Қостанай облысының топонимикасы диплом жұмысы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ.............................3
ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ.............................6
Жер бедері...........................7
Геологиялық құрылымы және пайдалы қазбалары .........11
Климаты............................16
1.4 Гидрографиясы .........................23
1.5. Топырағы - өсімдік жамылғысы................28
Жан-жануарлары.......................33
ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСЫ АУМАҒЫНЫҢ ТОПОНИМДЕРДЕГІ ТАБИҒАТ ЖАҒДАЙЛАРЫНЫҢ БЕЙНЕЛЕУ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ......38
Табиғат жағдайларын сипаттайтын географиялық атаулар.....38
Жер бедерінің аумақтағы топонимдерде бейнелену дәрежесі....46
Гидрографиялық терминдер жүйесі................53
ҚОРЫТЫНДЫ............................60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ..............63
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: 75 бет
Пәні: Соңғы қосылған дипломдық жұмыстар
-----------------------------------------------------------------------------------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ.............................3
ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ.............................6
Жер бедері...........................7
Геологиялық құрылымы және пайдалы қазбалары .........11
Климаты............................16
1.4 Гидрографиясы .........................23
1.5. Топырағы - өсімдік жамылғысы................28
Жан-жануарлары.......................33
ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСЫ АУМАҒЫНЫҢ ТОПОНИМДЕРДЕГІ ТАБИҒАТ ЖАҒДАЙЛАРЫНЫҢ БЕЙНЕЛЕУ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ......38
Табиғат жағдайларын сипаттайтын географиялық атаулар.....38
Жер бедерінің аумақтағы топонимдерде бейнелену дәрежесі....46
Гидрографиялық терминдер жүйесі................53
ҚОРЫТЫНДЫ............................60 ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ..............63
КІРІСПЕ
Адамзат қоғамы даму барысында, қарқынды шаруашылық әрекеттердің нәтижесінде
Тарихи уақыт аралығында дәстүрлі мал шаруашылығына қажетті жануарлар
Қостанай облысының топосистемасы осы уақытқа дейін тіл жөнінен
Жұмыста ежелгі замандағы, орта ғасырдағы және қазіргі топонимдер
Облыстың топонимдері XVI ғасырдан бастап XX
Жұмыстың өзектілігі. Топонимдерді зерттеудің ғылыми маңызы жоғары. Жер,
Мақсаты: Қостанай облысының топонимиялық кеңістігінің қалыптасу заңдылықтарын зерттеу
Негізгі зерттеу міндеттері:
Қостанай облысы топонимиясының қалыптасуының тарихи-географиялық жағдайларына талдау жасау;
Нақты деректер негізінде Қостанай облысының табиғат жағдайларының географиялық
Топонимикалық атаулардың қалыптасуында халықтың тұрмыс-тіршілігі мен шаруашылығының тигізген
Жер-су атауларының пайда болу барысында белгілі бір заңдылықтардың
Облыстағы қазіргі топонимикалық атауларды қолдану барысында күрделі мәселелер
Аумақта кездесетін географиялық және халықтық географиялық терминдерді жүйелеп
Аумақ топонимдерінің қазіргі кездегі жай-күйі, ондағы мәселелерді шешу
Зерттеудің теориялық негізі тақырып мәселесі бойынша Қазақстандағы, сондай-ақ,
Зерттеу жаңашылдығы: Қостанай облысының топонимдер жүйесі тарихи тұрғыдан
1 ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
Қостанай облысы Республиканың солтүстік бөлігінде Тобыл, Торғай өзендерінің
Қазіргі уақытта Қостанай облысының жер көлемі 196 мың
Қостанай облысының орналасқан жері қоңыржай климаттық белдеу, бірақ,
Облыс территориясының солтүстіктен оңтүстікке қарай бірнеше км-ге созылып
Облыстың негізгі территориясы құнарлы қара және қызғылт топырақты
Қостанай облысы пайдалы қазбаларға өте бай, мұнда темір
Облыс ыңғайлы транспорттық-географиялық жағдайға ие болып отыр. Облыс
Қазіргі уақытта Қостанай облысы рудалы пайдалы қазбаларды өндіретін
1.1 Жер бедері
Қостанай облысының қазіргі жер бедері оның геологиялық құрылысымен
Жер бедеріне зор әсер ететін экзогендік процестің негізі
Жер бедеріне судың әсері жер бедерінің көлбеулігімен су
Кейін бұл жерлер құрғап сорлар пайда болады. Қостанай
Келесі жер бедерін қалыптастыратын күш - жел, ол
Ұлан байтақ облыс территориясы жер бедерінің әр түрлілігімен
Облыстың оңтүстік-батыс бөлігі болып келетін Орал Сырты үстіртінің
Батыс-Сібір жазығын кейде Қостанай жазығы деп те атайды.
