Шәкәрімнің саяси-әлеуметтік лирикалары курстық жұмыс
МАЗМҰНЫ www.topreferat.com.kz
Кіріспе .................................................................................................................3
І ТАРАУ. ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫНЫҢ ЛИРИКАЛЫҚ ОЙЛАРЫНЫҢ ӨРНЕГІ
1.1.Шәкәрім лирикаларының тақырыптық, түрлік ерекшеліктері...............5
1.2.Шәкәрімнің саяси - әлеуметтік лирикалары.................................................8
1.3. Шәкәрімнің философиялық лирикалары..................................................12
ІІ ТАРАУ. ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫНЫҢ МАХАББАТ, КӨҢІЛ-КҮЙ, ТАБИҒАТ ЛИРИКАЛАРЫНА ҚОСҚАН ҮЛЕСТЕРІ
2.1. Шәкәрім Құдайбердіұлының махаббат лирикасы.....................................18
2.2.Шәкәрім Құдайбердіұлының көңіл-күй лирикасысына
жасаған ананизі.....................................................................................................21
2.3.Шәкәрім Құдайбердіұлының табиғат лирикасы
жөніндегі ой-пікірлері..........................................................................................24
2.4. Шәкәрім Құдайбердіұлының қазақ лирикасына
қосқан жаңалығы................................................................................................25
Қорытынды ...................................................................................................27
Пайдаланылған әдебиеттер.............................................................28
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Жұмыс көлемі: 28 бет
Пәні: Соңғы қосылған курстық жұмыстар
-----------------------------------------------------------------------------------
КУРСТЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Тақырыбы: Шәкәрімнің саяси-әлеуметтік лирикалары
Мазмұны
Кіріспе .................................................................................................................3
І ТАРАУ. ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫНЫҢ ЛИРИКАЛЫҚ ОЙЛАРЫНЫҢ ӨРНЕГІ
1.1.Шәкәрім лирикаларының тақырыптық,
1.2.Шәкәрімнің саяси - әлеуметтік лирикалары.................................................8
1.3. Шәкәрімнің философиялық лирикалары..................................................12
ІІ ТАРАУ. ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫНЫҢ МАХАББАТ, КӨҢІЛ-КҮЙ, ТАБИҒАТ ЛИРИКАЛАРЫНА
2.1. Шәкәрім Құдайбердіұлының махаббат лирикасы.....................................18
2.2.Шәкәрім Құдайбердіұлының көңіл-күй лирикасысына
жасаған ананизі.....................................................................................................21
2.3.Шәкәрім Құдайбердіұлының табиғат лирикасы
жөніндегі ой-пікірлері..........................................................................................24
2.4. Шәкәрім Құдайбердіұлының қазақ лирикасына
қосқан жаңалығы................................................................................................25
Қорытынды ...................................................................................................27
Пайдаланылған әдебиеттер.............................................................28
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі: ХІХ ғасырдың
Төл әдебиетіміздің даму
Осынау заман талабына
Лирика (грекше Іуга — ежелгі гректер үніне қосыльш
Курстық жұмыстың мақсаты: Лирикалық шығармаға ақынның ішкі дүниесінің
Курстық жұмыстың міндеті:
Шәкәрім лирикаларының тақырыптық,
Шәкәрімнің саяси - әлеуметтік лирикаларын оқып
Шәкәрімнің философиялық лирикаларын зерттеу;
Шәкәрім Құдайбердіұлының махаббат лирикасы жайлы ұғыну;
Шәкәрім Құдайбердіұлының көңіл-күй лирикасысынаанализ жасау;
Шәкәрім Құдайбердіұлының табиғат лирикасы жөніндегі
Курстық жұмыстың зерттеу әдістері:
Шәкәрім Құдайбердіұлының махаббат лирикаларының қазақ әдебиеті
І ТАРАУ. ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫНЫҢ ЛИРИКАЛЫҚ ОЙЛАРЫНЫҢ ӨРНЕГІ
1.1.Шәкәрім лирикаларының тақырыптық,
Шәкәрімнің бай мұрасында өзі өмір сүрген дәуірдегі қоғамдық
Шәкәрімнің дүниеге, өмірге, табиғатқа сан-сала құбылыс, көріністерге, дінге
Ақынның дүниеге, қоғамдық құбылыстарға көзқарастарында үстірт пікірлер, кейбір
Шәкәрімнің "Түрік, қырғыз, қазақ һәм ханлар шежірес!" кітабы
Кейбір материалдардан фактілерді. Адам аттарын ғана тізбелеушілік, мән-мазмұны
Бұл кітаптың жазылуы мен басылуы аралығындағы мерзімінде осы
Шәкәрімнің жан-жақты қаламгер болып қалыптасуына, сөз өнері тарихына
Ұлы Абайдың сөз өнеріне деген ерекше ықыласын сезіне
Абай дәстүріндегі ақындар алдында
Шәкәрім реализміне тән халықтық сипатты да осы әдебиеттің,
Еріншектен салақтық,
Салақтықтан надандық,
Бірінен-бірі туады,
Жоғалар сүйтігі адамдық,
дес («Еріншек») надандықтың өзі түптің түбінде осында жолдармен
Жолыққан кісіге соқтық,
Қалжыдға қосып айт боқтық.
