаралы кезең, ретінде тарих
қалды.

Түркеш қағанаты жөнінде жүйелі зерттеу жұмысы жүрмегендіктен аталмыш кезендегі
Жоғарыда атап өткеніміздей түркеш қағанаты құрылуының алғашқы кезеңін (692-704
Бұл жылдары күн сайын күшейе түскен Шығыс Түрік қағанаты
Инал қаған Богудің өзіне жүктелген ауыр міндетті қаншалық орындай
Батыс түріктер атанған он тайпа еліндегі билікті толығымен қолына
Қытай дерек көздеріне үңілсек, Таң патшалығы 706 жылы Таң
Біріншіден: он тайпа елі Табғаш қағандар сойын қолдамасы анық
Екіншіден: 692 жылдан бері негізінен Суяб бекінісін үлкен Орда
Таң патшалығы міне осылайша екі жүзді дипломатиялык тәсіл арқылы
«Билік Ғибратнамасында» ол жөнінде былай жазылған: «Суяб қаласы Шу
Таң патшасы Жұң Зұңның чен лүң 2 жылы (706
Біз қарастырып отырған кезеңдегі (706-708 жылдар) тарихи оқиғалар барысын
Бұл оқиғалар жөнінде жаңсақ пікір айткан тарихшының бірі -
Бүл оқиғалардьщ мән - жәйі «Билік ғибратнамасының» 208-орамында егжей-тегжейлі
Жоғарыда атап өткеніміздей түркештерге Өжелі билік құрған кезде қытайшыл
Ол тұстағы тарихи, геосаяси жағдай бүл деректемеде өте айқын,
Деректе: «Зұң Шуке қатарлылар оның (Го Юуанжиңнын - Ә.Д.)
Қанды шайқастар барысында Сақал әскері Асана Жүңжиені тірідей қолға
Егер де Сақал дер кезінде бұлай батыл қимылдамаса» жағдайдың
«Менде, әсілі, Таң патшалығына деген өшпенділік жок еді. Өшпенділігім
Ол замандағы тарихи шындық та, Таң - Түркеш аралық
2.2 Қағанаттың қалпына келуі және дамуы

Таң патшалығы канша зорланса да Сақал қағанға тойтарыс беріп,
Ол туралы тарихи деректерде (Тан патшалығы Жин Лүң 3
Ағайынды Сақал мен Жену жөніндегі тарихи ақтақдақ та осы
Түркеш қағанатын арандатып, орға жыққан Таң патшасыньщ әйгілі әскери
Сақал мен Женудың 708,
Таң ордасы бұрынғыша Асана әулстінің қытайшыл ханзадаларын көтермелеуден ешнәрсе
Сақал қаған ел ішіндегі 14 тайпаның, қолдауына арқа сүйей
Біз қарастырып отырған кезеңдегі түркеш қағанаты тарихына қатысты ақтандақтың
«Көне Таңнамада» «Сақалдың інісі Жену өз үлесіне таген ел
Сонымен одан кейінгі тарихнамалар мен әр ел тарихшыларының зерттеулерінде
Қазақ тарихшылары да ешбір ойланбастан осы сүрлеуден шыға алмай
Түркештер тап болған үлкен қасірет жөніндегі ең әділ және
Күштер ара салмағының орасан зор болғанына қарамай, Тәңірі жарылқағандықтан,
Біз бұл үзінділерді әдейі молынан келтіріп отырмыз. Түркеш -
Шығыс Түрік қағанатына қарсы алапат жорық жоспары Таң ордасында
Бұл жорық жөнінде біршама толығырақ мәлімет беретін тарихи жазба
Бұл құжатта біз қарастырып отырған кезендегі Сақал мен Женуға
Батыс бағыттағы калың қолға Бейтиң (Бесбалық -Ә.Д.) Духуы қосымша
Мінеки, бұл реткі жорық жоспары орасан зор еді. Жорыққа
Қытайдың осы заманғы белгілі түріктанушы тарихшысы Шуе Зұңжың
Таң патшалығындағы саяси жағдайдың өзгерісі орасан зор орын алмасуға
Мұндайда, осы заманғы зерттеуші ғалымдар 1300 жыл алдындағы ата
Жоғарыда айтылғандай, тарих тегершігі кері айналып кеткендей болды. Төрт
«Күлтегін» мен «Тоныкөк» тас жазуындагы түркештерге қатысты хабарлар ішіндегі
Біздің бұл ойымызды нақтылай түсетін тағы бір
«Тоныкөк» үлкен жазуында тұр. Онда Қапаған қағанның

