Шәкәрім Құдайбердіұлы курстық жұмыс
Мазмұны
Кіріспе------------------------------------------------------------------------------------3
1. Шәкәрім Құдайбердіұлы-қазақтың көрнекті ақыны----------------------7
1.1.Абайдың ақын шәкірті--------------------------------------------------------------11
1.2. Шәкәрімнің әдебиетке қосқан үлесі--------------------------------------------13
2. Өмір шындығын суреттеудің хас шебері ------------------------------------15
2.1. Шәкәрім шығармаларындағы әдебиеттік сарын -----------------------------18
2.2.Мағынасы тереңде жатқан ғибратты мұра ------------------------------------28
Қорытынды------------------------------------------------------------------------------29
Қолданылған әдебиеттер-------------------------------------------------------------30
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Жұмыс көлемі: 29 бет
Пәні: Соңғы қосылған курстық жұмыстар
-----------------------------------------------------------------------------------
КУРСТЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Мазмұны
Кіріспе------------------------------------------------------------------------------------3
1. Шәкәрім Құдайбердіұлы-қазақтың көрнекті ақыны----------------------7
1.1.Абайдың ақын шәкірті--------------------------------------------------------------11
1.2. Шәкәрімнің әдебиетке қосқан үлесі--------------------------------------------13
2. Өмір шындығын суреттеудің хас шебері ------------------------------------15
2.1. Шәкәрім шығармаларындағы әдебиеттік сарын -----------------------------18
2.2.Мағынасы тереңде жатқан ғибратты мұра ------------------------------------28
Қорытынды------------------------------------------------------------------------------29
Қолданылған әдебиеттер-------------------------------------------------------------30
КІРІСПЕ.
Курстық жұмыстың өзектілігі: Шәкәрім поэтикасындағы күрделі тақырыптарды дүниетанымдық
Демек адам болмысы, адамның жан дүниесіндегі түрлі сапалық
Әдеби туындының көркемдік әлемі қаламгердің ой-қиялы және дүниетанымы
Біріншіден, ақын өлеңге өнер ретінде қарап, оны өрелі
Екіншіден, Шәкәрімнің лирикалық кейіпкерлерді сомдаудағы өзіндік қолтаңбасы шағын
Үшіншіден, ақын поэзиясындағы адам мәселесі өзгеше өрнекпен, бөлекше
Төртіншіден, ақын поэтикасы қазақ поэзиясында бұрын соңды қолданылмаған
Бесіншіден, ойшыл ақынның шығармашылық поэтикасындағы Алла, жар, жаратушыны
Алтыншыдан, Шәкәрім шығармашылығының поэтикасы жанрлық, мазмұндық, стильдік күрделілігіне
Курстық жұмыстың мақсаттары мен міндеттері: Шәкәрім Құдайбердіұлы
Сөз зергерінің көркемдік жүйесінің қалыптасуындағы дәстүрдің ролін ұлттық
Ең алдымен қаламгердің Абай шығармаларымен тақырыптық және поэтикалық
Адам образын бейнелеуде Шәкәрім поэзиясындағы психологизм сипатын, адамның
Мәңгілік тақырып махаббатты жырлаудағы ой-сезімнің поэтикалық бітімі мен
Шәкәрім поэзиясындағы қоғам мен әлеуметтің өзекті тақырыптарын саралау
Курстық жұмыстың нысаны. Шәкәрімнің өлендерін зерттеуге арналған.
Курстық жұмыстың құрылымы. Берілген курстық жұмыс кіріспеден, бір
1. Шәкәрім Құдайбердіұлы-қазақтың көрнекті ақыны
Шәкәрімнің өз басы да, шығармашылығы да — қазақ
Жастық жалынсам және келер ме
Мастық денеге қызу берер ме,- '
Суылған тұла бой.
Маған қарама, көңілім, мұңайып
Саған жеткізбес, кеткен ол ғайып,—
Жас өмір еткен ғой.