Қостанай облысының орталық бөлігін Қазақ ұсақ шоқысын Орал
Торғай жазығы (Құсмұрын көлінен Тобыл өзеніне дейінгі суайрықты),
Физикалық картада Торғай үстіртін солтүстік пен оңтүстік бағытта
Торғай қолаты ені 15-50 км, тереңдігі 200 м
Орал Сырты үстірті Қостанай облысының солтүстік-батыс бөлігінде орналасқан.
Қостанай облысының оңтүстік-шығыс бөлігі Қазақ ұсақ шоқысында орналасқан.
Жер бедерінің формаларымен түрлері даму және құлдырау жағдайларындағы
Адамзаттың қазіргі даму деңгейі жер бедерінің жаңа түрлері
1.2 Геологиялық құрылысы және пайдалы қазбалары.
Қостанай облысы аумағының геологиялық қалпын түрлі дәуірлерге жататын
Шөгінді жабуының қалың жатуы облыстың солтүстік-шығыс бетінің теңдігін
Облыс аумағының орталығы арқылы солтүстіктен оңтүстікке қарай жалпылама
Торғай ойпатының шөгінді жабуы қалыңдығы Қостанай ауданында 100-150
Бірінші қабат іргетастың негізін құрайтын кембрийге дейінгі және
Екінші қабаттың қалыптасуына ортанғы және жоғарғы палеозой тау
Қостанай облысындағы барлық магнетиттік кен орындарының шығуы төменгі
Торғайдың үшінші құрылымдық қабаты мезозой мен кайнозой дәуірлеріндегі
Бор кезеңінде тұтастай Торғай ойпатында шөгінділер қарқынды түрде
Облыстың батыс қиырында палеозой дәуірінен қалған вулканды жыныстар
Торғай ойпатының оңтүстігіне қарай палеозой кезеңіне тән Тұран
Қостанай облысы әр түрлі пайдалы қазбаларға өте бай.
Кен орындар солтүстік, солтүстік-шығыс бағыттағы Қостанай облысының солтүстік
Осы кен орындарға жақын жерде шөгінді әдіспен пайда
Облыс территориясында Қостанай темір кен алабына жататын -
Бұл кен орындарының кені жер бетіне жақын орналасқан,
Облыстың тағы бір кен байлығы Торғай қолатында орналасқан
Тауынсор кен орнының болашағына Алтынсарин-Хромтау темір жолының салынуы
Түсті металдардың негізгі кен орындары Тобылдың жоғары ағысында
Қостанай облысының Жангелді ауданының территориясында ильменит, рутил, циркони
Республикадағы барланған қоры жөнінен ең ірі көмір алабы
Рудалы емес пайдалы қазбалардың облыстағы негізгі көзі –
Еліміздегі ірі асбест кен орындарының бірі – Жітіқара
Облыста рудалы емес пайдалы қазбалардың басқа да кен
Қостанай облысында құрылыс сазы құрылыс құмы, шыны құмы,
1.3 Климаты
Қостанай облысының аумағында жылу мен ылғалдың бөлінуінде аймақтық
Облыстың климаты тез аралық континенттілігімен ерекшеленеді. Мұндай құбылыс
Климат мына факторлар әсерінен қалыптасады: күн радиациясы, атмосфералық
Қостанай облысындағы ең негізгі климат түзуші фактор күн
Жер ендігі ұлғайғанда күн сәулелерінің түсу бұрышы азаяды
Қыс кезінде күн радиациясының көлемі жазға қарағанда аз.