«Мен үйге кайтайын, - деді. Қатыны елген еді, соны
деді. Әскермен сен бар деді. Алтьгн қойнауында құт
деді. Әскер басы Инел қаған (кіші қаған Қапағанның үлкен

ұлы - Ә.Д.) Тардуш шады барсын...
Тоныкөкке айтты: Қолды өзің баста деді... Мен саған басқа

не айтамын, - деді» дейтін сөздері еді. Тасқа басылған

бұл тарихи шьгадық қытай деректемелерінде бұрмаланып:

Қапаған (Мо Шуо) Женуды ордада қалдырып, өзі 20 мың

қол бастап, Сақалға қарсы аттанды, қолға түсірді» болып

кеткені өкінішті. Ол туралы алда тоқталамыз.

Ендеше, «Көне Таңнаманың» 194 орамызда Женудың ағасына опасыздығы мен
Біздің пайымдауымызша, Жену ағасынан алыстап ешқайда да кетпеген. Ол
Зерттеушілердің назарынан тыс кзлып келген тағы бір маңызды хабарламаға
«Күлтегін» (үлкен жазуда) «Қағанын түтқындадық, Жабғысын, Шадын сонда өлтірдік»
Қытай тарихнамалары Сақалдың өзін 708 жылы деп жариялағаннан былай
Тарихи жазбалардан белгілі болғанындай, түркештерде Ябғу, Шад дейтін мемлекеттік
Екі қанатқа бөліп басқарылған «Он оқ елінде» бес Дулатгы
Сонымен түркеш қағанаты өз дамуының шыркау шыңына шығып, күш-қуаты
Түркеш кағанатының біз сөз еткен - қалыптасу, даму кезеңі
2.3 Қағанаттың құлдырап әлсіреу кезеңі

Шығыс Түрік қағанатымен тікелей қақтығысқа араласпай, «Төрт қала бекінісіндегі»
Біз қарастырып отырған дәуірде Түркеш қағанатын негіз еткен Орта
«Тоныкәк», «Күлтегін», «Білге қаған» тас жазуларында анықтап жазғанындай Тоныкөк
Ал, 713 жылға келгенде Қапаған қаған өз үлы Тоң
714 жылдан былай карай Батыс өңірдің саяси, әскери өмірінде
714 жылы Тоң Тегін тағы да әскер бастап Бесбалык.
Таң патшалығы бас иесіз қалған түркеш кағанатының елі мен
Ол мансап пен байлық үшін ата жауы болған Таң
Дәл осы кезде, яғни Тоныкөк, Күлтегін әскері түркеш, соғды
Дәл осы түста - 715 жылы араб халифы Уөлк
Сондықтан да болар Таң патшалығының жазбаларында Асана Шиян туралы
Асана Шиян бұрынғысынан да бетер өршелене түсті. Сақал қаған
Асана Шиянньщ Батысқа жасаған жеңісті жорықтары Таң патшалығын өте
Түркеш халқының тәуелсіздікке деген ұмтылысы қайта қарқын алып, Табғаш
Біз түрік - түркештер дәуірін зерттеу барысында қытай жазбаларында
Академик Ә.Марғұлан одан әрі нақтылап: «Бұл кезде Шығыс Түркістан
Таң дәуірінде немесе басқа да кез келген қытай патшалықтары
Бір өкініштісі, қытайдың орта ғасырдағы және осы замандағы тіпті,
Отарлаушы ел армиясы «жазалаушы, тыныштандырушы, бейбітшілік орнатушы» деген анықтауыштармен
Осы заманғы белгілі қытай тарихшысы Шу Зұңжың оған былай
Ендеше мұндай жағдайда да қытай тарихнамаларын ғана емес, арғы
«Күлтегін» тас жазуында Кеңерес жаққа қашып кетіп, Күлтегін қолымен
Бес Дулат пен Бес Нүшбенің кейбір ру - тайпалары
Біз зерттеу жұмысымызда осы дүрбелеңге толы кезеңді түркештердің мемлекеттілігінен
3 ТҮРГЕШ ҚАҒАНАТЫНЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ

