Кеңестік педагогиканың даму және оның негізін қалаушылар Ұлы орыс педагогы К.Д. Ушинский
Кеңестік педагогиканың даму және оның негізін қалаушылар
Ұлы орыс педагогы К.Д. Ушинский
(1824-1870)
К.Д. Ушинский есімі ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы орыс ағарту-ісінің көрнекті қайраткерлерінің қатарынан бірінші орын алады. Ол Россиядағы педагогика ғылымының және орыс халық мектебінің іргетасын қалаушылардың бірі. Оның «Балалар әлемі», «Ана тілі», «Педагогикалық антропология» атты еңбектері балалар мен мұғалімдер үшін таптырмайтын, қайталанбас, орыстың педагогикалық әдебиетінің алтын қорына қосылған туындылар. Сондай-ақ, педагогика ғылымы саласынан шетелге тұңғыш танылған еңбектер болды.
Ушинский педагогикалық жүйесінде оқудың принциптері мен мақсаттары, тәрбиенің мәні мен маңызы көрнекті орын алады. Ол қарапайым, заңдылық-парадоксті қамтитын тәрбие. Егер ол адамға бақыт сыйлағысы келсе, онда ол бақыт үшін тәрбиелемей, өмірге және еңбекке баулу керек. «Тәрбиені жетілдіре отырып, адамдардың дене, ақыл-ой, нравтық күшін белгілі деңгейден әрі жалғастырып. Көтеріп тастауы мүмкін» — деп жазды. Қалай болса да, адамда және тәрбиенің жоғарғы мұраты, тағыда ерекше күш тауып, межелі мақсатқа жетуге жол табуы тиіс» — деп көрсетті.
К.Д. Ушинский мектептегі қоғамдық тәрбиенің орталығы, ол мұның ең маңызды тұлғасы мұғалім деп бағалайды. Білім берумен тәрбие ісі көптеген жағдайларға байланысты деген. Олар: мектептің өзінің ішкі жағдайы, мектепке қалыптасқан дәстүрлер мен тәртіптер, оқу бағдарламалары, оқулықтар мен құралдары т.б. Ал, осылардың ішіндегі ең негізгісі – мұғалім, оқу мен тәрбие сол мұғалімнің сапалы сабағына байланысты болады деген. Осы жағдайды ескерте келе Ушинский былай деген: «Тәрбиеде барлығыда тәрбиешінің жеке басына негізелуі тиіс… Ешқандай жарғы және бағдарлама, ешқандай оқу орнының жасанды орталығы, қаншалықты жетілдіргенімен, тәрбие ісінде жеке тұлғаны, мұғалімді алмастыра алмақ емес, тәрбиешінің тәрбиеленуші әсерінсіз мінез-құлыққа сіңерліктей шын тәрбие беу мүмкін емес».
Дидактика және әдістеме мәселелері К.Д. Ушинский еңбектерінде көркем орын алады. Бұл мәселелер оның «Адам тәрбиесі», «Н.И. Пироговтың шығармалары», «Ана тілін оқытуға басщылық», «Швейцарияға педагогикалық саяхат» атты шығармаларында кең түрде баяндалды.
К.Д. Ушинскийдің ескеруінше бала табиғаты үнемі көрнекілікті талап етіп отырады. Сондықтан, көрнекі құралмен оқытуды баланың ерте жасынан бастау керек – деген. Ушинский көрнекіліктің бастапқы оқуда көбінесе сөзбен байланыты болуын талап етті. Себебі сол арқылы баланың ойлай білуді де, тілі де дамиды.
Ушинский оқыту жұмысын ұйымдастырудың негізгі жолы сыныптағы сабақ жүйесі деп білді және осы жүйе үшін күресті. Ушинский еңбектерінде ретті, дұрыс ұйымдастырыған жақсы сабақтың негізгі белгілері анықталды. Олар: сабақтың негізгі мазмұны мен деректерін білдіріп отыру, бұрынғы тиянақты меңгерілген білімдерге іштей байланысты түрде жаңа ойларды, ұғымдар мен деректерді ендіру, білімдердің байланыстарын ескеру, оқушылардың сабаққа деген ынтасы мен беленділігін арттыру, өтіліп жатқан тақырыпты оқушылардың терең меңгеруін ойластыру, саналы тәртіп пен реттіліктің болуы т.б.