Бұл алпысты, түскен тісті
Тозған түсті жасымда,
Сөгуші едім, опық жедім — Бәрі менің басымда.
Ақынның тау арасында жеке, аскеттік өмір құруы да
Кейбіреу безді дейді елден мені, Есалаң айтады екен
Ондайлардың сау емес анық дені.
Мен жалғыз, сендер елде қойдың алып, Ешкімнің кеткенім
— дейді.
Бұған қарағаыда, ақын шынында да өмір «алаңына» ермей,
Кейбіреу безді дейді қатынынан, Туысқан, бауыр, бала жақынынан;
Мен болсам Толстойдай арманым жоқ, Шатасып ақылымнан қалғаным
Таза ой ойлай алмас үйде басым, Ойсыз сіңбес
Ой жемісін теремін өлгенімше, Өсектесін, күндесін, мейлі қасым.
Елден қара үзіп, жеке шығып кетуінің себебі бұл
Ақын көптеген өлеңдер, поэмалар, мысалдар, нақыл сөз, әңғімелер
Ақын шығармашылығының жайын, сырын, өзіндік ұғымын білу үшін,
XIX ғасырдың соңғы кезі мен XX ғасырдың алғашқы
Ақын өз тұсындағы қоғамдық өмірдің бірсыпыра
Япырау, бұл не деген наданшылық,
Осынша жайлар ма жаманшылық
Есі шығып елірген бәрі де мас,
Ар қайда, ақыл қайда, адамшылық,—
деп күйінеді ақын. Ел ішінде билікке таласып, партия
Партияның басшысы, батырың осы, Қайраты мол, ішкені ант,
Малмен сатып алған соң ел де оныкі... Қарсы
Немесе:
Байдың асын сұм менен залым жейді,
Ұрысы ұрлап, момынның малын жейді.
Немесе:
Бар жұмысы алдау мен ұрлық, пара, Бірін арам
Немесе:
Қайдағы қу алдампаз төрге шықты...
Осы күнде арамның жолдасы мол,
Қу мен сұмды кім жиса, шын мықты сол.
Ел ішіндегі атқамінерлерге арнаған бұл сөздері сөл кездің
Билеуші тап өкілдерін сынауға арналған бірсыпыра шығармаларында басқа
Шәкерім поэтикасы мақсатты, саналы ақындық санадан, ойшыл, қуатты,
Себебі, ақын, ана тілінің образдық, суретшілдік қуатын сұңғылалықпен
1.1.Абайдың ақын шәкірті
¥лы Абай «Жасымда ғылым бар деп ескермедім, Пайдасын
Шәкәрім Абайдың «Шәкіртсіз — ғалым тұл» деген нақылына
Қай ғылымды білсеңіз де, Қазір оны елге жай.
Құр ішіңде кеткенінше, Пайдалансын өзгелер,—
дейді. Ақын ғылым-білім жеке бастың мүддесіне ғана емес,
Еңбек, еңбек ету, қимылдау, тырбану—Шәкәрім шығармашылығында ерекше орын
Адамның адамдық қасиетін Шәкәрім еңбекке деген қатынйсына қарай
Мақтан үшін мал жима, жан үшін жи, Қазаққа
Ақынның адал еңбекпен ар үшін тіршілік етуге үндеуі,
«Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей» деп Абай
Еріибесең еңбекке дәулет дайын, Жараткан жоқ жатсын деп
дейді.
