TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар

МАЗМҰНЫ - www.topreferat.com.kz

КІРІСПЕ .............................................................................................................3

1 ҚОРҚЫТ ATA ТАҒЫЛЫМДАРЫНЫҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ МӘНІНЕ СИПАТТАМА

1.1 Қорқыт ата кітабының халықтық ұғымы ............................................7

1.2 Қазақ аңыздарындағы Қорқыт бейнесінің танымдық рөлі ............13

2 ҚОРҚЫТ ATA ТАҒЫЛЫМЫН КІШІ МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ ОҚУШЫЛАР ТӘРБИЕСІНДЕ ПАЙДАЛАНУ

2.1 Қорқыт тағылымдарындағы мәдени-тарих маңызы .......................19

2.2 Қорқыт туралы мифологиялық болжамдардың ұлттық этнопедагогикадағы рөлі ......................................................................................25

2.3 Қорқыт Ата мұралары туралы қазақ ағартушыларының ой-пікірлері ....................................................................................................................34

3 ҚОРҚЫТ АТАНЫҢ ХАЛЫҚ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ РӨЛІ

3.1 Халықтың бақытты өмірін аңсау Қорқыт тәлімінің

басты идеясы ..........................................................................................................44

3.2 Қорқыт Ата мұрасының халықтық маңызын талдау ......................51

ҚОРЫТЫНДЫ ...............................................................................................59

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ .................................................62

КІРІСПЕ

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: 61 бет
Пәні: Соңғы қосылған дипломдық жұмыстар

-----------------------------------------------------------------------------------

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ .............................................................................................................3

1 ҚОРҚЫТ ATA ТАҒЫЛЫМДАРЫНЫҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ МӘНІНЕ СИПАТТАМА

1.1 Қорқыт ата кітабының халықтық ұғымы ............................................7

1.2 Қазақ аңыздарындағы Қорқыт бейнесінің танымдық рөлі ............13

2 ҚОРҚЫТ ATA ТАҒЫЛЫМЫН КІШІ МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ ОҚУШЫЛАР ТӘРБИЕСІНДЕ
2.1 Қорқыт тағылымдарындағы мәдени-тарих маңызы .......................19

2.2 Қорқыт туралы мифологиялық болжамдардың ұлттық этнопедагогикадағы рөлі ......................................................................................25

2.3 Қорқыт Ата мұралары туралы қазақ ағартушыларының ой-пікірлері ....................................................................................................................34

3 ҚОРҚЫТ АТАНЫҢ ХАЛЫҚ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ РӨЛІ

3.1 Халықтың бақытты өмірін аңсау Қорқыт тәлімінің

басты идеясы ..........................................................................................................44

3.2 Қорқыт Ата мұрасының халықтық маңызын талдау ......................51

ҚОРЫТЫНДЫ ...............................................................................................59

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ .................................................62

КІРІСПЕ

«Қазақ, халық боламын десең,бесігіңді сыйла».

М.Әуезов.

Дипломдық жұмыстың көкейтестілігі хақында.

Этнопедагогика - белгілі бір халықтың өзіне тән ерекшелігі бар
Этнопедагогика ғылымы әр халықтың оқу, білім, тәлім-тәрбие т.б. мәдени
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым миннистрлігі ұлттық мәдениетіміздің негізі
Ұлағатты тағылымдар - азаматтық көзқарастың ұлттық және жалпы мәдениетінің
«Қорқыт ата кітабын» зерттеуге қазақ ғалымдары да атсалысып келеді.
Ал «Қорқыт ата кітабы» екінші қолжазба нұсқасы Ватикандағы (Италия)
«Қорқыт ата кітабының» Дрезден қаласында сақталған толық нұсқасын зерттеу,
1885 жылы немістің белгілі ориенталист ғалымы Р.Ф.Диц бұл шығарманың
В.В.Бартольд бұл кітапты зерттеу, аудару ісімен ондаған жылдар боый
Дрезден, Ватикан нұсқаларын негізге ала отырып, В.Бартольд басылымын Ә.
Қорқыт ата кітабы жайында К.Иностранцев, Ә.Диваев, А.Тумажкий, А.Кастанье, В.Бартольд,
Оғыздардың қаһармандық эпосын әдеби, тарихи және тілдік тұрғыдан кешенді
Стамбул университетінің профессоры Эргин Мухарям «Қорқыт ата кітабының» толық
«Қорқыт ата кітабын» өзінің тарихилығы, сюжеті, образдарының саралығы суреттейтін
З.Бартольд, В.Жирмунский, Х.Коргулы «Қорқыт ата кітабында» ертедегі көшпелі тайпалирға
Бұл тарихи-әдеби мұра Сыр бойындағы оғыз-қыпшақ дәуірінде жырланып, ХҮ
«Қорқыт ата кітабы» бүкіл Орта Азиядағы түркі тілдес халықтарға,
Бұл жырды әзірбайжан халқы да иемденіп келеді. ХІҮ ғасырдағы
Зерттеудің міндеттері.

Қазақтың ұлттық тарихына ізі қалған тұлғалар тағылымдарын қазіргі тәрбиеде
Қорқыт Ата тағылымдарын этнопедагогика іліміне енгізу арқылы тәрбие процесінің
Ұлттық тәрбиенің педагогикалық ұстанымдарын қазіргі тәрбиенің негізгі көзі ретінде
Зерттеудің жетекші идеясы.

Кіші жастағы оқушыларға тәрбие беруде қазақтың тағылымдарын педагогикалық құрал
Ұлттық тағылымдардың психологиялық педагогикалық тұрғыдан ғылыми негіздеу.

Зерттеудің мақсаты.

Қазіргі мектептегі ұлттық оқу-тәрбие процесінің теориялық және ғылыми-әдіснамалық жағынан
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері.

