Аймақтағы ядролық бәсеке
Өлкедегi атомдық қарсыластық негiзі болып «Кашмир мәселесі» , сонымен қатар Үндістан мен Пәкістан арасындағы екiншi әлемдiк соғыстан кейiнгі орын алған әскери даулардың саяси, экономикалық және мәдени зардаптары қарастырылады.
Оңтүстiк-шығыс Азия аймағындағы атом қаруы саласындағы өндірісті алғашқы болып Үндістан бастады. Ол бiрiншi болып қарулық плутонийді қолға түсірді, және бiрiншi болып атом бомбасының сынағын өткiздi — бұл 1974 жылы еді. Алайда бiрiншi үндi атом бомбасы «Күлімдеген Будданың» сынауына маңызды оқиғалар және алғышарттар болды.
Үндi үкіметінің атомдық қаруды өңдіру туралы шешiмiнің негiзгi себептері Пәкістанмен шиеленіскен мәселесі, Қытаймен территориялық мәселелер, яғни Аксай-Чиннен айырылып қалуы, сонымен қатар Үндістанның БҰҰ-на Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты мүшелігіне деген халықаралық амбициясы болды.
Үндістан ядролық технологиялар төңiрегiндегiн алғашқы адымдары 1944 жылы Үндістан Британдық империяның құрамында болып, әлі егемендiкке ие болмаған кезден-ақ бастау алған болатын. Осы кезде Үндістан тәуелсiздiкке қол жеткізгеннен кейін кейiн «Іргелi зерттеулердiң институты» құрылды, ол 1948 жылы «Атом энергиясы бойынша үнді комиссиясының» құрылуына негіз болды.
Үндістан премьер-министрi Жавахарлал Неру «Бiз соғыс үшiн бұл атом қуатын қолданбауымыз керек — бiз оны тек қана бейбiт мақсаттарында қолдануымыз керектігіне сенімдімін… Әрине, егер бiз ұлт ретінде оны басқа үшiн қолдануға мәжбүр болсақ, бiреу болмаса екi жүздi емес біреудің пiкiрлерi мемлекетті ол жолдан тоқтатуына күмәнім жоқ» деді.
1950-шi жылдары Үндістанда британияның қатысуымен алғашқы «Алсара» атомдық зерттеушi реакторын жасады. Реактор тек қана атомдық мақсаттарда қолдану шартымен орнатылды, дегенмен дәл сол арқылы алғашқы атомдық бомба үшін плутоний жасалды.
Үндістанда атом жарылғышының жасалуы туралы шешiмді 1972 жылы Үндістан премьер-министрі Индира Ганди қабылдады.
Үндістанда бiрiншi атом сынағы 1974 жылы 18 мамырда Пәкістан территориясына жақын болған Раджастхан штатында өткізілді. Үндістандағы атом сынауларының өткізіліп жатқандығы туралы хабар өзге елдерге жарылған бомбадай әсер етті. Сол кездегі атомдық державалар – АҚШ, КСРО, Қытай, Ұлыбритания, Франция Үндістанның атом қаруына құқықтарын мойындамады. Мұны ең алдымен өзін қауіпсіздікте сезіне алмай қалған Пәкістанның мақұлдамауы күтілген жағдай еді.
Қазiргі таңда әр түрлi есептеулер бойынша Үндістан шағын және орта радиусты 75тен 115ке дейінгі атом жарылғыштарын иеленіп отыр. Үндістан 1968 жыл «Атомдық қарулануды таратпау» туралы келiсiмге қол қоймады және бұл өңдіріс аясын әлі де жалғастырып келеді.
Қазіргі кезде Үндістанда 2003 жылда қабылданған елдiң ядролық доктринасы жұмыс жасап келуде. Оған сәйкес:
Бұл құжат қазiргi үндi атом бағдарламасының негiзiн қалаушы болып табылады. Оның өз күшін сақтап тұруы бұл елдiң жетекшiлерi мен дүниежүзілiк бiрлестiктiң қарусыздану туралы келiссөздер жүргізу міндетін туғызып отыр.
Пәкістанға келер болсақ, Пәкістанның ядролық бағдарламасы алғашқы кезекте Үндістан бағдарламасына жауап болатын. Ол Үнді бағдарламасынан көп кейін қағаз жүзінде 1972 жылы басталды.
Үндi атом бомбасының жасалуы күмәнсіз екендігі Пәкістан жетекшiлерi үшiн бiраз ерте кезде-ақ, «Күлімдеген Будда» сынағы жасалмай тұрып түсiнiктi болды. 1972 жылы Пәкістан премьер-министрi Зульфар Бхутто өз ғалымдарының алдында «Ислам атом бомбысын » өндіру міндетін қойды. Мұндай шешiм көбінесе 1971 жылдың соғысында пәкістандық әскердiң ойсырай жеңіліс табуы ықпалымен қабылданған болатын. Сонымен қатар 1974 жылдың 18 мамырындағы сынақ Исламабад үшiн жағымсыз күтпеген жағдай болды.
