Қостанай облысындағы табиғат жағдайларын сипаттайтын жер-су аттарының ерекшеліктері курстық жұмыс
Мазмұны
Кіріспе................................................................................................3
1. Топонимжасамдағы географиялық принц..............................................5
1.1. Аймақтарға тән географиялық терминдер............................................10
2. Қостанай облысындағы табиғат жағдайларын сипаттайтын жер-су
аттарының ерекшеліктері......................................................................12 2.2. Қостанай облысындағы ойконимдер мен атаулардың
ерекшеліктері............................................................................................18
2.3. Қостанай облысының топонимдерінің даму болашағы.......................24
Қорытынды...........................................................................................….26
Пайдаланған әдебиеттер.................................................................……..28
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Жұмыс көлемі: 28 бет
Пәні: Соңғы қосылған курстық жұмыстар
-----------------------------------------------------------------------------------
КУРСТЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Мазмұны
Кіріспе................................................................................................3
1.
1.1. Аймақтарға тән географиялық
2.
аттарының ерекшеліктері......................................................................12
ерекшеліктері............................................................................................18
2.3. Қостанай облысының топонимдерінің
Қорытынды...........................................................................................….26
Пайдаланған әдебиеттер.................................................................……..28
КІРІСПЕ
Адамзат қоғамы даму барысында, қарқынды шаруашылық әрекеттердің нәтижесінде
Тарихи уақыт аралығында дәстүрлі мал шаруашылығына қажетті жануарлар
Қостанай облысының топосистемасы осы уақытқа дейін тіл жөнінен
Жұмыста ежелгі замандағы, орта ғасырдағы және қазіргі топонимдер
Облыстың топонимдері XVI ғасырдан бастап XX
Жұмыстың өзектілігі. Топонимдерді зерттеудің ғылыми маңызы жоғары. Жер,
Мақсаты: Қостанай облысының топонимиялық кеңістігінің қалыптасу заңдылықтарын зерттеу
Негізгі зерттеу міндеттері:
Қостанай облысы топонимиясының қалыптасуының тарихи-географиялық жағдайларына талдау жасау;
Нақты деректер негізінде Қостанай облысының табиғат жағдайларының географиялық
Топонимикалық атаулардың қалыптасуында халықтың тұрмыс-тіршілігі мен шаруашылығының тигізген
Жер-су атауларының пайда болу барысында белгілі бір заңдылықтардың
Облыстағы қазіргі топонимикалық атауларды қолдану барысында күрделі мәселелер
Аумақта кездесетін географиялық және халықтық географиялық терминдерді жүйелеп
Аумақ топонимдерінің қазіргі кездегі жай-күйі, ондағы мәселелерді шешу
Зерттеудің теориялық негізі тақырып мәселесі бойынша Қазақстандағы, сондай-ақ,
Зерттеу жаңашылдығы: Қостанай облысының топонимдер жүйесі тарихи тұрғыдан
Топонимжасамдағы географиялық принц
«Топонимика – географиялық атаулар туралы ғылым» (Е.П. Поспелов)
Г. Шухардттың «зат-алғашқы, сөз-соңғы» деген пікірін бізді қоршаған
Алайда топонимика ғылымын құрайтын үштағанның (тіл, тарих, география)
Зерттеушілердің барлығы Арыс гидронимінің екі сыңары да «су»,
Қазіргі кезде ономастика тұтас тіл білімінің лексикология бөліміне
География ғылымы табиғи нысанды сипаттап, зерттеп беру арқылы,
Тілдік тұрғыдан келгенде, атаудың бірінші сыңары «мұқ/моқ>моқал-комалый (тұқыл,
Сонымен, МұғалжарТопонимжасам барысында, егер бұрынғы аты ұмытылған (мүлде ат
Географиялық нысанды жан-жақты зерттеу керектігінің тағы бір себебі
Біз Шығыс Қазақстан облыстық Ономастикалық комиссиясының мүшесі ретінде
Адамдар дүниеге келіп, ат қойылады, жаңа заттар жасалып,
Азияны, Сібірді аралаған алғашқы саяхатшылар, геологтар қаншама топонимді
Мұндай «кездейсоқ атаулар» Қазақстанда да толып жатыр. Кірме,
Біз ұсынып отырған «геогра-фиялық принцип» осындай келеңсіз, сауатсыз
Жер бедерінің әртүрлі болып келуі, әрине Қазақстан топонимикасының
Соған қарамастан көптеген ғалымдар Қазақстан топожүйесінің біршама біртектес
«Географиялық термин (қысқаша ГТ) – белгілі бір географиялық
Атаулар жасау барысында онимдену, деонимдену құбылыстарын орынды пайдаланып
«Географиялық терминдер ландшафтың ерекшеліктерін біл-діретіндіктен, географиялық орта, әсіресе,
Аймақтарға тән географиялық терминдер
Географиялық терминдер табиғи реалийді білдіре отырып, ландшафтар бойынша
1) Алдымен Қазақстанның биік, орташа, аласа таулы үстірті
Тізімдегі географиялық терминдер көбінесе анықтауыш + ГТ моделі
Терминдер қосымшалы топонимдер жасауға да қатысады: Қаратастың биігі,
2) Дала және орманды дала зонасына Батыс Қазақстан,
3) Шөлейт және шөлді зона. Шөлейт зонасы Зайсан
Қазақстанның жер бедерін үлкен үш типке бөліп қарағанымызбен,
А) локальды (жергілікті) топонимдер, олар ландшафтың бір тұрпатына
Ә) тұрпатаралық топонимдер: олар ландшафт тұрпаттарының аралық зоналарында
Б) ортақ топонимдер: олар ландшафтардың көптеген тұрпаттарына тән
Алайда географиялық терминдердің басым көпшілігі жер бедеріне қарай
Қорыта келгенде, жалпы есімдер географиялық атаулар жасауда аса
2.