К.Д. Ушинский оқу процесін сапалы ұйымдастырудың басты шарты – әдістемелік шеберлік әр түрлі оқыту әдістеріне байланысты деп есептеді. Ол мынадай негізгі оқыту әдітерін ұсынды: түсіндіріп оқыту, оқытушының әңгімесі, бақылай әңгімелесу, әр түрлі жаттығулар (ауызша, графикалқ, жазбаша).
Әрбір сабақтың сапалы болуы – мұғалімнің бүкіл сынып бойынша жұмыс істей білуінде, әрбір оқушының зейінін сабаққа жұмылдыра білу шеберлігінде деді – Ушинский. Бұ туралы ол былай деді – «Өз сабағына барлық оқушыларды тарта білуі мұғалім ісінің көрнекілігі».
Ол тәрбиенің белгілі мақсатқа негізделген процесс екені сөзінің «Ана тілі», «Балалар әлемі» атты кітабында дәлелдеп берді. Ең бастысы, ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық және дене, еңбек тәрбиесі жеке тұлғаны қалыптастырудың құралы деген тұжырым жасады. Тәрбиенің мақсаткерлігін жүзеге асыруда педагогика ғылымының рөлін жоғары бағалады, ол бала туғанда белгілі бір оймен туады – оны тәрбие тек толықтырады және саналыққа баулиды деген сол кездегі теріс көзқарасқа соққы берді. К.Д. Ушинский: Тәрбие – деп жазды, адам деңгейін өсу қарқынын тездетеді – оны ақыл-ой , адамгершілік, дене, еңбек тәрбиесі рухында жоғары сатыға көтергенін педагогикалық тұрғыда дәлелдеді.
Педагогика ғылымының, оның негізгі саласы тәрбиенің басты мақсаты – адамды өмірге даярлау екенін педагогикалық деңгейде дәлелдеді. Тәрбие адамды бақытты жасаймын десе, ең алдымен соны еңбекке үйретуі тиіс – деген тұжырым жасады Ушинский. Ол үшін бала арқылы денесі жетілген, денсаулығы таза, адамгершілік рухы жоғары, эстетикалық талғамды болуын жақтады. Жеке тұлғаның немесе бала басындағы бұл салалық белгі. Оны белгілі бір принципке үйретеді және оның негізінде халықаралық принципы жатады деді – ол.
Тәрбиенің халықтық принципіне мынадай талаптар қойды.
1.Тәрбие халықтық негізде құрылуы тиіс. Бұл мектептің ауқымды болуын, сөйтіп, ол қарапайым халықтың барлығының мектеп ісіне қатысуын қамтамасыз ете отырып, міндетті оқуды жүзеге асырып, жас өспірімдердің халықтық экономикалық, мәдени-ағартушылық, қоғамдық саяси көзқарасын қалыптастырып, оның халық мүддесін ойлауға жұмсайтындай дәрежеде болуын ұйымдастыру.
2.Тәрбие жасөспірімді өмір шындығына баулып, олардың ақылын жетілдіріп, білімін халық мүддесіне пайдалануын жетілдіріп, сақтап отыру.
3.Адамды және жасөспірімдерді қалыптастырудағы ана тілі рөлін жоғары ұстау. «Халықтың, ұлттың ана тілі – деп жазды Ушинский — ұлтты сыйлау, оның рухани байлығын көтеру, мәдениетін көтеру, оның ұлттық дәстүрін сақтау, ойы мен қырының экологиялық күйін байыту, жері мен суын ауа райы мен айнала табиғатының байлығын сақтайтын, тарихи мұраны ұрпақтан-ұрпаққа жалғастыратын, адамдардың өзара қарым-қатынасының қайталанбас құралы.
4.Тәрбиенің халықтығы, оның Отанын сүю, халқын қадірлеу, оған негізделе отырып бүкіл халық қамын ойлайтын патриоттар, халықтың арасынан шыққан қажымас қайраткерлер өсіріп тәрбиелеу, білімділікке үйрету – оның негізгі мұрасы осы болуы тиіс – деді Ушинский.