Мамыр айынан тамыз айына дейін жиынтық күн радиациясы
Климаттың қалыптасу процестерінде ауа массалары мен олардың циркуляциясы
Арктикалық ауа массасы облыс аумағында жылдың суық мезгілінде
Қыс мезгілінде облыс климатына азиаттық антициклонның солтүстік-батыс массасы
Жаз мезгілінде облыс климатына Орта Азия мен Оңтүстік
Облыс белсенді жел әрекет аймағында орналасқан. Желдің орташа
Географиялық орын, атмосфералық циркуляция мен шекаралық қабат ерекшеліктері
Ауаның орташа айлық температурасының көпжылдық көрсеткіші
Айлары
Ауаның орташа жылдық температурасы 1(С-тан 6,9 (С-қа дейін
Жылдың ең жылы және ең суық айларының орташа
Атмосфералық жауын-шашындар облыс аумағында аз болады. Олардың саны
Көпжылдың ішіндегі жауын-шашынның айлық көрсеткіші (мм)
Айлары
Жыл маусымы бойынша жауын-шашынның жылдық таралуы біркелкі емес:
Сәуірде қардың қатты еруі басталады. Алайда қыста
Жауын-шашын саны ылғал дәрежесін анықтата алмайды. Өйткені ылғал
Ылғал бойынша облыстың солтүстік бөлігі тұрақсыз ылғал аймағына,
Қыс. Облыстың әр жерлерінде қыс мезгілінің ұзақтығы әр
Сондықтан ылғал жинау үшін дала жерлерінде қар ұстайтын
Қар жамылғысының шамалы қалыңдығына байланысты қыста топырақ 150-200
Көктем. Қыстан көктемге ауысу ауа райы режимінің күрт
Көктемде бұлтсыз күндердің көбейюіне байланысты ауа температурасының ауытқулары
Жаз. Облыс аумағында жаз маусымның басында басталады. Жаз
Облыс солтүстігінде жаз жылы, оңтүстігінде ыстық. Күндізгі температура
Жазда жауын-шашын басқа жыл маусымдарына қарағанда көбірек болады.
Жалпы алғанда, жаз мезгілінде көптеген ауыл шаруашылық дақылдары
Климаттың ерекшеліктері: күн радиациясы, жоғарғы жазғы температура, топырақтың
Күз. Күз маусымының орташа тәулік температурасы 10(С.
Күздің екінші жартысында температураның 0(С-тан төмендуі күзге тән
1.4 Гидрографиясы
Қостанай облысының су көздері үш түрге бөлінеді: өзендер,
Өзендер. Облыс аумағында территорияның тегістігімен, климаттың құрғақшылығынан гидрографиялық
Ірі өзендердің орташа жылдық шығыны мынадай: Тобыл –
Облыс өзендері қоректену сипаты бойынша мына түрлерге бөлінеді:
Көктемгі су тасқыны су деңгейінің бірден 4-6 метрге
Ағынның біркелкі болмауымен өзен суларының химиялық құрамының маусымдық
Облыстың барлық өзендері қыстың келуімен қата бастайды, күздің
Тау жыныстарын шаю нәтижесінде өзен суларында түрлі материалдар
Бұл жерден Шортанды, Сынташты, Аят, Тоғызақ, Үй өзендерінің
Жыл маусымдары бойынша өзен ағындарын шаруашылық мақсатында су
Тобыл өзені алабында 7 су қоймасы салынды. Ең
Облыстың оңтүстік жартысында шығыстан оңтүстік-батысқа қарай Торғай өзені
Өзеннің жайылма учаскелерінде және Торғай үстірт шетінде арықтар
Қостанай облысында 9 мыңға жуық көл бар (Қазақстан
Көлдердің көбісі ағынды емес және олар су деңгейінің
Көл суларының минерализация дәрежесі әр түрлі. Жыл маусымы
Облыстың орталық бөлігінде (Науырзым, Қамысты, Әулиекөл, Алтынсарин аудандары)
Облыс көлдерін пайда болуына байланысты 2 түрге бөлуге
1. Ескі өзен арналарының, көл жамылғыларының және уақытша
2. Шұңқырлы (ойпатты).