3.1 Қағанаттың қоғамдық құрылымы

Түркеш қағандығы, Батыс Түрік қағанаты ыдырағаннан кейін соның орнында
Түркеш қағанатының қоғамдық құрылымы мен билік жүйесі женінде арнайы
Түркеш қағанатының қоғамдық құрылымы әскери - феодалдық мемлекеттік құрылым
Түрік қағанаты кезіндегідей түркештердің ең жоғарғы билеушісі қаған деп
Түркештердің қоғамдық құрылымы күрделі, әрі тым өзгермелі сипатта болды.
Тарихшы Н.Мыңжан: «Батыс Түрік қағандығында бүкіл мемлекетті территорияға бөліп
Ал, Түркеш қағанатының негізін калаған Өжелі Баға тарханның ел
Түркештер құрған мемлекет бірден Батыс Түрік қағанаты кезіндегі үлан-байтақ
Міне осы 705 жылдан былай қарай Сақал қаған ел
Көк түріктер құрған екі қағанат (алдыңғы түрік қағанаты және
Батыс Түрік елінің билігі түркештердің қолына өткелі бері ондай
738 жылы Сұлұқ каған қастандыклен өлтірілгеннен кейін билікке таласқан
Тарихтан бері түріктер құрған үлкеңді - кішілі мемлекеттердің барлығы
Қалалар мен ірі елді мекендер негізінен «он оқ елінің»
Жоғарыда атап өткеніміздей түркештердегі мемлекеттік биліктің мұрагерлік тәртібі онша
Қытай жылнамаларында 691-700 жылдар аралығында он тайпа елінде ие
Таң патшалығы 742 жылдан бастан қайтадан түркештерді бір -
Ал, 744 жылға келгенде өзін - өзі қаған деп
Тұтастай алғанда түркеш тағына Баға тархан да, Күл Шор
Түркеш қағанатындағы қағаннан кейінгі әскери - әкімшілік лауазымдардың жалпы
Түркеш қағанаты тұсында Батыс Түрік қағанатынан мұра болып қалған
Жоғарыда аты аталған таңбашы, тушы дегендер үлкен лауазым ретінде
Мұндай жаңсақтық әсіресе түркештердің, этногенезі мен этникалық құрамын айқындауға
Ертедегі қытай жазба деректерінде /161/ мынадай аса құнды мағлұмат
Тарихшылар мен түркологтардың жана ізденісіне мұрындық болар осы бағалы
Біріншіден, тарихтан бері түрік халықтары құрған үлкенді - кішілі
Екіншіден, түркеш қағандығы тұсында, түркештердің этникалық құрамы мен мемлекеттік
Үшіншіден, түрік халықтарының әр дәуірдегі мемлекеттік лауазымдар мен мансап
Әлемдік соғыс өнері тарихында ұлы жаңалықтар ашып, әскери құрылымның
Қалыптасқан дәстүр бойынша мемлекеттік лауазымды адамдардың кызметі өзгеріп, билеген
Түрік халықтары тарихтан бері құрған үлкенді - кішілі мемлекеттердегі
Бұл сөз көбінесе адамдарға лақап ат орнында айтылады. Тоңа
Сондай-ақ, Шат - батыл, жүректі, жүректілік - дегенді білдіреді
Кешегі «құлдың» Хақан ұлдарының лақап атына айналып кетуінің де
Тогда (каган) приказал толмачу: Скажи этому послу и пусть
Демонсграция войск «десять стрел» выгледела достаточно убедительно, и арабы
Сонда арабтардьщ көзі неге жетті дегенге келгенде зерттеушілердің пікірі
Біріншіден, түркештерде қағанға тіке қарасты он түмен сайлауыт, кәсіпқой
Екіншіден, Түркеш қағанатындағы он түмен сайлауыт әскердің құрамында барлығы
3.2 Қағанаттың сыртқы қарым - қатынастары

