Ирандағы ағылшын-орыс бәсекелестігі
Жоспар
1) XIX ғасырдың екінші жартысында шетел капиталы Иранға бейбітшілік жолмен кіре бастады және осы мемлекетті жартылай отар елге айналдыруды көздеген еді. Бұл процесс капитализмнің ең жоғарғы сатысы – имперализмге айналды. Ленин империялизмге мынадай сипаттама берді: « Бұл капитализмнің шарықтаған кезі, монополия мен капиталдың үстемдеген кезі. Дүние жүзін ұлы капиталистік державалар бөліп ала бастаған кез еді» деген тұжырым жасаған болатын. Капитализмнің империялизмге айналуы және капиталистік мемлекеттердің артта қалған Шығыс елдерін, атап айтқанда Қытай, Түркия, Иран елдерін біртіндеп жаулауына алып келді. Қаржы капиталының күресі, үлкен ірі капиталистік мемлекеттердің дүние жүзін бөліп алуы, жаңа нарық пен шикізат көзі үшін Англия мен Патшалық Ресей арасында үлкен қарама-қайшылықтарды туғызды. Капитализмнің империялизмге айналуы Иранда жаңадан шетелдік банктердің, концессияның пайда болуына әсерін тигізді. Басты рөлді экономикалық жағынан жартылай отар елге айналуына Англия мен Патшалық Ресей атқарды. Негізі Англия үшін Иранды отарлау телеграф орнатудан басталды. 1857-1859 жылдарда Индияда ағылшындарға қарсы көтеріліс басталғанда Англияның алдына қойған ең бірінші мақсаты – Иран жері арқылы Үндістанмен байланыстыратын оперативтік байланыс орнату болып табылды. Ағылшындар телеграфтық линияның орнатылуына көп көңіл бөлді. Себебі бағана айтып кеткендей Англия Иран жері арқылы Үндістанмен қарым-қатынасты нығайта отырып, бұл елде де отарлық жүйесін нығайту керек еді, сонымен қоса Иранды өзіне тәуелді қылуды көздеді. 1862 , 1865 , 1872 жылдары Ағылшындар Иранмен телеграф конвенция туралы шартқа отырды. Ағылшын депортаменті Үнді-еуропалық телеграф жүйесін Иран үкіметі ақшасына құрылыс салуға құқық алды және сол телеграф жүйесін Ханекин – Тегеран – Бушир қалаларына орнатты. Кейіннен Буширден Фао – Джаск – Маскат – Карачи қалаларына дейін жалғасты. 1868 жылы 2 сәуірде Иран үкіметі Индо-еуропалық телеграф компаниясы Джульфа – Тегеран, кейіннен Лондон – Торн – Варшава –Одесса – Тбилиси –Джульфа қалаларына телеграф линияларын орнатты. Бұл компания Герман және Патшалы Ресейдің де рұқсатымен салынды. 1901 жылы 15 тамызда Иран үкіметі ағылшындардың басқаруымен Тегеран – Бушир телеграф линиясын Белуджистан арқылы ағылшын территориясына дейін жеткізді. Тегеран мен Мешхад арасындағы телеграфтық линия Иранның мүлкі саналғанмен, іс жүзінде ағылшындардың басқаруында болды. Бұл линиялар Англияның ақшасына салынғандықтан , 1869 жылы Англияға 47 мың фунт стерлинг қарыз болып, жиырма жылда төлеуге міндеттелді. Ағылшын телеграфистері жергілікті тұрғындармен байланыс орнатып, Иранның ішкі істеріне белсенді түрде араласты. Бұл телеграфтық линия Англия үшін Иранды жаулап алуға өте жақсы жолдардың бірі болды, әсіресе Иранның байлығын көздеді. 1872 жылы шілдеде ағылшын адамы барон Ю. Рейтер Иран шахынан 70 жылға концессия алды және монопольдық құқық пен темір жолға құрылыс, трамвайлық линия, мұнайды эксплуатациялауға, сонымен қатар ормандарды өз қарамағына алды. 20 мың фунт стерлинг үшін Рейтер Иран кеденін жиырма бес жылға алды. Сонымен қоса Рейтерге банк, шосселік жолдар құрылысын салуға, телеграфтық линия, фабрика, заводтарды салуға концессия берілді. Рейтерге жер учаскелері және жұмыс күші мен табыс табуға кепілдік берілді. Концессионер