Тәрбиедегі халықтық идея жемісті түрде жүзеге асуы үшін, Ушинский мынандай негізгі жолдарды белгіледі:
— Ағарту ісі мен тәрбиенің кең демократизм негізінде құрылуын көздеді. Тәрбие ісіне халықтың өзі қожа болып, мектептер бүкіл халықтың жастарын қамтуы тиіс деді. Бірақ Ушинский өмір сүрген қоғамдық құрылыс жағдайында бұл талап орындалмайтын еді, ол үшін помещиктік-буржуазиялық құрылысты революциялық жолмен қирату қажет еді, мұны ол өзінің көзқарасындағы қайшылықтарға байланысты түсіне алмады.
— Халықтық идеяның басты бір сипаты – қоғамшылдық, соған байланысты тәрбие мен білім беру салалары, олардың төңірегі қоғамдық атмосферада болуы тиіс, себебі халықтық идея мейлінше кең қоғамдық жолдар арқылы іске асады.
Ушинский: «Адам өзінің жеке басының еңбегінсіз бір адым да алға ілгерілей алмайды, бір жерге тұрақтап тұрып қалуға да тиіті емес, ол адам қайта кері кетеді», — деді.
Ұлы педагогтың айтуынша, еңбек, біріншіден, адам өмірінің негізі, өмірдің құралы. Екіншіден, еңбек – адамгершілік, ақыл-ой тәрбиелерінің, адамның дене жағынан жетілуінің көзі. Сондықтан еңбек – тәрбиенің күшті құралы. К.Д. Ушинскийдің педагогикалық талаптарының ең бастыларының бірі – еңбек сүйгіштікке, еңбек ете білуге және ынталы болуға тәрбиелеу. Ол кімде-кім пайдалы еңбекпен айналысса, сол адам қоғамның лайықты азаматы бола алады деп білді.
Қандай да бір нәрсені қабылдағанда сезім мүшелеріміз неғұрлым көбірек қатынасса, зат, яқұбылыс жөніндегі қабылданған ұғым, түсінік есімізде соғұрлым берік, тиянақты орнығады да, кейін олар оңай еске түседі. Сондықтан сабақта көзбен көру, дыбыс органымен айту, қолмен жазу т.б. сезім мүшелеріміз белсенді қатысуы тиіс, «… егерде педагог баланың есінде бірдемені берік қалдыруды көздейтін болса, ол көз, құлақ, дауыс, бұлшық ет сияқты сезім органдарын, тіпті мүмкін болса, иі және дәм сезімдерін де есте сақтап қалу актісіне көбірек қатыстыруға тырысуы керек» — деген Ушинский.
Ушинскийдің мұғалімдер алдына қойған бір талабы – балаларды жан-жақты зерттеп білу болды. «Кімде-кім оқытамын десе, дейді – Ушинский, — ол оқушы талабына, оның ішкі сырына көз салуы керек».
Ушинский мұғалімдерді халық мұғалімі деп атады, сондықтан оның хаық өмірінің мәселелеріне адал қарап, бұл өмірге белсене араласуын талап етті. «Класта өз ісін істеп, мектеп табалдырығынан шығысымен қоғамға, әдебиетке араласпайтын оқытушы өз ісіне салқын қарауы мүмкін», — деп жазды ол.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында Ресейде Ушинскийдің теориясы мен жүйесін қолдаушы, ұлы педагогтың жолын ұстаған педагогтар мен халық ағарту қайраткерлерінің тамаша тобы қалыптасты. (Н.Ф. Бунаков, В.П. Вахтеров, В.И. Водовозов, Д.Д. Семенов, Д.И. Тихомиров, И.Н. Ульянов).
К.Д. Ушинский жазған «Балалар әлемі» мен «Ана тілі» оқулықтары 60 жылдары Ресейдегі ең құнды, кеңінен тараған оқулықтар болды.
К.Д. Ушинскийдің педагогикалық теориясы мен жүйесі сол кездегі Ресейдің қол астына қараған, өзге халықтардың прогресшіл педагогтары Гогебашвилиге (Грузия), Агаян мен ТерГевондянға (Армения), Эфендиевке (Азербайжан), Алтынсаринге (Қазақстан) т.б. зор әсер етті.