аттарының ерекшеліктері
Бұрын да және қазір де Қостанай облысының жер
Алға қойып отырған мақсатым - ғылыми ізденіс арқылы
Аманқарағай – бұл Қостанай облысындағы Әулиекөл ауданының теміржол
Арқа – батысы Торғай ойпатынан басталып, шығысы Тарбағатайдың
«Арқа» сөзінің бізге мәлім мағынасынан басқа да көптеген
Қазақ тіліне бір табан жақын қырғыздарда «арка» тұлғасы
Арқалық – Торғай облысының орталығы. Қала-орналасқан жерінің атауын
Бүйрек – Торғай облысы, Жангельдин ауданында кездесетін жер
Менің шамалауымша, «Бүйректал», «Бүйрек» деген атаулар жер бедеріне
Қабырға – Торғай облысы, Жангельдин ауданы және Аманкелді
Қорасан – Қостанай облысындағы Тобыл өзенінің бір саласы.
Қызбел – Торғай облысы, Жангельді ауданы жеріндегі қырқа
Ел аузындағы аңыз бойынша, қыратты жерге алыстан қарағанда
Осы сипатын еске ала және тілдік деректерге сүйене
Ертедегі түркі жазба ескерткіштерінде «қыз» сөзінің бірнеше мағынасы
Обаған – Қостанай облысындағы өзен, Тобылға құяды. Өзен
Монғол тобына жататын тілдерде: қалмақта «ова» - «тас
Орсақ – Торғай облысы, Жангельді ауданының орталағынан оңтүстік
Саға – Торғай облысы, Жангельді ауданындағы елді мекен
«Саға» сөзінің жер-су атауларына байланысты қазіргі кезде екі
Тобыл – Қазақстанда Қостанай облысы және Ресейдің Қорған,
В.В. Радловтың айтуынша, телеуіт тілінде: «тобыл» тұлғасы –
Тоғызақ – Қостанай облысы жеріндегі өзен. Сөз төркіні
Сырт қарағанда, сан есім – «тоғызбен» байланысы бар
Тосын – Торғай облысы Жангельді ауданының батыс жағындағы
Қазіргі түркі тілдерінің деректері де осы ойма куә
Торғай – Қостанай облысының оңтүстік өңірінде орналасқан жер.
Үрпек – Торғай облысы, Аманкелді ауданындағы жер атауы.
Шұбалаң – Торғай облысы, Жангельді ауданы жеріндегі елді
Алайда, бізде де ерте кездерде «шұбалаңның» «пысық қағілез»
Әулиекөл өзені, Әуликөл аудананында орналасқан. Халық аңызына сүйенсем.
Дәмді - Науырзым ауданында қоңыс тепкен ауыл. Ол
Шолақсай - Науырзым ауданында қоңыстанған шағын ауыл. Шолақсай
Арақарағай – Аманқарағайдан сәл әріректе «арықарағай» деген де
Босаға – Қостанай облысының Жангелді ауданындағы жер атауы.
Есіл – республикамыздың солтүстік өңіріндегі Қарағанды, Көкшетау, Торғай
Қошалақ – Қостанай облысы Жангелді ауданындағы жер атауы.