ішкі және сыртқы кеден салықтары мен басқа да салықтардан босатылды. Осы жеңілдіктер үшін Рейтер Иран үкіметіне таза табыстың 15 – 20 % беруі керек еді. Насер ад-Дин шах Рейтерге және ағылшын капиталистеріне Иранның табиғи байлықтарын сатты. Бұл концессияның пайда болуы – ағылшындардың Иранды басқаруына, саясатқа араласуына жол ашты. Ағылшын капиталистері мен шах арасындағы келісім-шарт күдік туғызды. Ресейдің араласуымен және халықтың наразылығынан қорыққан Иран шахы Насер ад-Дин 1870 жылы келісімді жоққа шығарды. Бірақ ағылшындар Иранның табиғм байлықтарын алуды тоқтатпады. Осы келісімді бұзғанға байланысты шах Насер ад-Дин Ю. Рейтерге 1889 жылы 60 жылға концессия берді. Бұл концессия Шаханшах банкін Персияда құруға рұқсат берілді. Ағылшын банкі Иранда ақша қағаз – банкнот шығаруға монопольдық құқық алды және бұл ақша Иран территориясының барлық жерлерінде жүруге тиіс еді. Иранның мемлекеттік табыстары осы банктің қорына түсті, сонымен қатар бұл банк Иран монеталарын бағындырып, шетел валютасының қорын өздері шығарып отырды. Тағы айта кететін бір жәйт бұл банк минералды ресурстарды, мұнайды эксплуатациялауғада құқық алды. Бұл банк – Тебриз, Реште, Мешхедте, Йедзе, Исфаганда, Широзда, Буширде өзінің пунктерін салды және Иранның экономикалық және саяси өміріне белсенді түрде араласты. Осы мүмкіндіктер үшін таза табыстың 6% төлеу керек еді. Шаханшахтық банк ағылшын империялизмінің басты құралы еді.
2) Орыс капиталистері және Царьдың адамдары Иранның табиғи ресурстарына көз тігіп және Англияның Иранға басшы болғанын қаламады. 1879 жылы Орыс компанияларына телеграфтық линияның құрылысын жүргізіп, Астрабад және Чикишляр арасымен өткізіп, оряс территориясы арқылы солтүстік ағым Хасан-Кулиға дейін салынды. 1888 жылы желтоқсанда орыс көпесі Лианозов Иран шахынан балық эксплуатациясына Каспий теңізінен Астар және Атрека, сонымен қатар Каспий теңізіне құятын өзендерден балық аулауға рұқсат алады. 1890 жылы 21 сәуірде орыс капиталисті А. С. Поляков шахтан 75 жылға концессия ала отырып, банк организациясын құруға рұқсат алады. Ең бірінші алға қойған мақсат – кеме арқылы тауарлардың әр түрін және қымбат қағаздарды шығару болды. Бұл банк кейіннен Ресей патшалығының қолына өтті. 1907 жылдың аяғында банк өзінің бөлімдерін Тегеранда, Тебризде, Реште, Мешхедте, Казвинде, Хамаданда, Энзелиде, Урмияда, Исфаганда, Систанда, Сабзеварда және т. б. Иранның басқа қалаларында ашты. Осы банк арқылы Ресей Ираннан кеме мен ақша алып отырды. Банк Иран тұрғындарына кредиттер беріп отырды. Орыс банктері мен ағылшын банктерінің арасында өте үлкен бәсекелестік болды. 1890 жылы 9 қарашада Поляков Иран шахынан құрылыс пен тпанспорттық жолға концессия алды және « Персидтік сақтандырушы және транспорттық қоғам ашты. Бұл қоғам Энзели – Козвин – Тегеран – Хамадан қалаларына шоселік жолдар ашты. Сонымен қатар бұл қоғам Каспий теңізі арқылы өтетін су транспортын алуға тырысты. Яғни бұл су жолы Ресей мен Иранды байланыстыратын үлкен жолдардың бірі болып саналды. Ал теміржолға келетін болсақ, империялистік державалар, яғни Россия мен Англия бұл жолдың салынуын қаламады. 1890 жылы Иран теміржолға байланысты ешқандай және ешкімге концессия бермеді. 1900 жылы Ресей Иранға 22,5 млн рубль қарызға берді. Барлығын санағанда Иран Ресейге бірінші дүниежүзілік соғысқа дейін 164 млн. рубль қарыз болды.