Көлдің көбісі облыстың солтүстік бөлігінде және Торғай қолатында
Облыстың ірі көлдері - Құсмұрын (көлемі 462 шаршы
Көлдер өзендер секілді дала ландшафтын әсем етеді. Шағын
Табиғи үстіңгі су көлдері жоқ жерлерде әдейі тоғандар
Көлдердің шаруашылықтағы маңызы зор. Шаруашылықта қолданылатын көп ресурстарын
Қостанай облысының көлдері сумен қамтамасыз ету үшін пайдаланылады
Құнды ресурс – қамыс өсінділері. Әсіресе, Торғай, Сарықопа,
Қостанай облысында шаруашылық жүргізуге жеткілікті болмайтын беткі сулар
Облыс аумағында бірнеше артезиан алабы байқалды:
1. Оңтүстікте Орталық Торғай. Ол – қатты қарқынды,
2. Батыс Торғай алабы. Бұл да қатты қарқынды
3. Жітіқара-Бурлинский алабы. Ол облыстың батысында орналасқан, қарқыны
4. Тобыл-Обаған алабы. Облыстың солтүстігінде орналасқан, минерализация көздері
1.5 Топырағы-өсімдік жамылғысы.
Қостанай облысының топырақ жамылғысы әр түрлілігімен ерекшеленеді. Облыс
Облыстың қара топырақты аймағы бірнеше зона бөлшегінен тұрады:
Кәдімгі қара топырақтар қолайсыз климат жағдайларында қалыптасады; қасқы
Қара топырақтың болып түрлері облыс бойынша жыртуға қолайлы
Қара топырақтың келесі түрі оңтүстік дала аймағынның кәдімгі
Дала аймақтарында оңтүстік аз гумусты қара топырақтар да
Жалпы қара топырақ аймағы облыста 45 мың км2
Облыстың көп бөлігінде қара қоңыр топырақтардың түрлі кешендері
Қостанай облысының орталық бөлігінің территориясы қара қоңыр топырақ
Қара қоңыр топырақтарда гумус құрамы 4-тен 1,5% -ға
Ашық қара қоңыр топырақтар ауаның тым құрғақ жағдайларында
Егіншілік үшін кәдімгі қара қоңыр топырақтар өте
Облыстың оңтүстігінде шөл қоңыр топырағы ерекшеленеді. Олар Торғай
Құрамды жерлерде топырақтың ылғалдануы көктем мен күз мезгілімен
Топырақ сапасы жағынан Қостанай облысының басым бөлігі егіншілік
Қостанай облыс аймағында өсімдік атаулының таралуы топырақтың таралуына
Орман өсімдіктерінің негізгі қызметі – қорғау, санитарлы-гигиеналық функцияларын
Орман аралықтарында жайылым жерлер көп. Қазіргі кезде бұндай
Облыста көп кездесетін көл ойпаттарында қамыс, қоға, көктабан
Даланың керемет өсімдігі - бірнеше түрі кездесетін ақселеу.
Дала аймағының сілтісізденген құмды топырақ жерлерінде қарағайлы ормандар
Науырзым қорығының құрамына енетін Бітағаш Жапырақты орман бар.
Даланың құрғақ қара қоңыр топырақты жерлерінде ксерофитті сабалақ
Көктем кезінде дала түрлі шөптерге бай болады. Алғашқы
Облыстың шөлейт аймақтары жусанды, шымды, астық тұқымдыс далаға
Торғай өзенінің шөлейт учаскелерінде жусанды өсімдік комплекстері бар.