Жеке тұлғаның даму тәрбиесі, оқушылардағы ақыл-ой мен танымының, іс-әрекеттің
Теория мен практиканың диалектикалық бірлігі туралы, жүйелі-құрлымдық қатынас туралы
1 ҚОРҚЫТ ATA ТАҒЫЛЫМДАРЫНЫҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ МӘНІНЕ СИПАТТАМА

1.1 Қорқыт ата кітабының халықтық ұғымы

Қорқыт атына байланысты ауызша жазбаша қыруар деректердің бас-аяғын жүйелеп,
Ғылымға белгілі болған барлық дерек көздеріне сүйенер болсақ, Қорқыт
Шығыстан батысқа дейін ұлан-ғайыр жерге созылып жатқан қазіргі түркі
Бірақ осы деректерді тарихи сатылары бойынша қоғамдық-әлеуметтік құбылыстармен, саяси
Осы орайда, мына бір мәлімет аса қызықты. Аңыз бойынша
Арғы-бергі шекарасы шартты осы үш ғасырға жуық уақыттың тұпқазығы,
Деректерге жүгінейік. «Қорқыт ата кітабының» кіріспе сөзінде (Қорқыттың нақыл
Әзірбайжан мен Кіші Азия жеріндегі Қорқытқа қатысты ғұмырнамалық дерек
Әрине, Қорқытқа қатысты айтылатын мейлі ол ауызша аңыз-әңгіме болсын,
Қорқыт есімінің мүлдем өшіп қалмай, исламдық түркі халықтарының арасында
Асылында, Қорқыт ислам дінін қабылдап болған оғыздардың ішінде дүниеге
Жалпы фольклордық дәстүрде бергі заманда өмір сүрген, болмаса ойдан
Ислам дініне берілген адамды қобыз тартырып, ажалға қарсы тұрғызу
Сондықтан да Қорқыт оғыздар ислам дініне кіргенге дейін өмір
X ғасырдың кейін батысқа қарай қоныс аударған оғыздардың ислам
Демек Қорқыттың тарихи ортасын исламға әлі бас ұрмаған қалың
Қорқыт заманын ықшамдай келіп бұл мерзімнің ішінен ҮІІІ ғасырға
Бұл - Қорқытқа дейін де болған әлемдік сюжет. Мәселе
Бұл әрекеттің астарында көшпелілердің ғасырлар бойы сенген діни идеологиясы
Осы орайда, атап өтерлік жайт тәңірлік сенімнен мұсылмандыққа ауысудың
Табиғатты аялап, әруақтарға сиыну сияқты тәңірлік діннің дүниетанымдық қағидаларға
Жібек жолымен тек бұйымдар ғана емес, әртүрлі көркемдік стиль
Орта ғасырдың бастапқы кезінде Азияда аса кен аймақтары мен
Самарханд маңындағы Хушония қыстағы үйлерінің қабырғаларындағы суреттер осы концепцияның
Сол бір алыс оқиғалар замандастары тек өз мемлекеттерінің табыстары
Таң әулеті Қытайында ен көп жайылған сөз Шығыс Түркімен
Иран соғды мен түрік актерлары Қытайдың хорегрифиялық мәдениетіне көптеген
Мұндай дәстүрлер кейінгі уақытта дейін мұсылман елдерінде сақталған. Наураз
Жібек жолы бойынан әртүрлі жердегі ескеткіштері қазған кездері мәдениеттері
Сырдария бойындағы Кедер қаласында қазба жүргізген кезде Х-ІІІ ғ.ғ.
Жібек жолы діни идеяларда кең тарату, отырған, ол миссионерлер
Бідің дәуірімізге дейін ІІ-ІІІ ғ. буддизм белсенді түрде таратылған,
Қазақстаннның оңтүстігі мен Жетісуда Буддизм едәуір дәрежеде кең тараған.
Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісуда буддизм едәуір дәрежеде кең тарағаң.
Будда ескерткіштері Шу алқабыйың Ақбөшім, Қызылөзен, Неопокровск, Новопавловск секілді
Жібек жолы бойымен, Батыстан Шығысқа қарай жалжып отырып Буддизмнен
Сирияның бай көпестері мен қалаперілерімен Константинополдегі базардан айырғаның кейін,
Біздің тағы бір айтатын өзімізше жаңа пікіріміз Нығмет Мыңжанның
Орта ғасырлардағы Қазақстан қалалары тұрғындары арасында біздің заманымызға дейін
Алайда Орта Азия мен Қазақстанда зорастрлықтың қағидаға айналған үйреншікті
Мәселен XII ғ. Отырар қаласының үйлері еденінен жерещак михрабтар
Дегенмен Қазақстанда бел алған ислам бірте-бірте хрисиан діні де,
ҮІІІ-ІХ ғ.ғ. оқиғаларын баяндайтын деректер Оңтүстік Қазақстан халқының жаппай
IX ғ. мен XIII ғ.бас кезіндегі ескерткіштерге археологиялық қазбалар
ІХ-Х ғ.ғ екінші жартысында өлікті жер қазып қабырғаға қою,
ХІ-ХІІ ғ.ғ. қорымдада зират басына үлкен мазарлар, сағаналар мәселен,
Араб әріпінің көркемдік мүмкіншілігі пайдалануға арналған керамика табылады. Сондай
Қазақстанның Жібек жолы бойындағы қалаларда Батыс пен Шығыс, Еуропа
1.2 Қазақ аңыздарындағы Қорқыт бейнесінің танымдық рөлі