3) XIX ғасырдың екінші жартысында Иранның ішікі саудасы Еуропалық мемлекеттердің көмегімен дамыды. XX ғасырдың басында Иранда ағылшындардың “Персидтік сауда компаниясы» орыстардың «Персия мен Орталық Азиядағы сауда қарым – қатынастары» арқылы ірі фирмалар пайда болды. 1901 жылы Ресей, ал 1903 жылы Англия Иранмен кеден келісіміне отырды, соның нәтижесінде бұл елдер Иранға еш кедергісіз кіріп және тауарларды алып кетуге үлкен мүмкіндік туғызды. Бұл келісім Ағылшындар мен Ресейліктердің Иранға енуіне жол ашты. Иранның ішкі саудасы отарлық мінезде болды. Иранға ағылшындар маталар мен т.б. заттарды алып келді. Англия үшін Ираннан тауар шығару шығынға алып келетіндіктен, көбінше тауарларды өздерінен әкелді. XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында Иранда Англияның көмегімен ұлттық фабрикалар пайда бола бастады, соның арқасында Иранда ақшалық қордың көбеюі және экономиканың дамуына алып келеді. Ал Ресейге келетін болсақ, Ираннан тауарларды алып кетіп отырды, яғни 32 тауарлардың түрлерін экспорттауға алып кетті. Жібек, кілем , күріш т.б. тауарлардың түрлері шығарылды. Ең басты шығарылатын тауарлардың бірі- қант, форфорлық заттар, мұнай, керосин, металдық заттар шығарылды. Ресеймен қарым-қатынаста болуы – Иран үшін тиімді болды. Әсіресе солтүстік аудандары Ресеймен тығыз байланыста болды. Ішкі саудада сонымен қоса ауыл шаруашылығы дамып, экспорттауға мүмкіндік берді. Осындай жолмен Иранда ішкі және сыртқы сауда жақсы қарқынмен дамыды.
4) Иранда бір уақытта экономикалық тәуелділікпен қоса, саяси тәуелділікте пайда бола бастады, әсіресе капиталистік Англия мие Патшалық Ресейдің арасында кең тарай бастады. Патшалық Ресейдің Иранға саяси ықпалының басты күші – 1879 жылы құрылған персидтік казак бригадасы еді. Шахтың сұрануымен Тегеранға Ресей Патшалығынан подполковник Домантович келді. Бұл бригада Ресей үлгісімен жасалған дивизия, полк, гвардия сияқты топтарға бөлінді. Иранның әскерлері Ресей бригадасы үлгісімен қайта құрылды. Кейіннен бұл бригада шах гврдиясында басты рөл атқарды. Патшалық Ресей Тегеранда өз үстемдігін жүргізуді көздеді, яғни Ресейдің мақсаты – саяси ықпалын орталықтан басқарып, өзінің билігін нығайту болды. Осымен қоса Патшалық Ресей өзінің консулдарын, банктер салуды жоспарлап отырды. Ал Ағылшын мемлекеті Ресеймен бәсекелесте Иранның басқару жүйесінің әлсіреуін көздеді. Сол кездегі хандыққа таласып жатқан шейх Хазаляны қолдап, биліктің әлсіреуіне өз көмегін тигізді. XIX ғасырдың аяғында Англия өзінің әскерлерін Иран территориясына, шығыстағы Белуджистанды және Систанның жаулап ала бастады. Белудждік сардалар – тайпа көсемдері ағылшындардан әр ай сайын қару алып тұрды. Бұлар Иран билігіне салық төлемеді және ашық түрде қарсыласты. Ағылшындар Персидтік ағымда өзінің билігін құрды. «Қарақшыларға қарсы күрес» , «Құл сатушыларға қарсы күрес» деген сылтаулармен Персидттік ағымда өзінің әскери-теңіз күштерін қоныстандырды. Жергілікті араб шейхтері Ағылшындарға тәуелді болды. Сонымен қатар «Мәңгілік бейбітшілік» сақтап, барлық сұрақтармен Ағылшындардың резиденциясында Керзонның басқаруымен шешілді. Өзінің саяси ықпалын Шаханшахтық банк мұнай компанияларын, жолдар мен су және теміржол компаниялары, телеграф жүйелерін салды. XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында Иранға бельгейліктер көптеп келе бастады. 1898 жылы Иран үкіметі үш бельгейлік шенеуніктерді Наусқа шақырды. Олар еуропалық үлгідегі кеден басқаруын ұйымдастыру керек еді. 1902 жылдың аяғында кедендерде отыздан астам шенеуніктер орналасқан еді. 1904 жылы Наус – Ирандағы кеден генералдық директорлық, кейіннен министрлік почта есебінде тағайындалды. Сонымен қатар бұл пост – басты паспорттық басқару мен мемлекеттік кеңестің құрамында болды. Бірақ бельгейлік шенеуніктер ағылшындар мен орыстардың қолындағы қуыршақ қана еді . XX ғасырдың басында Иран Ұлттық тәуелсіздігін жою алдында еді, яғни 1905-1911 жылдардағы революция кезінде Англия мен Ресейдің жартылай отарында еді. Шах, министрлер, губернаторлар мен феодалдық хандар империалистік державалардың қуыршағы еді.