Н.К. Крупскаяның педагогикалық теориясы
(1870-1939)
Кеңестік орыс педагогы, оқу ағарту жүйесінің негізін алушылардың бірі. Педагогиканың басты проблемасы – тәрбиенің негіздерін және политехникалық оқуды, білім мазмұнын, жас ерекшелік педагогикасын, ұжымда тәрбиелеу мәселелерін т.б. тұңғыш рет шешкен Н.К. Крупская болды.
Педагогика тарихында тұңғыш рет бірыңғай мектеп жүйесін ұсына отырып, педагогика тек тәрбие мәселелерін шешпей, оның мазмұнын талдап ғана қоймай, оның түбегейлі проблемалары халықтың оқу-ағарту ісін ғылыми негізде жүргізудің жолдарын көрсетіп берді. Жас ұрпақты жоғары адамгершілік рухта тәрбиелеу мәселелерін шешу жолдарын ұсынды. Үлкендер тәрбиесін насихаттау, тәрбиенің ұрпақтан-ұрпаққа жалғасуы тарихи дамудың негізі – деген қағиданы көтерді, оны тәрбиенің арқауы етті.
Н.К. Крупская мектеп оқуының мазмұнын анықтай келе еңбекшілердің өмірлік тілек-талаптарынан тыс мектептің тұра алмайтындығын ескертті. Крупскаяның дәлелдеуінше білім беру мазмұны жасөспірімдерді күнделікті өмірге қажетті практикалық әрекетке даярлауды көздеуі тиіс.
Крупская мұғалімдердің Бүкіл одақтық бірінші съезінде сөйлеген сөзінде мектеп беретін білім шаруашылықтың талаптарымен байланысты болу міндетін көрсетті. Оқыту мазмұны мектептен кейінгі өмірге жол сілтеуі тиіс екендігін, оқушыға белгілі бір мамандықты таңдауға көмектесу қажеттігін атап айтты. Н.К. Крупская оқу процесіндегі теорияның практикамен тығыз байланыстылығы оқушылардың оқу материалын терең және тиянақты түрде меңгеруінің де ең тиімді жолы – деген тұжырымының маңызы ерекше.
Н.К. Крупская жеке пәндердің арасындағы тығыз байланыстылық политехникалық білім берудегі маңызын ашты. Ол жаратылыс тану сабақтарына материалистік көзқарасты қалыптастырып, еңбек тәрбиесін беруде үлкен рөл атқарса, әдебиет сабақтарының патриотизм, гуманизм сезімдерін тәрбиелеуде зор мән барын атап көрсетті. Н.К. Крупская оқушылардың өз бетінше атқаратын жұмыстарын ұйымдастыруды, практикалық жұмыстар жүргізуді, өндіріске, табиғатқа, мұражайларға экскурсиялар ұйымдастыруды айрықша атап көрсетті. Н.К. Крупская үйге тапсырма беру мәселесіне ерекше көңіл бөлді. Сыныпқа жалпы берілетін тапсырмамен қатар балаларға жеке-жеке тапсырма берудің қажеттігін айтты. Қандай жағдайда болмасын тапсырманың шамадан тыс болмауын талап етті. Мұғалім шеберлігін талап етті, өз пәнін жете меңгерген мұғалім ғана сапалы білім береді – деді. Оқылатын материалды, негізгі мәселені ашып көрсету, оның өмірдегі мәнін айқындау, оқушыларды сабақ үстінде ойлануға, балалардың сезіміне әсер ету мұғалімнен шеберлікті талап етеді. Сондықтан, мұғалім өз білімін толықтырумен қатар, шеберлігін үнемі жетілдіріп отыруға міндетті. Крупская мұғалімнің жұмысын жоғары бағалай келіп, ауыл-село мұғалімдерінің еңбегін ерекше құрметтеді.
Ол мектептермен қатар, халықтың мәдени дәрежесі мен саяси санасын арттыратын әр түрлі ағарту мекемелері кең түрде ұйымдастырылуы керек. Көпшілікке арналған кітапханалар, оқу үйлері, клубтар, халық үйлері кең түрде ашылуы керек, — деп көрсетті».