Қазақтың феодалдық қоғамында байлық туралы орнап қалған ұғымға
Анық байлық денеге біткен өнер, Білімдінің бәрі де
дейді ол. Еріншектікті ақын көп шығармасында-ақ әшкерелейд?. Тұрмыстағы
Еріншектік, салақтық, Салақтықтан надандық. Бірінен бірі туады,
Жоғалар сүйтіп адамдық. Еріншек таза жүре алмас, Қаракет
Өз бойынан ұялмас,—
десе, «Жан мен дене әм көңіл» деген өлеңінде:
Білімсіз, әрекетсіз еріншекті, Күнәқар да болмаспыз өлі десек,—
дейді., Жалқаулық пен еріншектікке бой ұруды бұлайша өлтіре
Егін сал, не сауда қыл, малыңды бақ, Қол
деуі, сөз жоқ, бағалы пікір. Рас, Шәкәрім адал
«Арың сатпа, терің сат адалды ізде», «егін сал,
Өмірдің өкінбейтін бір айласы,
Ол айла — қиянатсыз ой тазасы. Мейірім, ынсап,
Және:
Мейірім, ынсап, ақ пейіл, адал еңбек, Бұл төртеуін
Тағы да:
Еңбекке шыда ебін тап та, Сабырдың түбі сары
Өзімшіл болма көпті ардақта, Адамның бәрі өз халқың.
1.2. Шәкәрімнің әдебиетке қосқан үлесі
Адамның қоғамдағы орнын ақын жоғары бағалап, оған көп
Шәкәрімнің өлеңдерінде «халқым, қазағым, туған ел-жұртым» деген ұғым
Ойда жоқ өнер,.білім, жол табатын, Жалмауға жалықпайды өз
Көретін көзі жоқ,
Ұғатын сөзі жоқ, Қазақтың бұл күнде
Аты бар, өзі жоқ
Түзелер кезі жоқ,
Түзетер тезі жоқ,
Жер жүзі халқының Қазақтан өзі жоқ.
Қазақ халқының феодалдық дәуірде, ру араздығы қозып айла-сұмдық
Бір ұрты май, бір ұрты қандар да бар,
Жазасызды жазалап атақ алып
Ақ жүрексіп жүретін паңдар да бар.
Абайдың белгілі өлеңімен салыстырсақ, Шәкәрімнің онан көп мазмұн
Калың елім, қазағым, қайран жұртым, Ұстарасыз аузыңа түсті
Сонымен бірге, елін, халқын қаншалықты сүйетін, оның жамая
Мен қайғы жедім ғой,
Қапы өттім дедім ғой, Қазағым, қам ойлан,
Сен де адам едің ғой
Елді сөктін сайтанға ересің деп, Неге оларға тізгінің
Елерткенге еліріп ере берсең, Ескерттім азып-тозып өлесің деп
Тағыда талай сөз жаздым,
Елім тәлім алсын деп
Қазақтың мінін көп қаздым, Адам емес, аңсын деп.
Бұл сөздерден ақынның халқына тәубасындай сенетіні, жаны қинала
2.Өмір шындығын суреттеудің хас шебері
Шәкәрім шығармашылығын қарастырғанда, оның қоғамдық өмір жайындағы жекелеген
Әр заман тұсындағы сыяқты Шәкәрімге дейін де, оның
Кейбіреулер жазады қу өмір деп, Тұрағы жоқ алдамшы
Я көлеңке, я түс, у өмір деп...
Кім үйретті дүниені жамандатып,
Оны сөгіп өзіңді амандатып,
Мұны үйреткен білімсіз шала молда, Қу қазыққа байлаған
Қоғам өмірінде орын алып келген теріс түсініктер мен
Өмір емес алдаған — өзіңді езің, Пәленше екем
немесе:
Дүние алдамшы, өмір қу деп елірме,—
дейді ол. Демек, бұл арада ақын адамды өзіне,
Шәкәрім өзі өмір сүрген қоғамдық ортада теңсіздік пен
Белін бекем буғанның белі талмас,
Ел бұзса да, адалдық өзгерілмес,— дейді.
Ақынның бұл арада «адалдық өзгерілмес» деген сөзі халық
Шәкәрімнің қоғам өміріндегі кейбір құбылыстарды тануында, белгілі жеке
Әнет бабаң арғынның ел ағасы,
Әрі би, әрі молда ғұламасы.