Күздің жауынды жақтарында өсімдіктер қайта тіріліп, салқын түскенге
Шөлейттің қоңыр топырақты жерлерде жусан, көкпек өсімдіктері жақсы
Өсімдік жамылғысына адамдардың шаруашылық әрекеті әсер етеді. Орманды
Тың жерлерді игеруге дейін қара топырақ дала аймақтарында
Қостанай облысында көптеген емдік өсімдіктер кездеседі, атап айтсақ:
Илік өсімдіктер: гмелин кермегі, татар рауғашы.
Техникалық өсімдіктер: кәдімгі қамыс, сабын тамыр.
Талшықты өсімдіктер: арам кенешөп, кендір, кенешөп қалақай,
Азық өсімдіктері: қожақат, құлмақ, қарақат, қойбүлдірген, бүлдірген, таңқурай,
Витаминді өсімдіктер: тікенді итмұрын, қоңыр итмұрын;
1.6 Жан-жануарлары
Кең байтақ Қостанай облысының территориясын әртүрлі табиғи жағдайлардың
Торғай қақпасы арқылы құстардың оңтүстіказиялық, алдыңғыазиялық, африкалық, оңтүстікеуропалық
Облыстың солтүстік шеткі аймағында, орманды далада жануарлар әлемінің
Дала жануарлары суыр мен аламан қайыңды тоғайларда ін
Шағын сүтқоректілерден орманды шағын көртышқан, сұртышқан, саршұнақ және
Даланың солтүстік бөлігінде батпақ үкісінің, бозторғайдыңсонымен қатар
Облыс территориясының оңтүтік бөлігінде дала зонасының шөлейтке ауысатын
Су қоймаларының да жануарлар дүниесі әркелкі және қызық
Қостанай облысының территориясында Қызыл кітапқа кірген жануарлардың да
Жұпар тышқан – жәндік қоректілер отрядына жатады. Денесінің
Дуадақ – жыл құсы, негізінен дала зонасы аймағын
Шұбар сұңқар – лашын тұқымдас құс. Негізінен облыстың
Сұр тырна – облыстың орманды және орманды дала,
Қырықауыл – дуадақтар тобына жататын өте ірі жыл
Аққұйрықты сұңқар - негізінен Қостанай облысының Наурызым
Қарақұс – Жыртқыш құстарға жататын жыл құсы. Негізінен
Қызыл кітапқа енген құстардың ішінде наурызым қорығын мекендейтін
2 ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСЫ АУМАҒЫНЫҢ ТОПОНИМДЕРІНДЕГІ
2.1 Табиғат жағдайларын сипаттайтын географиялық атаулар
Тарихи уақыт аралығында жануарлар мен өсімдіктердің жеке түрлерінің
Сонымен, табиғи-географиялық ортаның бейнеленуі тек қана апеллятивті,
Гидронимдер жүйесінің байлығы көшпенді шаруашылықтың табиғи су көздеріне
Мал шаруашылығымен айналысқан жергілікті қазақтар жылқы мен қойға
Жергілікті жердің табиғи ортасына бейімделу арқылы жер бедерін,
Қазақ халқының табиғатты пайдалану, мәдени-шаруашылық дәстүрлерінің, мәдениеті, өзіндік
Қостанай облысының табиғат жағдайларының ерекшеліктерін сипаттайтын жалпы атауларға
Қостанай – Тобыл өзені бойындағы қала. Қостанай облысының
Аманқарағай – бұл Қостанай облысындағы Әулиекөл поселкесінен 5-6
Кейбір зерттеушілер мұны көне түркіше «емен-қарағай мәніндегі атау»
Атаудың - «аман» және «қарағай» деген екі
Алғашқы «аман» сөзі біздің тілімізде де жие қолданылытынын
Біріккен сөздің екіншісі - «қарағай». Бұл – емен,
Осы болжамымыз бойынша, «Аманқарағай» атауын қазіргі ұғымға сәйкес
Тосын – Қостанай облысы Жанкелдин ауданының батыс жағындағы
«Тосын» сөзінің алғашқы мағынасын, дыбыстық құрамын анықтау
Сөздің түбірі «тоз» екеніне кәміл сенеміз. Сенімімізге тірек
Қазіргі түркі тілдерінің деректері де осы ойымызға куә
Енді осы деректерді жинақтай келіп, ой елегінен өткізсек,
Үрпек – Қостанай облысы Аманкелді ауданындағы жер атауы.