Н.К. Крупская хат таныту ісін барынша кең түрде қолға алумен қатар, мәдениетті дамытуға, атап айтқанда, радио мен киноға ерекше мән берді.
«Қазір радио мәдениетті таратуда күшті құрал, жергілікті радио орындары ұлт тілдерінде де жұмыс істейтін болу керек. Мысалы, Астрахань маңында аз ұлттар көп, оларды да қамтуға болатындығына қарамастан, Астрахань радио хабары қаланы ғана ескереді. Тыңдау мүмкіндігі болса да жақын жерде аз ұлттар тұратын жергілікті станциялардың ұлт тілінде музыка хабарын берумен қатар, әңгімелер ұйымдастыруының маңызы өте зор. Радионы қазіргісінен де пәрменді, толығынан пайдалану керек» — деп жазды.
Н.К.Крупская кеңес педагогикасының негізгі теориялық проблемаларын дамытуға ат салысумен қатар, комсомол ұйымының жұмысына, мектепке дейінгі тәрбиеге, әйелдер арасында жұмыс жүргізуге көп көңіл бөлді. Н.К.Крупскаяның көптеген еңбектері сыныптан және мектептен тыс тәрбие жұмыстарына арналған. Н.К.Крупская өзінің «Ұлттық оқулық» деген еңбегінде қазіргі уақытта СССР- да мектеп жұиысының сапасын, әсіресе мектептің тәрбиелік рөлін көтеру мәселесі ерекше қойылып отыр, балалармен дұрыс қарым-қатынас жасағанда ғана, оларды дұрыс ұйымдастыра алғанда ғана, біз шын мәнісінде мектептің тәрбиелік мәнін күшейте аламыз деп жазды.
Аз ұлттар мектептерінде, әсіресе, дінге қарсы тәрбие жүргізудің ерекше қиын екендігін ескере келіп, өзінің «Ұлттар арасындағы мәдениет мәселелері» деген мақаласында дінге қарсы үгіт жүргізуге үстірт қарамай, оның пайдалы жағын алуды, ол елдің бұрынғы өмірін, тұрмысын, шаруашылығының барлық жағдайын ерекше ескеру керек, әсіресе халықтың тұрмыс жағдайын ескерген жөн, ескілік көбінесе тұрмыста ұзақ сақталады деп көрсетті.
Интернационалдық тәрбиені де дұрыс ұйымдастыру үшін халықтың жергілікті жағдайын білу өте қажет екенін Н.К.Крупская ерекше атап көрсетті. Әр ұлт еңбекшілерінің ортақ мүдделерін, ұқсас тілектерін таба білу керек. Ұлттардың өзара түсінісуін және өзара жақын, тату болуын ескерту керек, ұлт ала ауыздығына барынша жол бермеу керек деп оған ерекше назар аударуды талап етті.
А.С. Макаренконың педагогикалық ойлары мен тәлімі (1888-1939)
Аса көрнекті совет педагогы А.С.Макаренко 1888 жылы 1 мартта Харьков губерниясында Белополье қаласында темір жол жұмысшысының семьясында туған.
Қалалық училищені, онан кейін оқытушылар даярлайтын курстарды бітіргеннен кейін, А.С.Макаренко Крюководағы екі класты темір жол училищесіне оқытушы болып тағайындалған.
Макаренконың педагогикалық қызметі 1905 жылы, бүкіл Ресейге бірінші орыс революциясының толқыны кеңінен жайылған кезеңде басталды, сондықтан оның көзқарасы да революцияшыл пролетариаттың күшті күрес идеялары негізінде қалыптасқан. Жас, қажырлы оқытушы осы кезде темір жол училищесінде жұмысшылардан ата-аналар комитетін құрып, сол арқылы реакцияшыл бағыттағы мектеп бастығына күрес жүргізген, оқушылармен адамгершілік қатынас орнатуды жақтаған. Бұл кезде жас оқытушы 17 жаста ғана болатын, бірақ ол өзінің алғашқы қадамын бастап-ақ болашақ жаңашыл педагогқа тән қасиеттерді байқатты.