Орта жүзге үлгі айтқан әділ екен, Сол кезде
Қалай болғанда да, әр кездегі адам қоғамында әділ
Шәкәрім шығармаларында барды да, жоқты да ынтымаққа шақырған,
Онандағы біріңе-бірің пейіл ет, Білгеніңді тузу айт, адалға
Қулар түгіл ит жесін ту бәлекет,—
дейді.
Бірігіп іс істеп, береке мен күн көруге шақырады.
Жолдастыққа, достыққа берік болу, қайырымды болу, бір сөзде
«Адамнан артық жәндік жаралмаған» деп басталатын өлеңінде ақын
Екі жүзді адамның қалпы тапқырлықпен суреттелгені айқын көрініп
2.1. Шәкәрім шығармаларындағы көтерілген әлеуметтік мәселелер
Қазақ халқының рухани-мәдени тарихында Шәкерім Құдайбердиевтің шығармашылық өнерін
Ақын жырлары - жан, жаратылыс, замана турасындағы ой-толғамдарын,
Дархан дарын өлең құрылысының табиғатын түбірінен қозғаған, оның
Еңбекпенен,
өрнекпенен,
Өнер ойға тоқылса,
Жайнар көңіл,
қайнар өмір,
Ар білімі оқылса – [52, Б. 266 ].-
Ақын осы өлеңінде қазақ поэзиясына Абай алып келген
Адамның ішкі жан-дүниесі, рухани құндылықтары жайындағы өлеңдерінде де
Еңбекке шыда ебін тап та,
Сабырдың түбі – сары алтын.
Өзімшіл болма, көпті ардақта,
Адамның бәрі – өз халқың.
Нысап пен мейірім, әділетті
Жаныңдай көріп жан сақта,
Ол жолда өлсек, неміз кетті
Мақсұтқа жетпей қалсақ та [52, 34 б.].
Ақынның оқырманын ойшылдыққа шақыратын дүниетанымдық көзқарастарға құрылған өлеңдерінде
Оның шығармаларындағы терең астармен өріліп отыратын терең ойдың
Табылмас анық азат адам,
Жаралыс билер заманды.
Көрсетер мұқтаж, азап саған,
Тартқызар өмір жазаңды.
Құлданар сені күшті өкімет,
Ноқтасыз еркін ел таппай,
Қорлықта жылап, зарла да өт,
Бостандық болар жер таппай [52, 32 б.].
Мұнда патша өкіметінің қол астындағы отар елдерін бұғауда
Өкімет өшсе, залымдар көп,
Арлыға өмір сүргізбес.
Қарулы қасқыр құдайың боп,
Азаттық жолмен жүргізбес [52, 32 б.].
Шығыс, Батыс, орыс әдебиетінің озық үлгілерімен таныс болған
Жан деген не
Мүлде өле ме,
Шын жоғалып сөне ме?
Жоғары өрлеп,
Дене жөндеп
Және мен деп келе ме? [52, 150 б.].
– деп, ақын өмір мен өлім туралы өлеңінде
Ақын бейнелеген лирикалық кейіпкерінің басты міндеті – рухани
Табиғаттың күйін, тынысын адам тіршілігіне ұқсату арқылы образды
Енді бір өлеңдерінде «күншіл мұндар», «өлі жүрек» метафорасын
Ол адамзат баласын таза ақыл билесе ғана, өмірі
Рух деген дінсіз таза ақыл,
Мінсіздің ісі шын мақұл.
Айуандағы ақыл ол емес.
Аз ғана сөзім – аз нақыл,
Құраныңды оқы нанбасаң [53, 231 б.].
Оған ақынның мына жыр жолдары дәлел: «Ақылдың көзін
Қош бол,
Терең ойым,
Әлемді шарлаған
Қиын іске әдейі арнаған [53, 223 б.].