Қорқыт жырлары күнің жоймайтын, ғылыми болжамдармен еңбектер барысында айқындала
«Қорқыт ата кітабы - қазақ өмірінің асыл қазынасы» атты
Қорқыт философиясын оның дүниетанымын ел арасында сақталған Қорқыт туралы
Оғыз эпосында Қорқыттың барлық қызметі оғыз тайпаларының ортақ мақсат
Қорқыт туралы аңыздарда Қорқыттан асқан күйші, қобызшы болғандығын айта
Қорқыт халық ұғымында, болашақты көре білетін сәуегей, философ, қобызшы,
VII-VIII ғ.ғ. бастап ІХ-Х ғасырда Орта Азиядағы мәдени оянуға
Ұлы жазушы Мұхтар Әуезов: «Қазақ музыкасының атасы Қорқыт туралы
Қазақ аңыздарындағы Қорқыт бейнесі енді өліммен қашқан жан емес,
Қазақ аңыздарында Қорқыт бір ғана бақсы емес, көптеген күйлер
Қобыз - қасиетті құрал. Қобыздың аққудын түріке келтіріліп жасаудың
Біріншіден - халықтың сұлулықты сүйетін ой санасы бойынша аққудын
Үшіншіден, Қорқыт - эпос айтушы, әйгілі жырау. Оның жырдағы
Қорқыт ата жырларындағы көшпенділер өмірінің таза суреттелуі, және В.Жирмунский,
Ә.Қоңыратбаев атамыз халық фольклорының тарихын жазғанда анимизм, тотемизм, шаманизм
Ертедегі түркі тайпаларында табиғат құбылыстарына сиыну басым болды. Соның
О дүниеге, әулие-періштелерге, жын-шайтанға, әруақтарға аян беретін түске т.б.
Түркі тайпаларының ежелгі нанымдарының келесі бір сатысы - тотемизм.
Осы ретпен түпкі тайпаларында шаманизм туады. Ораз батыр жау
Бір қызығы, «Қорқыт ата кітабында» Кавказ түріктеріне тән наным-зороастризм
Шаманизм ұғымына аталар рухына сиынудын басқа қасқырға, бұраға, терекке,
Қорқыт Ата жырларының негізгі алғашқы философиялық арқауы Сыр бойында
Қорқыт туралы аңыздардың көпшілігі шамандық бақсылық мазмұнда көрінеді. Белгілі
Демек, Қорқыт жайындағы аңыздың философиясы өліммен күрсу, мәңгілік өмірі,
Міне, көріп отырсыздар қазақ аңыздарында Қорқыт бейнесі енді өлімнен
Қорқыт жырларының фиософиялық мән-мағанасының алтын дінгегі- әлемге, табиғаттын заңдарына
2 ҚОРҚЫТ ATA ТАҒЫЛЫМЫН КІШІ МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ ОҚУШЫЛАР ТӘРБИЕСІНДЕ
2.1 Қорқыт тағылымдарындағы мәдени-тарих маңызы

ІХ-Х ғ.ғ шамасында айрықша қорлық метрополиясы құрылады. Тараз бен
Жұмақат пен Науакет қалаларының мазарларын қазған кезде олардан күміс
Шымкент музейінде Төрткүлтөбе қала жұртынан табылған бүйірінде христиандықтың белгісі
Осынау өлкелерге христиандардың келген кезенінен ХІҮ ғ. аяғына дейін
Сөйтіп, археологиялық және эпиграфиялық олжалар, ортағасырлар деректерімен қосыла келе,
Жібек жолымен III ғ. Иранда пайда болған маникейлік діні
Қазақ аңыздарында Қорқыт өлімінен қашып бүкіл ғарышты аралайды. «Қорқыт
Енді оған жоғарыдан мынандай хабар келеді: «Кері қайт, өзін
Сонымен Қорқыт бұрынғы жеріне, Сырдарияның жағасына оралуға мәжбүр болады.
Бізге мәлім деректердін бәріне де осылай: Қорқыт өлімнен қашып,
Қорқыт жайындағы әңгімелерді дүниенің төрт бұрышы, жердің ортасы болуы,
Төрт бұрышты гаризонтальді Космос моделі Кассирер айтқан әлемнің құрылысына
Соған қоса, әлемнің әр тұсына сәйкестенген көлденен бағыт белгілі
Мұндай жағдайда төрт бұрышты Космостын ортасы - кіндігі жер
Демек, адамның лажсыздығы мен ажалға қарсы күресі - өте
Ендеше, Қорқыттың Сырдарияда, дәлірек айтқанда суда өлуі бұрынғы заманда
Осындай «мәдени қызмет» қазақ Қорқыттың да кейбір іс-әрекетінен көрінді.
Қорқыттың не себепті өлмейтіні туралы академик В.Бартольд өте қызықты
Сонымен көзіміздің жеткені-қазақ эпсана-хикаяттарындағы Қорқыт дауптеп келгенде қолынан келмейтіні
Оның үстіне қазақ бақсылары мен қобызшыларының көп жағдайда Қорқытты
Адамзат қоғамының ұзақ тарихи-мәдени даму барысында әсіресе, ескі құл
Демек, ежелгі шамандық миф басқа жанрға ауысып, ескі идеяны
Қазақ хикаяттарындағы Қорқыттың бейнесі бұрынғы мифтен мүлдем басқа мағанада
Қорқыт күй тартып отырғанда, ажал оған жақындай алмайды, өйткені
Жанрлық жағынан алғанда Қорқыт жайындағы бізге жеткен шығармалар эпсана-хикаяттар,
Кейбір текстерде Қорқыт перінің қызынан, керден шыққан диюдан, аққу
Ал, ислам діні күрес жолын Аллаға жалбарыну мен алмастыруды,
Ғасырлар бойы қызғыштай қорып, имандай сеніп келген бұл түсінік
Сақ, ғұн заманнан бастап-ақ адамның қабіріне, мінер атын, ішер
Өлі десен өлеміз,

Тірі десем тірі емес,

Ата Қорқыт әулие.

Көкше бақсыны жұрт «Тәңірі бүты» дейтін. Бұл да бақсылықтың
«Көк тәңірінің» нағыз «бұты» саналатын. «Тәңірі бұлы» деген –
Тәңірмен тікелей жалғасып жатқан бақсының бір жола өлуі мүмкін
Сол тау қазір Қорқыт жатқан бейітін Солтүстік бетінде жүз
Олар да бұл дүниеге келді, кетті,

Бейне керуен, қонды көшті.

Оларды да ажал алды, жер жұлты,

Пәни дүние кімге қалды?

Келімді-кетімді дүние ен соңы - өлімді дүние.