Темір жол училищесінде оқытушылық қызметі кезінде Макаренко өзінің білім дәрежесін көтеру жолында көп жұмыс істеген, әсіресе ол кейіннен өзіне зор әсер еткен орыстың ұлы жазушысы А.М.Горький шығармаларын терең оқыған.
А.С. Макаренко өзінің естеліктерінде: «Максим Горький мен үшін жазушы ғана емес, өмірлік ұстазым болды», — дейді.
Макаренко біздің тәрбиеміздің міндеттері қоғамдық өмірден, коммунистік партияның программасынан және оның социалистік құрылыстағы саясатынан туатындығын көрсетті.
«Тәрбие жұмысының мақсаты қайдан тууға тиіс? Әрине, ол біздің революцияның мақсаттары мен міндеттерінен туып отырады», — деген.
Макаренконың ойынша, педагогика бұл мәселені саяси мақсаттарға сәйкес, яғни, жаңа адам, коммунистік қоғамның адамы қандай болатындығына байланысты шешуі тиіс деген. Макаренко тәрбиенің міндет-мақсатын адамды қалыптастырудың кең программасы ретінде қараған, бұл программа Макаренкоға кеңес жастарында тәрбиеленетін жоғары сапаларды анығырақ түсінуге мүмкіндік берді.
Макаренко кеңестік тәрбие арқылы жаңа адамды, социалистік дәуірдің азаматын өсіруді, коммунистік идеяларға берілген адамды қалыптастыруды мақсат еткен.
Тәрбиенің алдына Макаренко коллектившіл, алғыр, және ер адамдарды, жан-жақты білім алған және еңбек сүйгіш, халқының алдындағы өз борыштарын сезіне білетін жастарды тәрбиелеу міндетін ұсынды.
Тәрбиенің міндет-мақсаттарына байланысты Макаренко кеңестік тәрбие жүйесінің мынадай негізгі принциптерін анықтаған: тәрбиеленушіге талап қоюды оны құрметтеу және оған сенім білдірумен байланыстыру, коллектив ішінде, коллектив арқылы және еңбекте тәрбиелеу.
Макаренко адамға зор талап қоюды құрметтеп сыйлаумен байланыстырып отыруды- кеңестік тәрбие жүйесінің жетекші әдісі деп санады. Тәрбиеленушілерге сүйіспеншілік білдіруді оған талап қоюмен байланыстырып отырса, балалардағы жақсы сапаларды байқап, көруге, сол сапаларды одан әрі дамытуға мүмкіндік береді деді.
А.С. Макаренконың барлық тәжірибесі оның осы өзі ұсынған негізгі принципі – адамды құрметтеп, сыйлауды оған талап қоюмен байланыстыру принципін жемісті түрде іс жүзіне асырудың толық сипаты болды.
«Қашан болсын адамның жақсы жақтарын жобалау керек, педагог осылай істеуге міндетті», — деп өсиет айтқан оптимист Макаренко, жоғарыдағы балаға қатаң талап пен сүйіспеншілік білдіру жөніндегі принципіне байланысты, тәрбиедегі «болашақ жолдар» деген принципін ұсынады.
Макаренконың ескертуінше, адамды тәрбиелеу – бұл жастарымызда өздерінің болашақтары — ертеңгі қуаныштары көрінерліктей болашақ жолдар, бағыттар тәрбиелеу, оларға сол ертеңгі қуаныштарының жолдарын көрсету.
«Алдыңғы ешқандай қуанышы болмаса, адам жарық дүниеде тіршілік етіп жүре алмайды. Адам өмірінің ең жақсы аты-шулы қозғаушысы – ертеңгі қуаныш», — деген А.С.Макаренко.
Өзінің тәжірибелік тәрбие жұмыстарында бірімен-бірі байланысты түрде құрылатын үш түрлі (жақын, орташа және қашық) болашақ жолдарды пайдаланған.
Макаренко бастапқы жақын болашаққа балалардың цирк, басқа ойын-сауық орындарына баруға рұқсат алуын, орташа болашаққа жастардың коллективтік оқиғаларға араласуын, қашық жолдарға мерекелік демонстрацияларға, бүкіл халықтық мейрамдар мен науқандарға қатынасу т.б. қосқан.