Түркеш қағанатының саяси құрылымы мен сыртқы қарым -
Арабтардың Орталық Азияға ішкерілей кіріп, Ислам дінін кеңінен таратуы,
Түркеш - Араб - Қытай қарым-қатынастарына байланысгы қытай, орыс
«Шындығына келгенде, шетелдік қарулы күштерді еліміздің, ішкі істеріне араластыру,
Түркеш қағанаты өмір сүрген дәуірде негізінен алғанда, еш бір
Осы арада, ерте орта ғасыр мен орта ғасырдағы Орталық
Қытайдың ертедегі және осы заманғы түсіндірме сөздіктерінде ол сөзге
Жылдар, ғасырлар бойы жазылған Орда хаттамаларын ақтарып - зерттеу
Күні кешеге дейін біз оқыған тарих, әсіре саясиланған тарих
«... Жоғарыдағы фактілерден Түркеш халқының Таң патшалығына бастан -
Түркеш қағанатының мемлекетік құрылымы мен онын ішкі - сыртқы
Тұтастай алғанда Түркеш қағанаты ҮІІ - ғасырдың соңы мен
Түркештердің тобандармен тату көршілік қатынаста болғаны жөнінде қытай жазба
«Билік ғибратнамасында» 708 жылы «Анши төрт қала бекінісіндегі» қытай
Тобан - Түркеш аралық тату көршілік қарым - қатынастың
Сақал қаған тұсындағы Түркеш - Тобан аралық тату көршілік
Түркеш - Тобан аралық одақтастықтан шошынған Таң патшалығы 719-жылы
Сұлұқ қаған билік құрған дәуірде Түркештер мен Тобан, Шығыс
734-736 жылдардағы Түркеш - Тан - араб аралық үлкен
Түркештің Аскіл Күл Еркінінен (Аши Же Шо) шыққан Күл
Таң патшасы Шуан Зүң (712-756жж.) түркештердін тегеурінді шабуылының зардаптарынан
ҮІІ - ғасырдың екінші жартысы мен ҮШ-ғасырдың алғашқы жартысында
Түркеш қағанатының күшейуі мен әлсіреуі белгілі жағынан Тобандардың күшейуі
Таң патшалығы генералдары осы жеңістеріне мастанып, 749-750 жылдары арт
Осы оқиғалар тізбегінен түйер түйін - Түркеш-тобан одағының нығаюы
Батыс Түрік кдғанатынан Түркештерге мұра болыпп қалған ұлан -
Мауереннахр бойындағы қала бектіктері негізінен Түркештердің әскери көмектерінің арқасында
Түркештер құрған мемлекеттік құрылымның қағанаттық мәртебесі дәл осы бағынышты
Егер де, ҮП-ғасырдың соңы мен ҮШ-ғасырдың басында «Он тайпа
Мауереннахрдағы саяси - әскери жағдай халифат билігінің Умея әулетінен
749-жылдан былай қарай Хорасан әмірлігіне жергілікті халықтың қолдауына ие
Атлах - Талас шайқасынан кейінгі Орталық, Азиядағы жағдай жөнінде
Сондықтан да, ендігі жерде бұл өңірді әскери күшпен ұстап
Атлах-Талас шайқасынан кейін Таң патшалығы «Он тайпа елі» шегінен
«Он тайпа елі» өз ішінен бүлініп, тақ таласы үшін
Осы түста Шығыс Түрік қағанатын құлаткан (744 ж.) ұйғыр
Жалпылай айтқанда қарлықтардың кейбір шағын топтары 746 - жылдан
Біз қарастырып отырған дәуірде Түркештер мен қарлықтар сонау алташқы
«7-айда,...Бас уәзір Сүң Жин, Су Тиңге «Таң Жиахуйдың мәлімдеуіне
Қытай және араб жазба деректеріне қарағанда, Сұлұқ қаған бұрынырақ
Сондыктан тарихтың әр түрлі аумалы – төкпелі кезеңіндегі туысқан
Түркеш қағанатын құрып, 74 жылдай Орталық Азия тарихында жарқын
3.3 Түргеш қағанатының шаруашылық дамуы