Осы ғой сәулесі жоқтық,
Сен күлдің, мен
деп («Қалжыңшыл қылжақпас») сөзіне әжуа мысқыл араластыра лағынет
Шәкәрімнің шынайы ақын болып қалыптасуының өзі оның лирикасындағы
Ойласам, сол тышқандай бұзықтар көп,
Сырты сопы, іші аран қылықтар көп.
Пара алып, не қазынаның ақшасын жеп,
Адалымсыл жүретін үлықтар коп.
Бір ұрты май, бір ұрты қандар да бар,
Қой терісін жамылған жандар да бар,
Жазасызды жалалап атақ алып,
Ақ жүрексіп жүретін паңдар да бар...
Әлбетте айналадағы адамдардың бойында кездесер кемшіліктер қай заманда
Қылығына қара да сөзімді ойла,
Бұларға бір жолығар кезің бар ғой, —
деп қорыта отырып, Шәкәрім мінез-құлық кемшіліктерін әшкерелеумен қатар,
Мұндай сипаттар ақынның «Ашу мен ынсап», «Шаруа
1.2. Шәкәрімнің саяси - әлеуметтік лирикалары
Халық тағдыры - Шәкәрімнің жырындағы көкейкесті тақырып.
Қандай қаламгер болсып өзі өмір сүрген тарихи дәуір-мен
Шәкәрім реализміне тән халықтық сипатты да осы тұрғыдан
Қазақтың жайнар даласы,
Жетілер оқып баласы.
Шошытатын мені сол
Олардың күндес, таласы.
Дағдысы сіңген бойына,
Тастаңдар күндес, мақтаның
Көрген соң таңның атқанын,
Ел бастайтын жастарым,
Жен емес жай жатқанын, —
дейді ақын осы өлеңінде. Бұл шумақтан ақынның асқар
Реалист суреткер Шәкәрімнің
Қаламгерлік кемелденуінің барысында Шәкәрімнің ендігі бір көтерген идеясы
Шәкәрімнің лирикалық шығармаларының аңғарылатын шығармашылық ерекшеліктің бірі де
Түптеп келгенде, адам мен қоғам арасыпдағы қарым-қатынас жайындағы
Шәкәрім болса, бұл тұжырымды өзіндік ерекшеліктермен байытып, жалғастырың
Шәкәрімнің сыншыл реализмі, ең алдымен, өз қоғамындағы осындай
Бұл бағытта да оның шығармашылығынан Абайдың реалистік дәстүрінің
Партия қуған өңкей қырт,
Жазылыайтын ол қылқұрт.
Мен тартам ел қайғысын,
Әкімі залым, биі
Сұрқия тілін жалдайды,
Момын мен аңқауды алдайды.
Қанды қақпан бар құрған,
Түсірер болса қаңдайды,—
деп суреттейді ақып көзімен көріп отырған нақты жағдайды.