Жердің біз көрсеткен беделіне лайықты сөздер түркі, монғол,
Енді қазіргі түркі тілдегі дерегіне кезек берсек, мынадай
Топонимика ғылымының халық үшін ағартушылық рөлі мол. Түрлі
Жер – су атаулары айтарлықтай информациялық рөл де
Сонымен бұл еңбекте Қостанай облысындағы өзен, көл, жер
Жер – су атаулары – халықтың тарихи кезеңдердегі
2.2. Қостанай облысындағы
eрекшеліктері
Әрбір атау - тарихтың табы сіңген нысаналы белгісі.
Географиялық атаулардың пайда болуының басты екі белгісі –
Өте көне замандардан бастап адам баласы бір жерге
Э.М.Мурзаевтің пікірі бойынша, ерте кездегі топонимия жергілікті географиялық
Алғашқы топонимдер өзінен бұрын болмаған нақтылы дерегі, тірегі
Географиялық нысандардың негізгі атауларының нақтылы сыр-сипат, себеп-салдары нысандардың
Егер бүгінгі күнгі әрбір шәкірт туған елінің, жерінің
Туған жердің атауы сыр шертеді ...
Жер – су атаулары,ғылыми тілде «топонимика» деп
Жер – су атауларының арасында ұшырасатын бөгде тілден
Облысымыздағы ойконимдердің лексика-семантикалық құрамы да әр алуан.
Ойконимдердің семантикасы аталып отырған белгілі бір нысан жайында
Соңғы жылдар ішінде топонимдерді лексика-семантикалық тұрғыдан талдау жөнінде
Түркі топонимиясын семантикалық жағынан топтастыру А.Абдрахманов, Т.Жанұзақов, Қ.Қоңқабаев,
Қостанай облысы ойконимдері басқа облыстар ойконимдері сияқты қоғамдық
О.Т.Молчанова зерттеулерінде жалқы есімдердің қалыптасуына негіз болатын бірнеше
Кез келген атаудың пайда болуы стихиялы түрде қалыптасып,
қоршаған ортаның физика-геграфиялық қасиетін көрсететін ойконимдер; (Арқалық, Қошалақ,
адамдардың іс-әрекет, тұрмысы, этномәдениетін, қоғамдық өмірін көрсететін ойконимдер.
ІІ. Әр атаудың астарында бір сыр бар.
Ұлы дала төсіндегі жер-су аттары көркем, сол
Атақты «Ақтабан шұбырындыдан» кейін қазақтың дені, қалмақтардан ығысып,
Қарасиыр – «Ақтабан шұбырындыдан» кейін қазақ қолдарының
Екінші ұмытылып бара жатқан топонимдер, бұл – Үшбурыл
Үшбурыл – Шортанды мен Желқуар өзендерінің Тобылға құяр
Үшбурыл – қазақтың соңғы ханы Кенесары Қасымұлының 1844
Үшбурыл жайында ел аузында қалған аңыз-әңгімелер болмаса, тарихи
Үшінші бір, топонимдердің бүгінгі ежіктемесіне (транскрипциясына) қарай мағынасы
Өгізбалық – Қостанай облысы Ұзынкөл ауданындағы шағын көл.
Балықты – «қорған, қала» деген оймен келісе отырып,
Араб саяхатшысы әл-Масудидің деректеріне сенсек, тоғызыншы ғасырдың аяқ
Біздің ойымызша, Оғызбалық қаласы сол заманда, яғни тоғызыншы-оныншы
Тап осылайша біздің облыстың көлеміндегі: Қарабалық, Бөрілі, Тоғызақ,
Қарабалық - бұл маңға ХІ ғасырдың аяқ кезінде
Жайық өзені жайлы алғашқы деректерді біз Птоломейдің картасынан
Бізше, «Даіх» сөзінің мағынасын – «жайылып жатқан өзен»
«Қостанай» топонимі екі компоненттен тұрады. Оның біріншішсі
Қостанай топонимінің екінші компоненті – танай. Геродоттан тартқанда
Топонимнің Танай компонентін Геродоттың заманынан тапқаннан кейін, қос
Алқау – Торғай облысындағы Жангелдин ауданына қарайтын
Ескерте кететін бір жайт – бұл атау осы
Көрсетілген тілдік деректерді ескере келіп, біз мынадай тұспалға
Қорыта айтқанда, әңгіме болып отырған «жер атауы –
Татыр - Ақтөбе, Торғай облыстарындағы жер атауы.
Бұл деректерден байқайтынымыз, «татыр»тұлғасының түбірі «тат» және
Шортанды – Көкшетау облысындағы көл мен Қостанай
Көл болсын, өзен болсын өз атауларын соны
Түсіндірме сөздікте балықтың бұл түрі – «денесі ұзынша,
Біздегі «шортан» - буряттың әдеби тілінде
Мұның бәріне ғылыми талдау жасауды мұрат еткен жоқпын.