Түркі жазба ескерткіштері тілінде – қазіргі тіліміздегі «тікірейген,
Сөйтіп «үрпек» сөзінің ертедегі алғашқы мағынасы - «тікірейген,
Шұбалаң - Қостанай облысы Жанкелдин ауданы жеріндегі
Қазіргі тілімізде сын есімге жататын «шұбалаң» сөзі бар.
Іздестіре келгенде, түркі тілдері ішінен тувалардың «шоваалаңы» сөзіне
Алайда, бізде де ерте кездерде «шұбалаңның» «пысық, қағілез»
Күрен - Қостанай облысындағы елді мекен. Бұл атаудың
Қарабалық – елді мекен, Қарабалық ауданы, Қостанай облысы.
«Қарабалық қыпшақтардың бір атасы, Тобылдың етек жағындағы Ой
Біздің пікірімізше, атаудың бірінші сыңарындағы «қара» сөзі бұл
Демек, «Қарабалық» атауы «үлкен, ірі қала» деген мағынаны
Науырзым қорығы – Қостанай облысы, Торғай ойпатында. Халықаралық
2.2 Жер бедерінің аумақтағы топонимдерде бейнелену дәрежесі
Топонимия ғылымында жер бетін құрғақ жерлер (аумақ) және
Қостанай облысының жер бедері Батыс-Сібір, Торғай үстірті, Орал
Көшпенді малшылар шаруашылығын ұйымдастыруда жергілікті жердің бедер ерекшелігіне
Көш жайлауға көшкенде қоналқалық жерлердің отын мал жегізе,
Жер бедерінің сипаты қысқы мал азығын біршама ұлғайтуға
Облыстағы көшпенді мал шаруашылығының белгілі бір миграциялық бағыттары
Облыстағы негізгі жер-су атауларының қалыптасуына қазақы атаулармен қатар
Жер бедеріне байланысты кейбір атаулардың шығу тарихына сипаттама
Алқау – Қостанай облысындағы Жангелдин ауданына қарайтын жер
Ескерте кететін бір жайт – бұл атау осы
Алайда, дыбыстық құрамы әрі мағынасы жағынан «Алқауға» жақын
Біріншіден, В.В. Радлов сөздігінде «алы-ко» немесе «алы-кои» тұлғалы
Көрсетілген тілдік деректерді ескере келіп, біз мынадай тұспалға
Қорыта айқанда, әңгіме болып отырған «жер атауы -
Арқалық – 1963 жылдан Қостанай облысындағы қала.
Бір зерттеушінің пікірінше, жер атауы, біз жоғарыда көрсеткен
Мына бір-екі тілдік дерекке назар аударайық. Башқұрт тілінде
Расында да, Арқалық қаласы мен Арқалық ауданының орналасқан
Келтірілген тіл деректері мен жер бедеріне сүйене отырып,
Босаға – Қостанай облысының Жанкелдин ауданындағы жер атауы.
«Босаға» сөзінің төркіні туралы жазылған пікірлер өте тапшы,
Кейбір тіл деректеріне көз салсақ, «босаға» сөзінің өзіміз
Бүйрек – Қостанай облысы Жанкелдин ауданында кездесетін жер
Біздің шамалауымызша, «Бүйректал», «Бүйрек» деген атаулар жер бедеріне
Егер мұны негізге алсақ, «Бүйректал» - ойпаң жерге
Жітіқара – 1939 ж. негізі қаланған, Қостанай облысына
Қорасан – Қостанай облысындағы Тобыл өзенінің бір саласы.