Пәкістан басшылығы аймақтық саясаттың жаңа факторымен естен танатындай жағдайға жетіп, өз алдына ерекше жылдамдықпен атом бомбасын жасауды міндеттеді.
Кахута қаласында уран өндiру зауытының құрылысы басталады, Франциямен бiрлескен уранды қайта өңдеу бойынша зауыттың құрылысы туралы белсендi түрде келiссөздер жүргізіле бастады. Алайда «Ұлы державалар» Пәкістанға оның жоспарында көмектесуге ұмтылған жоқ. Жұмыс қарқыны біршама баяу жүрді, және пәкістандық басқару бүкіл уақыт бойына өзiн Үндістан «соққысы астында» сияқты сезіндi. Екi елдiң арасындағы қатынастар кернеулi болды, дегенмен ашық қарсыластыққа дейiн жеткен жоқ.
Пәкістанның бiрiншi зеңбiректік плутониы тек қана 1995 жылда алынды. Атом қаруының сынаулары 1998 жылы 28-30 мамырда Чагай полигонында жүргiзiлдi. Бұл жерде түрлі мәлiметтерге қарағанда 3-тен 7-ге дейінгі аралығындағы жарылғыштарды сынақтан өткізді. Пәкістанның қазіргі кезде 65- 120 жуық атом жарылғыштары бар, және бұл тұрғыда Үндістанмен теңдесе алады.
1998 жылдағы Пәкістандық сынақтар аймақтық қауiпсiздiк үшiн жаңа маңызды фактор болды. Пәкістан, дерлік ғасыр ширегі бойыда үндi Кашмирына ие болуға ешбір шара қолданбады. Алайда, 1999 жылы атом қаруының сынаулары өтіп-ақ шекаралық дау қайта өрбіді.
Сайып келгенде, өлкесiндегi атомдық қарсыластықтың негізгі мәселесі- жоғары қарастырылған «Кашмир мәселесі» болып, сонымен бiрге екiншi әлемдiк соғыстан кейiн Үндістанмен және Пәкістан арасындағы орын алған әскери даулардың саяси, экономикалық және мәдени зардаптары болғанын атап кету керек.
Қазіргі таңда екі елдің де атомдық потенциалдары тең дәрежеде. Екi ел де «ядролық қаруды таратпау туралы шартқа» қол қоймаған, және бүгінде бұл саладағы өз зерттеулерин тоқтатпай отыр. Бұл аймақтық саясаттың мағыналы факторы болып табылады, және Үндістан және Пәкістанының басқаруы ұлы державалардың өкiлдерiмен (АҚШ, Ресей, Ұлыбритания, Қытай және Франция) консультациялардың негізгі тақырыбы болып қалыптасты. Бұл елдердiң атомдық қарусыздануы — халықаралық бiрлестiктiң басты мәселелерiнiң бiрi. Қарусыздану онсыз да саяси мәселелері көп болған өлкедегi кернеулiкті түсіруге мүмкiндiк бередi.
Қазіргі таңда екі ел өзара келісім орнатып жатыр, 2004 жылдың қаңтарында басталған бейбіт келісім нәтижесінде нақты нәтижелерге қол жеткізілді:
Ол жылымық қатынастар, 2008 жылы Үндістан қаласы Мумбайда болған жарылыстан кейін өз соңына жетті. Дели ашық түрде Исламабадты террористік топтар дайындауда кінәлады. Пәкістан демобилизацияны бастап, негізгі күштерді Үндістан шекарасына шоғырландырды.
2008 жылғы жағдай өте қарбалас, шиеленіскен жағдайда болды және көптеген сарапшылар атомдық қақтығыстың орын алу қаупі барын айтты. Алайда, бұл жолы соғыстың алдын алу мүмкіндігінің сәті келді.
Оңтүстік Азияда көптен бері ядролық қаруды қысқарту процесін бастау туралы үндеулер айтылып келеді, алайда бұл үндеулер әлі де ешқандай табысқа жете қойған жоқ. Бұл мәселеде Пәкістанның ежелден келе жатқан серіктесі АҚШ ерекше белсенділік танытып отыр.
Жалпы алғанда, АҚШ аймақтағы ұстап тұрушы күш ретінде ерекше мәнге ие. Оның шаралары Оңтүстік Азия аймағында атом қаруын таратпау және Үндістан мен Пәкістан арасындағы болуы мүмкін шиеленістің алдын алуға бағытталған.
Қазірде Пәкістанда да Үндістанда да екі елдің жақындасу идеясы ерекше мәнге ие болып отыр. Кейбір мамандардың айтуы бойынша, бұл мәселенің себебі болған Кашмир шиеленісінің өз шешімін табуы мүмкін болған келіссөздердің жүрізілуінің бастамасы.