1.3. Шәкәрімнің философиялық лирикалары
Шәкәрімнің ұғымындағы ғылым — оп-оңай қол жететін жақын
Тапқыш ой ғой ақылдың мағынасы,
Түбі — жүрек, болады мида басы.
Орынсызға ұмтылтмай тоқтатуға
Талаптың алты түрлі бар ноқтасы,—
дей келіп, талаптың жүйрік тұлпарына мінген жанға ынсап,
Бес нәрседен қашық бол,
Бес нәрсеге асық бол,
Адам болам десеңіз, —
деп Абай өсек, өтірік, мақтаншаңтық, еріншектік пен дарақылық
Бұл жолдардың тәрбиелік маңызы айрықша, Тіпті қандай тарихи
Шәкәрімнің гуманистік сипаттағы өлеңдерінің тәрбиелік мәні мұнымен шектелмейді.
Шәкәрімнің лирикасында ақыл мен талап категорияларына айрықша мән
Талап шапса ақылға мініп алып,
Жақсы, жаман бәріне бірдей салып.
Аның ақыл адымын аштырмайды,
Еш нәрсе одан құтылмас жетпей қалып,
деп «Талап пен ақыл»; атты өлеңінде ол өз
Реалист Шәкәрім осылайша, өзінің лирикалық шеберлігі, сыршыл аңындығы
Шәкәрімнің сыршыл, реалистік
Болмасын кекшіл,
Болсайшы көпшіл,
Жан аямай кәсіп қыл,
Орынсыз ыржаң,
Болымсыз қылжаң,
Бола ма дәулет, несіп, бұл?
Еңбек қылсаң ерінбей
Тояды қарның тіленбей, —
деп жырласа, Шәкәрім де «Адамдық борышының — халқықа
Ол әлеуметтік прогреске жетудің үш жолы бар деп
Адамдық борыш ар үшін,
Барша адамзат қамы үшін.
Серт бергем еңбек етем деп
Алдағы атар таң үшін.
Сертіме жету — арманым,
Көтерем тағдыр салғанын.
Өлгенімше ізденем,
Толтырар кемін қалғанын, —
деп ақындық позициясын алға тартады, азаматтық сертін айтады.
Күнделікті еңбек етудің
Не қылды, байқадың ба, піскен адам?
Қор болар үйде отырып өскен адам.
Қиялап қиын жерде сол озады,
Көп жол жүріп басына іс түскен адам, —
деген философиялық қорытындыға келеді. Өмір сүру жолындағы күрес
Шәкәрім лирикасының
Осы идеядағы ақын
Ақ жүрек пен таза ақыл,
Қылсаң адал еңбек.
Бәрінен де сол мақұл,
Артқыға жол бермақ
Арсыздардың арам ойы түкке тұрмай жойылып,
Аяғында хақиқатты бұл үшеуі
Сен бола гөр ақңа жаң,
Болам десең адам.
Адал еңбек берер бақ,
Бассаң соған қадам.
Айнымайтын ақ жүрек пен таза ақылды жанның,
Таппасы жоқ бұл өмірде, осынымды ұқ балам!
Бұл жолдар ақынның еңбек тақырыбына, жалпы еңбек мәселесінің
Ақын қазақ қоғамының табиғатындағы артта қалушылықты
Әлбетте тарих көшінің тізбекті
Осы тұрғыдан алғанда өткен ғасырдың екінші жартысы қазақ
Осы орайда айта кететін бір жайт — Шәкәрім
Айтқан сөзі ауруға ем, жанға құмар,
Тауып айтқыш тәтті тіл сайраушылар.
ІІ ТАРАУ. ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫНЫҢ МАХАББАТ, КӨҢІЛ-КҮЙ, ТАБИҒАТ ЛИРИКАЛАРЫНА
2.1. Шәкәрім Құдайбердіұлының махаббат лирикасы
Шәкәрім — адам сезімдеріне ерекше көңіл бөле
Соның ішіндегі көркемдік бояуы ерекшесі — «Жастық туралы»
Гауһардай көзі,
Бұлбұлдай сөзі,
Жаннан асқан бір пері.
Жүзі бар айдай,
Мінезі балдай.