Бұдан басқа мұндай атауды «Батырлар жыры» және ел
Аты естір құлаққа таныс, үйреншікті болғанмен, жеме-жемге келгенде
Сөз төркініне түркі тілдерінен дерек кездестіре алмадық. Бірақ
Қошалақ – Қостанай облысы Жанкелдин ауданындағы жер атауы.
Қостанай облысындағы Қошалақ аталатын Жанкелдин ауданының орталығы Торғай
Жердің біз көрсеткен бедеріне лайықты сөздер түркі, монғол,
Енді қазіргі түркі тілдері дерегіне кезек берсек, мынадай
Ал, монғол тіліне келсек, мұнда «хужир» сөзі біздегі
Қызбел - Қостанай облысы Жанкелдин ауданы жеріндегі қырқа
Ел аузындағы аңыз бойынша, қыратты жерге алыстан қарағанда
Шын мәнінде солай ма, әлде аңыз ба –
«Қазақ совет энциклопедиясында» - «Қызбелтау» болып аталған. Биіктігі
Осы сипатын еске ала және тілдік деректерге сүйене
Ертедегі түркі жазба ескерткіштерінде «қыз» сөзінің бірнеше мағынасы
Орсақ – Қостанай облысы Жанкелдин ауданының орталығынан оңтүстік
Қазіргі тілімізде бұл тұлғалас сөз кездеспейді.
Алайда, басқа түркі тілдері туралы деректерден осы аттас
Түркі, монғол тобындағы тілдердің бірқатарында «орсақ» тұлғалас сөздер
Түркі тілдері ішінде телеуіттерде «орсок» сөзі - «тістің
Сағай тілінде «арсақ» пен «пел» сөздері тіркесе келіп,
Енді монғол тілі дерегіне жол берсек, оларда «орсойх»
Осы соңғы сағай тілі мен монғол тіліндегі сөздер
2.3 Гидрографиялық терминдер жүйесі
Жер бетіндегі тіршілік атаулының бәрінде дүниенің ең асылы
Қазақ халқы суды әлемнің жеті ғажабының бірі деп
Қазақ халқының негізін құрған ру, тайпалар мал бағумен
Гидронимдер жүйесінің байлығы көшпенді шаруашылықтың табиғи су көздеріне
Гидронимдер жүйесінің байлығы көшпенді шаруашылықтың су көздеріне негіздеумен
Облыстағы өзендер мен уақытша су ағымдарының саны 310.
Ішкі сулардың тағы бір түрі жер асты сулары
Облыстағы су атауларының шығуына осы су нысанының табиғи
Облыстағы сулардың негізгі бөлігі жазық жерде орналасқан. Олардың
Облыстағы гидрографиялық кейбір терминдерге тоқталатын болсақ:
Тобыл – Қостанай облысы жеріндегі өзен.
«Тобыл» сөзінің алғашқы мағынасы, тек-төркіні туралы ауыз толтырып
В.В.Радловтың айтуынша, телеуіт тілінде: «тобыл» тұлғасы – «биік,
Бұл өзенге құятын салалар да біршама баршылық. Тасыған
Аят // Әйет – с., өзен; көл; Денисов
Е.Қойшыбаев бұл атау жөнінде: «Аяз тұлғасындағы көне түр.
Б. Ілиясовтың: «Әйет жеті тармаққа бөлінеді: Аршалы Әйет,
Әулиекөл – Қостанай облысындағы көл; елді мекен. Халық
Атаудың құрамындағы «әулие» сөзі – арабтың «қасиетті, киелі
Көлді халықтың бұлайша атауы оның баска да қасиеттеріне,
Өлкейек – Қостанай облысының Жанкелдин ауданы көлеміндегі өзен.
Кейбір автор бұл атауды «Өлкөйек» түрінде жазып көрсетеді
Біздің ойымызша, өте алысқа сілтемей-ақ, бұл өзен атауының
В.В. Радлов сөздігінде қазақ тіліне тән мынадай екі
Әрегірек барсақ, монғол тілінен мынадай тілдік дерекке кездесеміз.