айтылғандардың бәрі-матиархат заманында тотемизмне негізделіп қалыптасқан адамның керемет болып
Енді тағы бір келтіріп кететін Қорқыт бабаның философиялық көзқарасына
Оны жалғастырушылар «Джайнистер» деп аталады. Джайнизм-үнді философиясы мен дінінің
Сонымен бірге одан да нәзік, жанның тәнмен байланысты көрсететін
Джайнизм этикасы-тіршілік иесіне зұлымдық жасамау (ахимса) туралы ілімге сүйенеді.
Ол біздің заманымыздан бұрынғы ІХ-ҮІІІ ғасырларда өмір сүрген Джайнизм
Сонда халық бұл мәселені шешуді Қорқытқа тапсырады. Демек Коркыт
2.2 Қорқыт туралы мифологиялық болжамдардың ұлттық этнопедагогикадағы рөлі

Ерте уақыттан-ақ адам өлімге дауа іздеген. He себепті ол
Қорқыт жайында айтылған әңгімелердің сюжеті біреу-ақ: Қорқыт бірде ұйықтап
Бұл сюжет өте ерте заманда пайда болған. Мәселен ел
«Бұл мәселе,- деп жазады шумер-аккад эпосының көрнекті зерттеушісі И.М.
Вавилон мен Египеттегі құл иеленуші мемлекеттердің әдеби көркем творчествасын
Басқа сөзбен айтқанда, Қахарман өлмейтін әлемде қалмайды, ол мәңгі
Орта ғасырлар феодализм тұсында адамның айқасуы тұсында сюжет ірі-ірі,
Ал, өлімнен қашқан Қорқыт туралы аңыздауларға келетін болсақ олар
Қазақ аңыздарындағы Қорқыт, ақыр аяғында өз мекеніне Сырдария жағасына
Қазақ мәдениеті үшін оғыз-қыпшақ тайпаларының этногенезі айрықша мәнді. Бұл
X. Коруглы оғыздардың батыс және шығыс деп екі боліпті.
Оғыз-қыпшақ дәуірі поэзияның көптеген келелі үлгілерін тудырады. Солардың қатарында
Ежелгі түркі тайпаларының тарихы мен көне мәдениет жазбалары сөз
Алтайдағы Түрік қағанаты ыдыраған соң, Сыр бойында оғыз-қыпшақ, Жетісуда
ҮІІ-Ү ғасырдың өзінде ақ Түрік қағанатында бірнеше қала егішілік,
Сыр бойы оғыздарында да қалалы өмір, егіншілік тұра бастады.
А.Ю. Якубовский оғыздардың басым көпшілігі /X ғасырда Сырдарияның орта
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алып, жаңа даму жолына түсуіне байланысты
Өткен дәуір шындығын заман ақиқатын қалпына келтіріп жатқан бетбұрыс
Олардың бірі аты аңызға айналған тарихнама кейіпкері Қорқыттың жырлары
Республика Президенті Нұрсылтан Назарбаевтың үндеуі – мен 1998 жылдың
Қорқыт жырлары ғасырлар тоғысындағы тарихи оқиғаларды бейнелейтін бағалы шығармалар
Қорқыт жырлары төңірегіндегі ой-пікірлер қазақ топырағында «Қорқыттану» іліміне жол
Бұл шығарйаны зерттеуге әзірбайжан, неміс, қазақ, шетел ғалымдары біршама
«Қорқыт ата кітабының» негізгі көтерген мәселесі халықтың тарихи этнографиялық
Қорқыт ата кітабының байырғы заманнан басталып, өзінің кейбір тарихи
«Әрбір халық өз тарихын, философиясын білмейінше және оған белгілі
Қорқыт жырлары күнің жоймайтын, ғылыми болжамдармен еңбектер барысында айқындала
«Қорқыт ата кітабы - қазақ өмірінің асыл қазынасы» атты
Қорқыт философиясын оның дүниетанымын ел арасында сақталған Қорқыт туралы
Оғыз эпосында Қорқыттың барлық қызметі оғыз тайпаларының ортақ мақсат
Қорқыт туралы аңыздарда Қорқыттан асқан күйші, қобызшы болғандығын айта
Қорқыт халық ұғымында, болашақты көре білетін сәуегей, философ, қобызшы,
ҮІІ-ҮІІІ ғ.ғ бастап ІХ-Х ғасырда Орта Азиядағы мәдени оянуға
Ұлы жазушы Мұхтар Әуезов: «Қазақ музыкасының атасы Қорқыт туралы
Қазақ аңыздарындағы Қорқыт бейнесі енді өліммен қашқан жан емес,
Қазақ аңыздарында Қорқыт бір ғана бақсы емес, көптеген күйлер
Қобыз-қасиетті құрал. Қобыздың аққудын түріне келтіріліп жасаудын зор тарихи,
Біріншіден - халықтың сұлулықты сүйетін ой санасы бойынша аққудың
Үшіншіден, Қорқыт - эпос айтушы, әйгілі жырау. Оның жырдағы
Қорқыт ата жырларындағы көшпенділер өмірінің таза суреттелуі, және В.Жирмунский,
Ә.Қоңыратбаев атамыз халық фольклорының тарихын жазғанда анимизм, тотемизм, шаманизм
Ертедегі түркі тайпаларында табиғат құбылыстарына сиыну басым болды. Соның
О дүниеге, әулие-періштелерге, жын-шайтанға, әруақтарға аян беретін түске т.б.
Түркі тайпаларының ежелгі нанымдарының келесі бір сатысы - тотемизм.
Осы ретпен түпкі тайпаларында шаманизм туады. Ораз батыр жау
Бір қызығы, «Қорқыт ата кітабында» Кавказ түріктеріне тән наным-зороастризм
Шаманизм ұғымына аталар рухына сиынудын басқа қасқырға, бұраға, терекке,
Қорқыт Ата жырларының негізгі алғашқы философиялық арқауы Сыр бойында
Қорқыт туралы аңыздардың көпшілігі шамандық бақсылық мазмұнда көрінеді. Белгілі
Демек, Қорқыт жайындағы аңыздың философиясы өліммен күресу, мәңгілік өмірі,
Міне, көріп отырсыздар қазақ аңыздарында Қорқыт бейнесі енді өлімнен
Қорқыт жырларының фиософиялық мән-мағанасының алтын дінгегі- әлемге, табиғаттын заңдарына
2.3 Қорқыт Ата мұралары туралы қазақ ағартушыларының ой-пікірлері

«Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы шығарған - Ислам энциклопедиясы Алматы
Әл-Джунаид ілімі мұсылман мистиктерінің арасында жоғары беделге ие болды.
Ұлы Жібек жолының бағыттары туралы тарихи деректерді басшылыққа алып
Таразбен қатар Жамухат деген шақар тұрған, ол да ҮІ
Керуендер Талас алқабында Ферғана аймағынан Шатқал қыратындағы Шанаш асуы
Қырмыраудан жол салдырып, Жетісудың өңірі қалаларының бірі -Науакентке (қытайша
Науакенттен шыққасын Пенджикент арқылы жол Жетісудың аса үлкен қаласы,
Керуен жолының не солтүстік, не оңтүстік тармақтарымен жүріп, Ыстықкөлдің
Х-ХІІ ғ.ғ. Жібек жолының бір тармағы түгел Іле алқабын
Оңтүстік желісі Есік пен Турген, шелек үстімен жүріп, Іленің
Тэлхизден басталатын теріскей жолы Талғар өзенін қуалай жүріп, Іленің
Жол Екі оғыздан шығып, қарлұқтар жабғысының астанасы Қаялыққа (Қойлақ)
Алакөлдің оңтүстік - батыс шетінде бір қала болған, оны
Испидапжап қаласынан шығатын керуен жолы үстіндегі қалалрдың ірісі Отырар
Отырар тоғыз жолдың тарабында тұрған. Одан шыққан жолдың бір
Шовғар ҮІІІ ғ. деректерімен белгілі, оған тәсілі Түркістан төңірегінде
Шовғардан жол оғыздар астанасы Генгикентке (Жанкент) қарай тартатын.

Оғыз мемлекетінің астанасы Жанкенттің және Сыр бойындағы басқа қалалардың
Оғыз мемлекетінің астанасы Жанкент қаласынан «Жібек жолы» арқылы Қытай,
Оғыз мемлекетінің астанасы сыртқы үш орам суға толтырылған олармен
Жанкент қаласы бүзылмай тұрғанда I рет зерттеген саяхатшы, орыс
Қала маңындағы су жүйелері егіншілік шаруашылығы басты сала болғандығын
«Қорқыт ата кітабының» біз үшін тілімен қатар сюжеті де
«Қорқыт кітабы» негізінен прозалық жанрға құрылған. Мұнда өлең -
Мұнда Қорқыт феодалдық қоғамдағы өзі көзімен көрген жағымды -
Қорқыт кітабында кіріспеде мақал-мәтел, нақыл сөздер елеулі орын алған.
«Қорқыт кітабындағы» басқа әңгімелерде де нақыл сөздер кездесіп отырады.
Сонымен «Қорқыт ата кітабы » он екі жырдың косындысы
Яғни өте ақылды, керемет ғүлама, күйші Қорқыт өз өмірінде
Қазақта: «Хан қасында қараша» деген түсінік бар. Мұны екіншілей
Автордың айтуына қарағанда Инал-Иавы Қорқыттың айтқан ақылдарына құлақ асып,
Абулғазының суреттеуінде Қорқыт ханнан да жоғары тұрған адам болып
Жетісу өңірінде немесе Сыр бойы, Саыдала Дешті қыпшақ, Персия,
Бұлай болуын зерттеушілер оғыздардың бір кездері сол өлкелерді қоныстанғандықтарымен
Қорқыт ата жырындағы мифология, көшпелі өмір, соның салт-санасы, нанымы,
Бүкіл түркі елінде ортақ «Қорқыт ата кітабын» 1969 жылы
«Қорқыт ата кітабын» - дүниежүзілік әдебиеттерің алтын мұра қорына
Анатолия түріктерінің әдебиетінде Қорқыт есімі ХІҮ ғасырдан бастап айтылады.
«Қорқыт ата кітабында» 12 жырлардың құралады десек, соларды біз
1. Оғыз-қыпшақ ұлысының ұйымдасу кезенің суреттейтін жырлар. Буган «Дирсеханұлы,
2. Түрікмен оғыз және пешене (пешенег) тайплары арасындағы 34
3. Оғыз-қыпшақ ұлысының ыдырау кезенің білдіретін жырлар. Бүіран көбіне
Қорқыт жырлары Кавказ, Орта Азия, Қазақстан тайпаларына ортақ. Бұл
Қазақ халқының тәлімдік ой-пікір мәдениетінің даму тарихы көне ғасырлар
Жыраудын үлкен пірі - Қорқыт ата,

Бата алған барлық бақсы, ақын асқан ата.

Таңқалып жұрттың бәрі тұрады екен,

Қобызбен Қорқыт ата күй тартқанда,-

деп тегін жырламаған. 1980 жылы Сырдарияның төменгі сағасында Жосалы
Қорқыт ата нақылдарына тәлім-тәрбиелік сипаттағы ақыл-кеңестер әр қырынан сөз
Дана ойшылдын ата-ананы сыйлап, құрметтеу, үй-ішілік жарасымды қарым-қатынас, ұл
Қорқыт ата жеткіншек, жасөспірімдердің жанымен қоса тәнінің шынығуына, елі
От басы, ошақ қасынан, үй іші тыныс-тіршілігінің берекесі, ұрпақ
Осыған орай Қорқыт ата әйелдердің төрт түріне берген сипаттамасы
Қорқыт ата тағылымында осы іспеттес жас жеткіншіктерді елін, халқын
Қорқыттың ең басты мұрасы «Қорқыт ата кітабы» , ІХ-Х
Қорқыттың мұраларын зерттеген түркологтар М. Ергин.В. Бартольд, А. Туманский,
Сонында өлмес мұра қалдырған Қорқытқа арнап Мағжан Жұмабаев «Қорқыт»
Ұлы ғалым, академик М. Әуезов. Ташкент, Ленинград университеттерінде студент
Қорқыттың мұраларын зерттенген Ә.Марғұлан мен проф Ә. Қоңыратбаев түркі
Міне осындай зерттеулерді негізге ала отырып, Қорқыттың мұралары басқа
«Қорқыт ата кітабы» - ертедегі оғыз-қыпшақ ұлысының эпоеялық жырлары.
«Қорқыт ата кітабы» өзінің тарихилығы, сюжеті, образдарының саралығы, суреттейтін
3 ҚОРҚЫТ АТАНЫҢ ХАЛЫҚ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ РӨЛІ