Өзгеден артық сол жеріл
Дариядай ақыл мол еді,
Жаи ғашығым сол еді,—
деп шынайы, суреттен бастайды ақын сұлулық туралы жырын.
Шәкәрім осы өлеңінде сүйікті жанның сұлулығымен қоса жастықтың
Жаудырап көзі,
Тамшылап сөзі,
Жібектей шашын тараса.
Қалмайды халің,
Шығады жаиың,
Қиғаштап көзбеп қараса.
Бұл дүниеде қыз қызық,
Бозбалада ой бұзық, —
деген жолдар шынайы өмірді, ғашықтардың бұлқынған жүрек сезімін
Есіңді жиып, Иіскелеп сүйіп,
Оған да көңілің басылмай.
Тілекті алып, Тоятың қанып,
Құйылып түскен лашындай.
Арманың бітіп жымыңдап,
Тесіпде жатсаң тынымдап,—
деген шумақтағы бейнеленген сәт те натурализмнен гөрі
Шәкәрімнің махаббат лирикасына қатысты да осыны айтуға әбден
Осы орайда айта кетерлік
Рас, ақынның аталған өлеңінде «нері», «хор», «бұл-бұл» сияқты
Шәкәрімнің адам сезімінің құдіреті, сүлулықты, жастық шақ әсерлерін,
Жібектей қап-қара
Таралған шашың бар,
Бұлдырсыз тап-таза
Жаралған басың бар.
Қардай аппақ әжімсіз маңдайың кең
Қынаптан суырған қанжардай қасың бар.
Кірпігің тізілігі,
Миыма қадалар,
Нұр жүзің сүзіліп,
Ойыма от салар.
Сиқыр жүзің ақылды байлап алып
Тор шашың шырмалып, басымды ноқталар, —
дейді ақын. Сұлу қыздың елден ерек ажары мен
2.2. Шәкәрім Құдайбердіұлының көңіл-күй лирикасысына жасаған
Абай өлеңдеріндегі сияқты ІПәкәрімнің лирикасында да «жүрек», «тіл»,
Мен досыңмын, жау емес,
Еліре берме, қайта ту.
Жүрегім дертті, сау емес,
Сол себепті сөзім у, —
деп ақынның «Біреудің мінін кешірсең» атты өлеңінде
Бағасы бір халқыма
Жабағы мен мамықтың.
Нанбайды рас антыма,
Қадірі мол тапықтың.
Айырма йды арасын
Бұлдыр менен анықтың.
Енді қайда барасың,
Түрі мынау халықтың, -
ден («Ашу мен ынсап») -тығырыққа тірелгендей, тіршіліктен торыққаыдай
Ағайын бек коп,
Айтамын ептеп
Сөзімді ұғар елім жоқ.
Моласындай бақсының,
Жалғыз қалдым — тап шыным, -
демей ме? Алайда ақын жүрегіндегі ерекше күй жеке
Шәкәрімнің лирикалық қаһарманы да, міне, осы халді көрегендікпен
Оның кеудесін қақ айырған
Кезінде Абайдың өлеңдеріндегі мұң туралы ой тарқату барысында
Адамшылық міндетім
Айт дейді адам індетін
Еріксізбін, шын ниетім,
Алды деме мазамды.
Демеймін мені ел білсін,
Не ұнасын, не күлсін.
Ел білмесе жел білсін,
Жүректен шыққан назамды.
Түзулік көрсе күйленген,
Зұлымдың көрсе жиренген.
Күншілдік найза түйрелген,
Қызыл тілім, кел бері!
Тамам жанның мінін айт,
Жалған айтпай шынын айт,
Аяп, ішің жылап айт,
Адамды бастар ілгері.