2.3. Қостанай облысының топонимдерінің
Қазақ елінің өз алдына жеке мемлекет атанып, тәуелсіз
Соңғы он тоғыз жылдың ішінде жанымызды жадыратып, үлкен
Осы арада сөзім жалаң болмас үшін нақты деректер
Сонау Кеңес Одағы дүрілдеп тұрған кездегі Свердлов даңғылы
Осы көшенің бойымен күн сайын ары-бері өткенімде қазақтың
Қазір оған халықтың көзі де, құлағы да үйренді.Осы
Бірақ тәуелсіздіктің арқасында бұрынғы Боровской, Орджоникидзе, Ленин, Урицкий,
Айта берсек, мұндай жаныңды жадыратар игі мақсаттағы өзгерістер
Қорытынды
Топонимика ғылымын құрайтын үштағанның (тіл, тарих, география) біреуіне,
Азияны, Сібірді аралаған алғашқы саяхатшылар, геологтар қаншама топонимді
Мұндай «кездейсоқ атаулар» Қазақстанда да толып жатыр. Кірме,
Біз ұсынып отырған «геогра-фиялық принцип» осындай келеңсіз, сауатсыз
Жер бедерінің әртүрлі болып келуі, әрине Қазақстан топонимикасының
Топоним жасау барысында әр ландшафты айқындап тұратын жергілікті
«Географиялық терминдер ландшафтың ерекшеліктерін біл-діретіндіктен, географиялық орта, әсіресе,
Қорыта келгенде, жалпы есімдер географиялық атаулар жасауда аса
Сонымен бұл еңбекте Қостанай облысындағы өзен, көл, жер
Жер – су атаулары – халықтың тарихи кезеңдердегі
Мұның бәріне ғылыми талдау жасауды мұрат еткен жоқпын.
Бірақ тәуелсіздіктің арқасында бұрынғы Боровской, Орджоникидзе, Ленин, Урицкий,
Айта берсек, мұндай жаныңды жадыратар игі мақсаттағы өзгерістер
ӘДЕБИЕТТЕР
1. Куайн Уиллард Ван Орман. Слово и обьект.
2. Байтанаев Б.А. К этимологии гидронима «Арысь»//
3. Жанұзақ Т. Қазақ ономастикасы. Атаулар сыры 3.
4. Кайдар А.Т. Структура односложных корней и
5. Бияров Б.Н. Өр Алтайдың жер-су аттары. Монография,
6. Бондалетов В.Д. Русская ономастика: Учеб. пособие для
7. Бейсенова Ә, Карпеков Қ. Қазақстанның физикалық
8. Суперанская А.В. Общая теория имени собственного. М.:
9. Вартаньян.Э.А. История с географией, или Жизнь и
10. Конкашпаев Г.К. Казахские народные географические термины. Изв.
11. Жучкевич В.А. Общая топономика. Минск: В.Школа, 1980-287стр.
12. Сүлейменова Э., Мәдиева Г., Шәймерденова Н. т.б.
13. Инструкция по русской передаге казакскмх и
14. Алтайские этимологии. Сборник научных трудов. Ленинград: Наука,
15. Достай Ж, Сапаров Қ. Лондшафт тұрпаттарын(типтерін) анықтаудағы
16. Жер – судың тарихтың хаты: Орта мектептің
17. Тарих айнасында. – Қостанай, 2006 .
18. Жасыл орман жанашырлары. – Қостанай, 2006.
19. Арқалық ажарлана түсті. – Қостанай, 2006.
20. Торғай шақырады. – Қостанай, 2006 .
21. Тобыл толқындары. – Қостанай, 2006 .
22. Орталық Қазақстаннығ жер – су аттары. –
23. Торғай таңы. - 1999, №2 Арқалық
24. Алтын дала, - Алматы, 2005.
25. Қостанай облысының энциклопедиясы. - Қостанай, 2006
26. Қостанай облысынының 70 жылдығына арналады.Фотокітап.Құрастырушы
27. Рысбергенова К. «Историко-лингвистический анализ топонимов
28. Горбачевич К.С. «Русские географические названия». - М.,
29. «Местное георафические термины и их роль в
30. «Ұлағат» журналы. - 2006, №4
31. «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы. -
32. «Қазақстан географиялық атауларының сөздігі».- А.,
33. «Структурные типы тюркских топонимов горного
34. Бектасова Б. «Қостанай облысының қысқааша жер-су аттарының
2