5) Шетелдік империялистермен Иран феодалдарының арасында бірлестік пайда болды. Насер ад-Дин шах Ресей мен Еуропаға үш рет сапар шекті, яғни 1873, 1878, 1889 жылдары. Осы сапардан кейін ол мемлекеттік басқаруды түпкілікті өзгертті. Жаңа министерліктер тағайындалды, сонымен қатар почта және телеграфтар, мектептер Еуропалық үлгіде салынып,онда феодалдардың балалары оқыды. Діни биліктің сот билігіне араласуын шектеді. Бұл діни қызметкерлердің шахқа қарсы болуына алып келді. Шахтың бұл жүргізген саясаты, яғни экономикалық және саясат тұрғысынанда қарасақ – Иран үшін ешқандай пайда болмады, шетел азаматтарының Иранға енуіне жол ашылды. Иранның жартылай отар елге айналуы – қоғамға үлкен өзгерістер әкелді және экономикағада әсер етті. Ауыл шарушылығының және ішкі сауданың дамуына байланысты – көптеген феодалдардың өзінің биліктерін пайдаланып, әр түрлі сылтаулармен майда жер иеленушілердің жерлерін тартып алып отырды. Шетелдіктердің билігі мен феодалдық режимнің арқасында – Иранда өзінің өнеркәсіптерінің дамуына жол ашты. Сондықтан сатушылар, діни қызметкерлер, бай шенеуніктер хандардан жерлерді сатып алды. Сатып алынған жерлердің ірілеріне шетелге шығаратын тауарлар өндірісі салынды. Бұл жер иеленушіліктің өсуіне алып келді, сонымен қатар феодалдық режимді жоюға жол ашты. Феодалдық арестакраттардың жерлері біртіндеп — сатушылар мен жаңа шенеуніктердің қолына өте бастады. Бірақ бұл даму — шаруаларды қиын жағдайға қалдырды. Жаңа жер иелері шаруаларды одан бетер қанады. Олар өздерінің жерлерін үлкейте отырып, шаруларды қинап жұмыс істетті. Тауар-ақша қатынастарының дамуы – шаруалар үшін қиын еді, шарулардың жұмыстарын көбейтіп, әбден шаршатты. Шарулар – саяси құқықтардан аластатылып, қорғансыз болғандықтан жер иеленушілер оларды әбден қанады. Әсіресе Оңтүстік Ирандағы Керман және басқа аудандардағы шаруалардың қал-жағдайлары өте нашар болды. Сондағы жер иеленушілер шарулардың астығының 45 бөлігін алып отырды. Бали, Нормашир, Джирофт және т.б. Керман аудандарында әліде құл иеленушілік сақталды. Шаруларды сату сонымен қатар Хорасандада болды. Осыған мысал 1905 жылы Кучан тұрғындары қарыздарын төлей алмағандықтан, Кучан губернаторы мамиаттың орнына 300 кучандық қыздарды алып, оларды түрікмен хандарына сатқан болатын. Қатал феодалдық эксплуатация – Иранды кедейлікке және шаруалардың жұмыссыздығына, аштыққа, чума мен холера ауруына алып келді. XIX ғасырдың екінші жартысында 1860-1861жж, 1869 -1872жж, 1879-1880 жылдар аралығында адамдар аштыққа ұшырады. Әсіресе 1869 – 1872 аралығында болған аштықтан – бүкіл халықтың 10% қырылды.
6) Ирандағы бәсекелестік туралы өз ойым.
Иранда болған екі ұлы державалар Англия мен Патшалық Ресей арсындағы бәсекелестің өзіндік жағымды және жағымсыз жақтары бар. Осыған тоқталатын болсақ:
a) Жағымды жақтары:
Иранда капитализм қоғамының алғышарттары көріне бастады. Еуропалық үлгідегі экономиканың және саясаттың дамуы. Ішкі және сыртқы сауданың дамуы, әсіресе экспорт тауарларының сытқы елдерге шығуы. Транспорттардың салынуы( теміржол, шосселік майда жолдар, кеме жолдары ). Фаврикалар мен зауыттардың көптеп ашылуы. Телеграфтық линиялардың салынуы. Ауыл шаруашылығының дамуы. Мектептердің жаңа үлгіде салынуы. Еуропалық мәдениеттің келуі. Банктердің ашылуы. Капиталдың келуі . Феодализмнің тарих сахнасынан кете бастауы.
b) Жағымсыз жақтары:
Шикізат көздерінің өте арзан бағада, кейде тіпті тегін сатылуы. Халытың көбісінің жерден айырылуы, шаруалардың қиналуы. Халықтың аштықтан көп бөлігінің қырылуы.