Обаған – Қостанай облысындағы өзен, Тобылға құяды. Өзен
Монғол тобына жататын тілдерде: «овоолох» - «үю» мағыналарын
Обаған өзені ағып жатқан жерлерден тас үйіндісін немесе
Саға – Қостанай облысы Жанкелдин ауданындағы елді мекен
«Саға» сөзінің жер-су атауларына байланысты, қазіргі кезде мына
Ежелден түркі тілдерімен туыстас монғол тілінде «цуг» тұлғасы
Шынында да, белгілі бір өзеннің теңіз, көлдерге келіп
Қорыта айтқанда, «саға» сөзінің ең алғашқы мағынасы
Шортанды - Қостанай облысындағы Жетіқара ауданындағы өзен
Түсіндірме сөздікте балықтың бұл түрі - «денесі ұзынша,
Біздегі «шортан» - буряттың әдеби тілінде - «сурхаэ»
Құсмұрын – көл, елдімекен, Қостанай облысының Әулиекөл ауданында.
ҚОРЫТЫНДЫ
Жалпы азаматтық, оның құрамдас бөлігі – қазақ халқының
Ел тарихы дегеніміз - өткенді аңсау емес, шындыққа
Облыстың топонимдер жүктемесінің қалыптасуына тарихи-географиялық, картографиялық, лингвистикалық тәсілдермен
Аумақтағы географиялық атаулардың шығуына осы өлкенің табиғатының оның
Жер-суды қорғау дәстүрі ерте заманнан бастау алады. Көне
Атажұрт халқымыздың атам заманнан бері мекендеп, жерін жерлеп,
«Жері байдың елі бай» демекші, халқымыздың пешенесіне біткен
Көрсетілген атаулардан басқа да мыңдаған топонимдер белгілі бір
Сондықтан да олардың басым тобы ежелгі тарихымызға да
Соңғы жылдардың ішінде елімізде тарихи атауларды қалпына келтіру,
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1. Искакова К.А. География Костанаской области. Учебное пособие
2. Сатимбеков Р.С. Топонимические свидетельства изменения ареалов некоторых
3. Каймулдинова К.Д. Қазақ топонимдерінің этноэкологиялық негіздері
4. Жекулин В.С. Историческая география. Предмет и методы.
5. Баяндин Н.И. О некоторых казахских географических названиях
6. Конкашпаев Г.К. Географические названия монгольского происхождения на
7. Керимбаев Е.А. Казахская ономастика в этнокультурном, номинативном
8. Аяпбекова Ә.Е. Батыс Қазақстан облысының физикалық географмялық
9. Сапаров Қ.Т. Өсімдік атауларының топонимдерде көрініс табуы
10. Кішібеков Д. Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең.
11. Конкашпаев Г.К. Казахские народные географические термины //
12. Керимбаев Е.А. Лексика-семантическая типология оронимии Казахстана. Автореф.
13. Ә.Бейсенова, К.Каймулдинова, Ә.Аяпбекова. Батыс Қазақстан облысының табиғат
14. Бехмаханов Е. Қазақстан XIX ғасырдың 20-40 жылдарында
15. Нұрмағамбетұлы Ә. Жер-судың аты – тарихтың хаты.
16. Э.М. Мурзаев. Словарь народных географических терминов. 1984,
17. Қойшыбаев Е. Қазақстанның жер-су аттары сөздігі. -
18. Бектасова Б.К. Краткий топономический словарь Костанайской области.
19. Қазақтар. Көшпелілікке арналған 9 томдық анықтамалық. –
20. Суперанская А.В. Общая теория имени собственного. –
21. Арғынбаев Х.А. Қазақтың мал шаруашылығы жайында этнографиялық
22. Достайұлы Ж. Жалпы гидрология. – Алматы: Білім,
23. Омаров Т., Филонец П. Қазақстан көлдері. –
24. Т.М. Брагина, Е.А. Брагин Важнейшие водно-болотные угодья
25. А.К. Матвеев, Географические названия Урала – М,
б
76