Әрбір іс-әрекетте ой мен ақылдың рөліне терең мән
Абайдан бастау алған, жандүние сапасын арттыру, бейнелі
Мысалы, «нұр» – метафорасын қолдану арқылы қазақ өлеңінің
Сопылық сарынның ақын танымына тигізген ықпалынан туған терең
«Ақ жүрек», «ақ ниет», «ар-ұждан», «таза ақыл», «шатақ
«Шын таза жан» ақын поэзиясында адам болмысын бейнелеудегі
Ақын «Көз» сөзінде түрлендіріп «көңіл көзі», «іш
Халықтық жыр-толғаулардағы қасиеттерді Шәкәрім ақын «Ескі ақындық» атты
Ойлай келсек, ескі жыр,
Салады тұлпар жүрісін,
Міне, байқа мұнысын.
Кейде жорға, кейде жел,
Бұлдыр қағып асар бел [53, 141 б.].
Шәкәрім өлеңдері сапалы қасиеттерге басымдық беріп жағымсыз қылықты
Еріншектіктен – салақтық,
Салақтықтан – надандық...
Бірінен-бірі туады,
Жоғалар сүйтіп адамдық [53, 102 б.].
Адамның өзін-өзі жеңіп тәннің емес, жанның тілегін орындауын
Сондай-ақ ақын сөздің мәні мен маңызына айрықша мән
Шошыма, достым, сөзімнен,
Сөз – Құдайдан шыққан бу.
Ұқпасаң, көр өзіңнен,
Жұтқызайын нұрлы су [52, 286 б.].
Шәкәрімнің сөз құдіретіне қояр талабы Абайдың «тілге жеңіл,
Тәтті сөз бен түзу ой –
Тағдыр сыйы емес пе?
Әуре қылма, жаным, қой,
Мені күндеп егеспе! [52, 123 б.].
Он бір буынды дәстүрлі қара өлең үлгісімен жазылған
Қауымның қалауына тап келгендей,
Болғанын, болашағын айт көргендей.
Керістен тартып жырды жебелі оқтай,
Дәл тигіз қалағанға қас мергендей [53, 139 б.].
Ақын өз талабында ақындық дүниенің қыр-сырына терең бойлауды
Үйіріліп көкейіне ұйып жатсын,
Тазартып жүрек кірін жуып жатсын.
Қаңсыған шөл даланы қанықтырып,
Жыр тасып, дариядай құйып жатсын, – деп түйіндейді
Осы шумақтың өзінен ақынның өлеңге, ақынға артар жүгінің
Арыңның болсын өлең айнасындай,
Көрікті, көптің ортақ пайдасындай.
Жосылып жатсын артта жортқан жолы,
Арынды асқақ өзеннің арнасындай [53, 140 б.], –
Яғни Шәкәрім өлең өнерін өзі ғана биік деңгейге
Шәкәрім – өлеңге аса құрметпен қарағандығы тіршілік, қоғам,
Шәкәрімнің поэма жанрындағы шығармалары «Еңлік – Кебек» «Әңгіме
Абайдан кейінгі Пушкин шығармаларының қазақ тіліндегі көркем аудармасын
«Сөз алдында» адам баласының ежелгі дәуірінен бастап, бүгінге
Мақсұтым: ғибрат үшін айта кетпек,
Адамға үлкен міндет – талап етпек.
Орыс айтты, оны ұғып болмас демей,
Жаһат қылса, әр іске адам жетпек, – деп
Ақын бұл шығарманы жазуының мақсатын ашып, бірақ мұны
Жер айналмай тұрмайды дүние жай,
Келер, кетер адамзат із қалдырмай.
Сол өткен көп заманның бір кезінде,
Болыпты Троекуров деген бір бай [53, 412 б.].
Осындағы «келер, кетер» сынды бір-біріне қарама-қарсы кереғар ұғымдарды
Ақылсыз мал мен мансап кім екенін,
Сырты – адам, іші – шошқа, сұм екенін,
Алла сүймек, ар сүймек, адам сүймек,
Ұқтырар адамдықтың шын екенін [53, 412 б.].