3.1 Халықтың бақытты өмірін аңсау Қорқыт тәлімінің басты идеясы

Соңғы жылдары (1978-1980) Қазақстан тарихи және мәдени ескерткіштерді қорғау
Қорқыт – Атаға мәңгі ескерткіш орнатылады.

Алматылық жас архитектор Ибраев Бектің жасы бойынша жүзеге асырылған,
Қарағайдың түбінен

қайырып алған қобызым.

Үйеңкінің түбінен

үйіріп алған, қобызым.

Ақ қайыңның безінен

қағып алған қобызым.

Өзегінен қара емен

ойып алған, қобызым.

Қыл құйрығы тұлпардың

ішек қылған, қобызым.

тау текенің мүйізін тиек қылған, қобызым.

Ақ ырғайын қияның

құлақ қылған, қобызым.

Ортекенің терісін

сауыт қылған, қобызым.

Ақ түйенің сүтімен

сылап алған, қобызым.

Сырыңды ашып үніңді

сынап алған қобызым.

Өзі мықты, үні әдемі, сазды болуы үшін қазақ халқында
Қорқыт туар кезінде,

Қараспанды су алған.

Қара жерді құм алған.

Ол туарда ел қорқып,

Туған соң әбден қуанған.

Халық ақын – жырауларды өзінің сүйікті қобызына қосып, Қорқыттың
Қорқыт Атаның сегіз қырлы күмбезді мазары қазіргі Қызылорда облысы,
Бұдан кейінгі өлең шумақтарында Қорқыт өмірінде қобыздың жанға медеу
Жиһан кезіп жүргенде,

Серік қылған, қобызым.

Өзек талған кезімде,

Талшық қылған, қобызым.

Таусылғанда амалым,

Нақыл берген қобызым.

Шағылғанда тауаным,

Ақыл берген, қобызым.

Шалдыққанда шаршатпай,

Сүйеу болған қобызым.

Жабыққанда мұңайтпай,

Сазым болған қобызым.

Замананың сағымын,

Күй ғып тартқан қобызым.

Сарылғанның саласын

Сыр ғып тартқан қобызым.

Жинаушы Ғали Киізбаевтың тапсырған бір өлеңінде Қорқыт Ата өмірінің
Қиялмен қырық жыл бұрын Қорқыт қашқан,,

Арасы әділетсіз жер мен аспан.

Жете алмай қиялына арып – ашып,

Бір тауды мекен қылып, жалғыз жатқан.

Сол тауда жалғыз жүріп, қобыз тартып,

Ән шырқап, күйлер шерткен, өнер тауып,

Жете алмай қиялына арып – талып,

Етіпті күнелтуге ойын - сауық.

Бір ғажабы, хылықтың осындай өлең – жырларының, ән –
Халықтың бақытты өмірін аңсаған Қорқыт өмір бойы қажымай –
Дегенмен, өзінің желмаясына мініп, дүниенің төр бұрышын кезген Қорқыт
Олар да бұл дүниеге келді, кетті,

Бейне керуен қонды, көшті.

Оларды да ажал алды, жер жұтты,

Фәни дүние кімге қалды?

Келімді – кетімді дүние,

Ең соңы - өлімді дүние.

Сонда да болса осы бір қиын жолдан шығудың, адам
Қорқыттың бірнеше күй шығарған, өз дәуірінің композиторы, әнші –
Қорқыттың бұл музыкалық мұраларын 1975 жылы М.О.Әуезов атындағы әдебиет
Қорқыт Атаның, Арыстан Баб, Әбушәкір Әбусейітжамалұлы,Құлғара сияқты ұстаздарды және
Сматай Үмбетбеков, Мұсабек Жарқынбеков тәрізді ондаған жас талапкер қобызшылардың
Ел аузында Қорқыт туралы аңыз-әңгімелер көр сақталған. Ертегі, өлең,
Қорқыт жайындағы әңгіменің біразын енді оның творчествасына бағыттайық.

«Қорқыт кітабы» негізінен прозалық жанрға құрылған. Мұнда өлең-жыр түріндегі
Қоқытқа қатысты тағы бір әңгіме – Қорқыткітабындағы кіріспе. Мұнда
Қорқыт кітабындағы кіріспеде мақал-мәтел, нақыл сөздер елеулі орын алған.
«Қорқыт кітабындағы» басқа әңгімелер де нақыл сөдер кездесіп отырады.
Соңғы 10-15 жылдар ішінде Қорқыт туралы қазақ ғалымдары да
«Қорқыт ата кітабын» - дүние жүзілік әдебиеттің алтын қорына
Қорқыттың нақыл сөздері.

Баят бойынша Қорқыт Ата дейтін бір ер тұрыпты.