Алдыңғы орта ғасырдағы (ҮІ - ІХ ғ) Орталық Азия
Түркеш қағандығы тұсында Іле мен Шу, Талас өзендері бойында,
751 жылғы әйгілі Атлах - Талас шайқасында арабтардын қолына
Осы бір құнды деректің мазмұнына үңіле қарасақ күріш пен
Сұлұқ қағанның Ордасына келген араб елшісі қаған дастарқанында «ет
Түркеш қағанатына қарасты жер тұтастай алғанда «он тайпа елінің»
Жаугершілік заманның үркін - босқыншылығын айтпағанда «он тайпа елі»
Қағанат қарамағындағы үлкен - кіші қалалар мен елді мекендер
Түркеш қағандары Суяб пен Талас, Қойлық, Невакет қалаларын бас
Біз бұл деректен түркеш қағандығында жерге қағандық меншіктің өзінше
Л.Н. Гумилев сақтандырған «қауіпті методологиялык жаңылыстарға» ұрынған біраз тарихшылар
Алайда, тарихи жазба деректер ондай пікірлердін, сыңаржақтығы мен тарихи
Академик Ә.Марғұланның зерттеулеріне қарағанда «Жетісу өңірінде түріктерге тән, атағы
«...Шу, Талас жазығында, «Таңнамада» болсын, араб, парсы дерек кездерінде
Біз де осы тұжырымды құптаймыз. Әйтсе де көптен бері
ҮІІ-ҮШ ғасырдағы Батыс Түрік және Түркеш қағанаттары тұсындағы саяси,
Тарихшылар мен түркологтардьщ назарында боларлық ғажайып феномен деуге тұрарлық
Орталық Азия мен Жетісу өңірінде, біз сөз етіп отырған
Біздің пайымдауымызша: Түркештер ҮІІ-ҮШ ғасырларда баскэ көршілерімен салыстырғанда әлеуметтік
Түркештер Соғдянадағы қала бектіктерімен араласқан тұста біржағынан билеуші күш
Қытай тарихшысы Шуе Зұңжыңның мына пікірі біздің ойымызбен жалпы
«Батыс Түрік қағанаты барынша күшейген дәуірде кең байтақ Батыс
Олай болса, түріктер мен түріктенген баска халықтардьщ шаруашылық, өндірістік
Тарих және археология ғылымыньщ бүгінгі қол жеткен табыстары мен
Сондықтан да бұл халықтарды бір - біріне қарама -
Енді Түркеш қағанаты аумағындағы шаруашылықтың түрлеріне тоқталып көрелік.

Жоғарыда атап өткеніміздей түркештер көп салалы шаруашылықпен айналысты. Қағанаттың
Жібек жолының бойында қайшалысқан керуенге керекті күш көлікке деген
Ал, оларға қажетті ертұрман мен жабдықтар, ержігітке керекті бес
Қолөнері: Түрік халықтарында қолөнерінің барлық түрлері мен салалары ежелден
Археологтар мен тарихшылар түріктердің Орталық Азияда бірінші болып темірді
Біз қарастырып отырған Түркеш қағанаты тұсында асыл темірге деген
Әрі жұқа, әрі берік асыл темірден тор көзді құрама
Осы жұмыстың екінші тарауында араб тарихшысы Ибк ал -
Бұл тарихи дерек түркештердің әрбір ер азаматы әскер, әрбір
Табиғатпен біте қайнасқдн түріктер Батыс түрік қағанаты мен Түркеш
Қоленері бұйымдарының ең әсемі әрі ең бағалысы әйелдер тұтынатын
Басқа да түрік халықтары сияқты «он тайпа елі де»
Қазақстан тарихының жаңа редакциясында келтірілген мына бір суреттеме Естеми
«...Салтанатты қабылдаулар үшін түрік ақсүйектері уықтарына алтын жалатылған үлкен
Сауда - саттығы: Түркеш қағанаты аса қолайлы географияльгқ орналасу
Түркеш қағанатының сыртқы саудасы негізінен шекаралық айырбас сауда түрінде
Ел аралық сауда қашаннан бері - ақ саяси, экономикалық
Түркеш қағандығы өз елінің экономикалық қауіпсіздігін сақтау үшін Таң
Түркеш пен Шығыс түрік қағанаты арасында торғын торқа, Мауреннахр,
Жалпы алғанда түркештердің сыртқы саудасы тек баспа - бас
Айырбас сауда қанша тиімді болса да сонау Рум мен
Қазақ, кырғыз археологтары түркеш қалаларының орнынан түркеш ақшаларының бірнеше
«Бүл теңгенің бір бетіне Түргас қаған Бай Бага»
Одан әрі Н.Мыңжан өз ойын былай өрбітеді: «Бұл жазудағы
Біз осы жұмыстың «Түркештердің этникалық құрамы және этно территориясы»
Сондықтан Түркеш қағандарының ақшасына «Затым - тегім он оқ»
Қазақ таңбаларын зерттеушілердің айтуларына қарағанда аталмыш таңбаның жеке сыңары
Әзірге дейін археологтар Қазақстан мен Қырғызстан аумағындағы қазба жұмыстары
ҮШ - ІХ ғасырда Жетісу өңірінде жасалған метал ақшаларды
Қытай тарихшысы Чүй хайшың түркеш ақшасын арнайы зерттей келе
«Түркеш ақшасы елімізде өте аз кездеседі, әзірге дейін оның
Түркеш акщасы аз табылғанмен оның ұлттық ерекшелігі мен тарихи
Тарихшы түркеш ақшасы түркештер барынша күшейген 8 ғасырдың алғашқы
Түркеш ақшасының таралу аймағының соншама кең болуы бізді мынандай
1. Түркеш қағанаты VIII ғасырдың алғашқы жартысында

өз дамуының шырқау шегіне жетіп, ұлы Жібек жолындағы

саудаға бақылау орната алғандықтан да көршілес,
Араб, Парсы елдерінің айналымдағы ақшасымен бәсекеге

түсетін өз ақшасын шығара алған.