– деген шумақтардан ақын қаламына тән көркемдік шеберліктерді
Ақын шығарманы сөзбе сөз емес, негізгі ойды тұтастай
Дубровский мал сүймей, адам сүйгіш
Қиянат, залымдықты көрсе күйгіш.
«Мал сақтама, ар сақта» деп ойлайды.
Адамдық әділетті ерте түйгіш – дейтін жолдары [53,
«Малым жанымның садақасы, Жаным арымның садақасы» деген халық
Ақын монолог, диалог, кейіпкер сөзі, авторлық баяндау сынды
Надандау Троекуров ғылымға олақ,
Сүйтсе-дағы қадірі елге мол-ақ,
«Сүйек қайда көп болса, ит сонда», – деп,
Үйінен үзілмейді мың-сан қонақ [53, 414 б.],
– деген авторлық баяндаудың өзі-ақ оның кім екендігінен
Абай мен Шәкәрімнің аудармалары жөнінде А.Исмакова: «Иное предпочтение
Ол ұстазы Абай салған сара жолды дамытып, өрісін
Мынау Абай – бір ғалым жол шығарлық,
Замандасы болмады сөзді ұғарлық.
Амалы жоқ, айналды енді бізге,
Күн туды етегіне жабысарлық [53, 33 б.].
-деген жолдарда Абай халықтың рухани әлемін түзетуші, ой-санасына
Абай шығармаларының өзегіндегі адам тәрбиесі, Алланы сүю, халықтық
Ақыл жоқ бұл қазақта ойға ұнарлық,
Өзін-өзі тексеріп, бой сынарлық.
Білім іздеп білуге кесел болар,
Көрсеқызар, көзі ашық бос құмарлық [52, 33 б.].
Адам бойындағы имандылық қасиеттердің туындауын адамгершілік ақыл-ой, білім,
Шәкәрім өлеңдері ащы шындық пен оптимистік үнге толы.
Айнымайтын ақ жүрек пен
Таза ақылды адамның,
Таппасы жоқ бұл өмірде.
Осынымды ұқ, балам! [52, 270 б.]
Екі ғұлама көзқарастарындағы ортақ желі – өлім мен
Ал Шәкәрім жан мен тән жайында сөз қозғағанда,
2.2.Мағынасы тереңде жатқан ғибратты мұра
Шәкәрiм ақыл ұғымына терең мән бере отырып, таза
Ақын «көз» ұғымын да жандандырып, бейнелі образ жасайды:
Сондай-ақ ақын әдеттегі «ынсап», «нәпсі» ұғымдарына да жаңаша
Шәкәрімнің алдына қойған үлкен мақсатының бірі – «түзу
Ақын поэзиясындағы сұлу да, әсерлі қолданыстар, логикалық дәлдік
Шәкәрімнің қазақ ұғымына жатық бай тілмен берілген әдемі
ҚОРЫТЫНДЫ
Ең басты тұжырым өз дәуірінен озып ой айтқан
Шәкәрім мұрасының құндылығы – оның рухани бастау көздерінің
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1.Балғынбайұлы.Ә.Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразелогиясы.-Алматы,1997.
2.Көркемдік щеберлік.-Абай,2004,N47
3..Нұрғалиев.Р. Күретамыр.-Алматы,1996.
4..Ахметов.Ш.Қазақ совет балалар әдебиеті.-Алматы,2000.
5.Шалабаев.Б.Қазақ романының тууы мен қалыптасу тарихы.-Алматы,1997.
6.Қөркем әдебиет тілі.-Қазақ тілі мен әдебиеті,2004,N47
7. Шалабаев.Б.Қазақ романының тууы мен қалыптасу тарихы.-Алматы,1997.
8.Досмұхамбетұлы Қ. Қазақстанның жоғары дәрежелі оқытушылар инсти- туты
9. Көркем әдебиет туралы (мақала).— Еңбекші қазақ, 1927,
10. Жанай мен Тоғай тілмаштің әңгімесі (әңгіме).—Тілші, 21
2