2.3. Шәкәрім Құдайбердіұлының табиғат лирикасы
і ой-пікірлері
Шәкәрімнің бай әдеби мұрасынан
Жаз келер, қысты
Қар, суық, аяз, боран
Қасбықтай қар, тобықтай
Бар құдай барша
Жетпекке үлкендікке жас
Жүгірер қырдан ойға
Шал-кемпір күншуақтан көңіл жай
Өткен күн, өмірін айтып,
Бота құлын, бұзау, лақ,
Қуанып ойнақтайды, олар да
Сүйтсе де адам
Құдабйым берсе-дағы қанша
Бұл өлеңде де
«Тау басындағы ой» өлеңінде Шығыстағы
Шыққаным Шығстағы бір
Жақсы е кен таьуға
Қайырлы түн болсын
Күн кеткен соң,
Аспандағы ай, жұлдыз –
Жалғы-ақ Темірқазақ тапжылмайды – абу!
Күн батып, а й,
Шынында, дөңгелеген жер жүрісі
Күн жауды, көз шағылды нажағайдай.
Судан от жаратылып шыққаны
Көктен жаңбыр құяды, жерден
Қанша асқа да
Жылылық пен салқыннан жаратылған
Ойласам оның түбі жердің
Көз адасты, ой тапты,
Абқылмен сьыналмаған іс
Көз, құлақ, қол , мұрын, тіл- бәрі
Тетігі – таза ақылмен өлшеп
«Өлген көңіл, ындысын өмір» -
2.4. Шәкәрім Құдайбердіұлының қазақ лирикасына
Бірлік пен табиғат еңбекке салыңдар
Өнерлі елдерге өнге алыңдар.
Күндестік, өзімшілдік көзін құртып,
Ұлылығын ерікті ел қалың –
Ос ы өлеңде ар
Насихат өлеңіндже Шәкәрімнің
Шын залымға берме
Қаруым дер, кісі атып
Дүниені түзетуші һәм бұзушы
Әрі залым, әрі ғалым –
Ақын,. Мәселеге терең
Қорытынды
Қорыта айтқанда, Шәкәрім өлеңдерін оқып отырып,
Шәкәрім творчестбвасының басым
Шәкәрімнің поэзиялық
Шәкәрімнің лирикалық өлеңдерінде оның
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Б. Әбілғазие «Шәкәрімнің лирикалық
2. Б. Әбілғазиев «Асыл арна»
3. Ш. Сәтбаева «Шәкәрім
4. С. Ізтілеуова «Шәкәрімнің сырлы сөзі»
5. Ш. Сәтбаева Ш. Құдайбердіұлы
6. Ш. Құдайбердиевтің шығармалары,
7. «Бес арыс» құрастырған Дидахмет Әшімханов
8. Қ. Мұхаметханов Қазақ әдебиеті
9. Бес ғасыр
10. Шәкәрім Қазақ
11. Абайдың ақындық дәстүрі
12. Семей таңы, 1988 ж
13. Ш. Құдайбердиев Шығармалары Алматы: 1988,
14. Әр жылдар ойлары Алматы:
15. Абай тағлымы. Алматы: 1986 ж.
16.Мағауин М. Ақын, тарихшы, философ// Кiтапта: Бес арыс.
17.Мұқаметқанов Қ. Шәкәрiм Құдайбердиевтiң творчествосы// Қазақ әдебиетi, 1998
18.Тлеуханова А. Шәкәрiм шығармаларындағы шеберлiк пен таным бiрлiгi.
19.Үсенова А. Шәкәрiм өлеңдерiнiң құрылысы. Канд.диссерт. -Алматы, 1999.
20.Аюпова Г. Этическое наследие Ш.Кудайбердиева в свете казахских
21.Әбдiғазиұлы Б. Шәкәрiм шығармашылығының дәстүрлiк және көркемдiк негiздерi.
22.Бейбытова К.Д. Эволюция Абаевских традиций в казахской поэзии
23.Мамраев Б. Основные тенденции развития казахской литературы первой
24.Абдырасылова Г.Шәкәрiм Құдайбердыұлы философиясындағы адам мәселесi. Канд.диссерт. -Алматы,
25.Амребаев А. Мировоззрение Шакарима Кудайбердыулы в культурно-историческом контексте.
26.Шәкәрiм. Иманым. –Алматы: Арыс, 2000. –321 б.
27.Абай (Ибраһим Құнанбаев). Екi томдық шығармалар жинағы. Алматы,
2