Ол кісі оғыз ішіндегі ең білгіші екен. Ғайыптан айтқан
Ол алдымен оғыз қайымының мүшкіл халін айтқан. Нендей іс
Қорқыт Ата сөйлейді:

Алла, Алла демейінше, іс түзелмес, тәңірі бермейінше, ер байымас,
Құл – төбе болмас, күйеу бала – ұл болмас.
Қыз анадан көрмейінше өнеге алмас. Ұл атадан көрмейінше
Қорқыт Ата тағы да сөйлейді, тыңдап көрелік, не дер
Мықты, жүйрік бедеуге қорқақ жігіт міне білмес, ол мінгенше,
Қорқыт Ата тағы да сөйлейді, тыңдап көрелік, не айтар
Жердің соны шөбін киік білер. Жайылым жердің көкорай шалғынын
Қорқыт Ата тағы да сөйлеп кетті, тыңдап көрелік, не
Ауызымды ашып, тілге келтірген көктегі Тәңірі көрікті. Тәңір досы,
Академик - В.М.Жирмунскийдің айтуынша, Қорқыт Ата жыраулармен жыршыларға
Қорқыт Ата Оғыз-Қыпшақ ұлысының көсемі, қоғамның ішкі-сыртқы істерінің білгірі,
«...Қорқыт Ата Иналхан, Дойлыхан, Көл-Еркі, Тұман хан және
(Қорқыт Ата кітабы) Алматы «Жазушы» 1994 8 бет.

Осы пікірді шығыс тарихын зерттеуші Әбілғазы да баса айтқан.

Әр түрлі аңыз-әңгімелерде Қорқыттың туған жылы мен жасы жөнінде
Қазақтың аңыз-ертегілерінде Қорқыттың туған күнін өте қорқынышты етіп көрсетеді.
Махмуд Қашқаридің айтуынша халық өлеңдерінде, «Оғызнама» жырында қорқыттың туғаны
Қорқыт Ата- нағыз көсемретінде көріністерге, дінге көзқарастарына кейбір қайшылықтар,
Зорлық, зомбылықетек алған кездегі ел жайын суреттеу, жақсылыққа, әділеттілікке
Дүниенің барлық көрінстерін, адам өміріндегімың алуын құбылыстарды бүкіл болмысымен,
Он саусағынан өнері тамған, жаратылыс барлық шеберлікке жетудіқалап тұрған
Тағы да қайталайтынымыз: өмір бойы бір рет жалған сөйлей
Ғажап-ақ қой! Сырт көркі мен даналығы бірдеу сұлу, көзіне
3.2 Қорқыт Ата мұрасының халықтық маңызын талдау

Түрік дәстүрін, салтын, әдетін, сенімдерін, басқа халықтардан айырмашылығын, қысқасы,
Пертев Найили Боратов Қорқыт Ата ертегілері жөніндегі Ислам Энциклопедиясына
Кейбір ғылыми еңбектерде Қорқыт Атаның Пайғамбарға елші болып жіберілгені
Қорқыт VIII ғасырда Сыр бойында бұрынғы Жанкент қаласы маңында
- Дерсе хан ұлы Бұқаш туралы жыр,

- Қазай бектің ауылын жау шапқаны туралы жыр,

- Оғыз қаған жыры т.б.

Қорқыт ата кітабының жырлары оғыз тайпасының туған жерін, елін
Жер қадірін ел біледі, ел қадірін ер біледі;

Құлан құдыққа құласа, құрбақа құлағында ойнайды;

Ат қиналмай жол шалмас;

Көңілі пасық ерде дәулет болмас;

Қар қаншама қалың жауғанмен - жазға бармас;

Анадан өнеге көрмеген қыз; Ата даңқын шығарып, өзінің тегін
Қолына қобыз ұстаған ұзан (абыз,жырау) елден елге жетеді -
Тәңірлік сенім бойынша кез-келген жайсыздық пен үйлесімсіздікке адамның қарсы
Ал, ислам діні күрес жолын Аллаға жалбарыну мен
Ұлтымыз ғасырлар бойы қызғыштай қорып, имандай сеніп келген бұл
Салты басқа, жаңа әрі ғажайып өмірге шығарып салудың күрделі
Қорқыт – осы сенімнің айқын айғағы. Бұл дүниенің де,
Өлі десем өлі емес,

Тірі десем тірі емес,

Ата Қорқыт әулие, деген өсиет осыдан қалған.

Қорқыт Ата туралы да шығармалар бар. Бұл шығармалар –
Осындай «мәдени қызмет» қазақ Қорқыт өнегесімен де оның кейбір
Мысалы, ол өлімнен қашып Сырдарияға келгеннен кейін желмайсын сойып,
Ал қазіргі кезде қобыз музыкалық аспап, жас ұсрапқтарға эстетикалық
Қорқыттың не себепті өлмейтіні туралы академикЗ.Бартольд өте қызықты пікір
Бұл көне заман мұрасы туралы айтудан бұрын Қорқыт атаның
Ел аузындағы аңыздарда Қорқыт ата өзінің жүйрік жел маясына
"Қорқыт атаның кітабы" осы күнге дейін Дрезден қаласында он
"Қорқыт ата кітабының" жырлары оғыз тайпасының туған жерін, елін,
"Қорқыт ата кітабының" қаһармандары мен олардың бастан кешкен оқиғалары
Қорыта айтқанда, "Қорқыт ата кітабы" - әр түрлі жырлардың
Сынып жетекшілерінің тәрбие жұмысын этнопедагогикалық негізде жүргізу әдістемесінің ауқымы
Мектепте оқу пәндерінен дәріс беретін мұғалімдер оқушылар ұжымымен бірлесе
Педагогика ғылымдарында сынып жетекшісі жұмыстарының ғылыми негіздері Н.И.Болдырев, Н.В.Кузьмин,
Сынып жетекшісі жұмысын этнопедагогикалық негізде ұйымдастырып жүргізу үшін бұл
Сонымен, әдебиеттердегі сынып жетекшісіне берілген анықтамалардан көңілге түйгеніміз -
Жастарға білім берумен қатар тәрбиелеу ісінің де жетекші мәні
Тәрбиенің келесі мәселелері бойынша зерттеулер жасап жүрген авторлар жалпы
Біз сөз етіп отырған әлеуметтік құндылықтар бүгінгі күннің туындысы
Ғылыми-әдістемелік еңбектерге талдау және педагогикалық практиканы ұйымдастыру жұмыстарымызға сүйене
1. Әлеуметтік бағыттарды айқындайтын тәрбиелік жұмыстар (дүниетанымды, көзқарасты сенімді
2. Ізгілік қарым-қатынас пен әдептілікті орнықтыру бағытындағы тәрбиелік жұмыстар
3. Еңбек іс-әрекетін қалыптастыру бағытындағы тәрбиелік жұмыстар (еңбек етуге,
4. Эстетикалық талғамды қалыптастыру бағытындағы тәрбиелік жұмыстар (ұлттық, дүниежүзілік
5. Дене тәрбиесін беру бағытындағы тәрбиелік жұмыстар (дене тәрбиесінің
6. Экологиялық білім және тәрбие беру бағытындағы тәрбиелік жұмыстар
7. Экономикалық тәрбие беру бағытындағы тәрбиелік жұмыстар (қоғамның әлеуметтік
8. Құқықтық тәрбие беру бағытындағы - тәрбиелік жұмыстар (құқықтық
Әрбір сынып жетекшісі аталған бағыттарды ескеріп алға қойған мақсатына
Біздің пайымдауымызда, аталған тәрбиелік бағыттардың, бір жағынан, тәрбие ісіне
Мектепте сынып жетекшісі жүмысының нәтижелі болуы оқу орындарының жұмысына
Мұндай кемшілікті болдырмау үшін студенттерді арнайы ұйымдастырылған. "Сынып жетекші"
ҚОРЫТЫНДЫ