2. Түркеш ақшасының бір шеті Гансуға, Ферғана мен

Отырарға дейін жетуі, бүл ақшаның Жетісу өңіріндегі ішкі

айналыста ғана емес, халықаралық айырбас бағамы бойынша

Орталық Азияда еркін айналымда жүргенін көрсетеді.

Біз ІҮІІ ғасырдың соңы мен 8 ғасырдың алғашқы жартысында
ҚОРЫТЫНДЫ

Түркештер тарих сахнасына шығар тұстағы Орталық Азиядағы геосаяси жағдай
Жаңа ғана шаңырақ көтерген Түркеш мемлекеті төрт тарабындағы осындай
Сонымен, алғаш рет Түркеш қағанаты тарихын көне жазбаларға сүйеніп,
692–706-жылдар аралығы. Бұл кезенде түркештер

қалыптасқан қолайлы геосаяси
пайдаланып, 50 жылға
өктемдігінен құтылып, тәуелсіз Түркеш мемлекетінің негізін

қалап, нығайтты.

706–711-жылдар аралығы. Бұл аралықта түркештер

негізінен Батыс түрік қағанаты кезіндегі
жүргізді. Ел ішіндегі Таң империясына арқа сүйеп, әскери

төңкеріс жасуға ұрынған Асана Жұңжиеге
үшін Таң патшалығының «Анши тәрт
711-715-жылдар аралығы. Бұл аралық жас мемлекеттің

шаңырағы шайқалып, бір мезгіл елдігінен айрылған бұлғақ

кезең ретінде тарихта қалды. Ағалы - інілі Сақал мен
табғаштардың тәтті сөзі мен жалған уәделеріне алданып,

одақтастық шартын бұзып, Шығыс түрік қағанатына қарсы

соғысқа аттанып, Болшу даласындағы шайқаста мерт болды.

715-жылға дейін «он тайпа елі» бас иесіз қалып, біртұтас

мемлекеттігінен айрылды, бытыраңқылыққа ұшырады.

715-738-жылдар аралығы. Бұл кезең Түркештің шеп

тайпасынан шыққан Сұлұқ шор қайта қалпына келтірген

Түркеш мемлекетін нағыз қағанаттық деңгейге келтірген

алтын дәуір ретінде тарихта қалды.

Түркештер бұл дәуірде, академик В.В. Бартольд айтқандай Сұлұқ қаған
Аталмыш кезеңде сауда - саттық айтарлықтай дамыды. Қалалар гүлденіп,
Бұл дөуірдің өзіндік ерекшелігінің бірі — Жетісу мен Ыстықкөл,
Бір орталыққа бағынған «он тайпа елінің» төңірегіне тартылған Батыс
Алынған ғылыми тұжырымға қарағанда бүгінгі Қазақстан аумағында оңтүстік батыс
Біз өз жүмысымызда осы нәтижелерді басшылыққа ала отырып әр
Мұндай мадаққа хұндардан кейін оның жауынгер ұрпағы көктүріктер мен
5. 738-766 жылдар аралығындағы тарихи оқиғалар зардабынан, Түркеш қағанаты,
Сайытт келгенде, Қазақстан даласын ғасырлар бойы мекендеген түрік ру-ұлыстарына
Жетісу мен Ыстықкөлдің, Қаратау мен Сыр бойының ежелгі тұрғындары
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық,
Алматы: Атамұра- 1996. -542 б.

2. Бартольд В.Е Двенадцать лекций по истории турецких народов
Азии. /Соч. Т.Ү. -М.,1968. -192 с.

3. Бартольд В.В. Очерки истории Семиречья //Соч. Т.ІІ. 4.1.
643 с.

4.Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней

Азии в древние времена Т.І., -М-Л.,
5. Маргулан А.Х., Акишев К.А., Кадырбаев М.К., Оразбаев А.М.
6. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного Казахстана

и Семиречья. Алма-Ата; Ғылым, 1986. -256 с.

7. Ақынжанов М. Казақтың, тегі туралы. -Алматы: Қазмем.баспа 1957.
162 б.

8. Марғұлан