Қорқыт Ата бабамыз қалап әрі басшылыққа алғаның атап өтсек
- Аузымды ашып, тілге келтірген көктегі Тәңірі көрікті. Тәңір
Цивилизация - латын сөзі азаматтық, қоғамдық мемлекеттік деген түсінік
1998 жылы Москва баспасынан шыққан «Жизнь Мухаммеда» кітаптың авторының
Бірақ сонын бәрін қабылдай отырып, бес ағымның тағдыр, ерік,
Мәңгілік өмірге Алладан рұхсат алғанымен өмірдің қиын-қыстау қайшылық кезеңдерінде
1992 жылғы «Қазақстан мектебінің» 6-шы нөмірінде қазақ халқының шығу
Сонда да болса, ол бір қиын жолдан шығудың адам
Осы зерттеулер негізінде «Э.Х.Маргулан, Ә.Қоңырытбаевтардын зерттеу мұраларында сақталған) біз
Прамонейстік теория бойынша мәңгілік құдай иесі бар, ол идея
Бұл теорияның негізі - құдайдын аяны және танудын басты
Прамонейтизм буржуазиялық этнография көптеген дерекгер де ғылыми қортындылауға жол
Құдайдың бірлігін уағыздайтын жалпы мемлекеттік маңызы бар соңғы діндер
Осылайша еврейлердін егвесі, будда дініндегілердің брахмоны, ишвасы, христиандардың саввофасы,
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Айдосов А.Х. Қорқытнама. Алматы: Бастау, 1997. 68 бет.

2. Адамбаев Б. Казахское народное ораторское. Алматы: «Ана тілі»
3. Бартольд В.В. Китаби Коркут. Борьба багатыря с ангелом
4. Данабаев К. Түркі жарық жұлдызы // Сыр бойы.
5. Жарықбаев К. Қазақ психологиясының тарихы. Алматы: Қазақстан, 1996-160
6. Жирмунский В.М. Книга моего деда Коркута. М., Л.,
7. Жарқынбаев М. Өмір жырын толғаған ұлы баба //
8. Ислам энциклопедиясы (бас редактор. Б.Нұрғалиев.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы»
9. Ибраев Ш. Тәңірлік дін өкілі - Қорқыт ата.
10. Коргулы X. Огузский героический эпос. М., 1967, с.34

11. Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы: Ғалым, 1980,
12. Көбесов А. Орта ғасырдағы қазақ ғалымдары.//Білім және еңбек
13. Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және туркология. Алматы: Ғыльш,
14. Қоңыратбаев Т. Қорқыт жырларының зерттелуі // Қазақ тілі
15. Қоңыратбаев Ә., Қоңыратбаев Т. Көне Мәдениет жазбалары: Алматы:
16. Қоңыратбаев Ә. Қорқыт туралы ақиқат пен аңыз.// Жалын.-
17. Қасқабасов С. Ажалмен айқасқан адам //Жұлдыз. 1989.-№8 190-198
18. Қорқыт Ата кітабы. Түрік тілінен ауд. Б. Ысқақов.
19. Қорқыт Ата кітабы. Оғыздардың батырлық жырлары: эпос/орыс тілінен
20. Марғұлан Ә.Х. Қорқыт туралы жазбалар // Қазақ әдебиеті
21. Марғулан Ә.Х Ежелгі жыр аңыздары. Аматы. 1985, 165
22. Марғулан Ә.Х ҮІ-ХІІ ғасырдағы Қазақстан халықтары мен тайпаларының
23. Мұхтарұлы С. Қорқыт Ата. Түркістан: Мұра, 1997-68 6.

24. Нысанбаева Ә. Қорқыт-түркі әлемінің ғұлама ойшылы және гуманисі
25. Сағымнан озған сарындар // Сыр бойы. Мәдениет-1999. 1
26. Сыдық К. Қорқыт түгел түріктің бабасы // Ана
27. Сейдімбеков А. Қорқыт // Халық кеңесі. -1992. 9
28. Серікбаев Ш. Қорқыт туралы қолдағы деректерге қарасақ.// Сыр
29. Ысқақов Ж. Қорқыт тағлымдарының психологиялық-педагогикалық негіздері. Шымкент-2002 ж.

30. Қожахметова К.Ж. Мектептің ұлттық тәрбие жүйесі: Теория және
31. Қалиев С. Қазақтың халықтық тәлім-тәрбиесінің ғылыми-педагогикалық негіздері. /Пед.
32. Төлеубекова Р.К. Қоғам дамуының жаңа кезеңдеріндегі адамгершілік тәрбиесінің
33. Жарықбаев Қ.Б., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі /Оқу құралы
2