Капитал қозғалысы бойынша болатын операциялар есебі
Капиталдың қозғалысы бойынша операциялардың дұрыс көрсетілуінің маңыздылығы әрбір кәсіпорын үшін зор болып саналады. Төменде капиталдың қозғалысы бойынша тиісті операциялар көрсетілген.
Төленбеген капиталдың есебі. Төленбеген капиталдың есебін жүргізу үшін 511-ші «Төленбеген капитал» шотын пайдаланады. Бұл шотта заңды және жеке тұлғалардың шаруашылық серіктестіктің жарғылық қорына қосқан үлестері бойынша қарыздарының сомасы туралы ақпарат жинақталады.
511 «Төленбеген капитал» шоты шоттардың Бас жоспарында, «Меншік капиталы» ретінде саналса да, яғни баланстың пассивтік шоттарының қатарында болса да, ол өзінің табиғаты бойынша активтік шот болып табылады.
Сондай-ақ, 511 шоты тек қана жалған капиталды көрсетеді, яғни ол бар болғаны табыс табуға арналған жалған капиталдарды тіркейді (акцияларды, облигацияларды, кепілдік парақтарды т.б.), демек сол капиталдарға иелік құқығы бар екенін ғана білдіреді.
Жарияланған (белгіленген тәртіппен тіркелген) жарғылық қор сомасына 511-ші «Төленбеген капитал» шоты дебеттеледі де, 50-ші «Жарғылық капитал» бөлімшесінің шоттары — 501-ші «Жай акциялар», 502-ші «Артықшылықты акциялар» (акционерлік қоғамдарда) және 503-ші «Қосқан үлестер мен жарналар» (серіктестіктердің акционерлік қоғамдардан басқа түрлерінде) шоттары кредиттеледі.
Жарғылық қорға салымдардың салынуының жүзеге асырылуына қарай 511-ші «Төленбеген капитал» шоты кредиттеліп отырады, ал салым шоттары дебеттеледі:
— материалдық емес активтерді жарғылық қорға жарна ретінде төлеу кезінде — 101-104, 106 шоттары;
— жерді, негізгі құралды, малды, аяқталмаған құрылыс объектілерін жарғылық қорға жарна ретінде төлеу кезінде — 121-125 шоттары;
— материалдар мен тауарларды жарғылық қорға жарна ретінде төлеу кезінде 201-206, 208, 221-223 шоттары;
— ақшалай қаражаттарды жарғылық қорға жарна ретінде аударған кезінде — 451, 452, 441,431, 432 шоттары дебеттеледі.
Егер де 511 шотының дебеттік қалдығы болмаса, онда кәсіпорын өзінің жарғылық қорын толығымен қалыптастырғанын білдіреді.
511-ші шоты бойынша аналитикалық есеп акционерлер (қатысушылар, құрылтайшылар) бойынша жүргізіледі.
Қайтарылып алынған капиталдың есебі. Акционерлік қоғам акционерлердің жалпы жиналысында акциялардың номиналдық құнын (бірақ ең төменгі деңгейден кем болмауы керек), не жалпы акцияның шығарылуы көлемін қысқарту жөнінде шешім қабылдауына құқылы. АҚ заң актілерінде белгіленген тәртіп бойынша, алдын-ала өзінің барлық кредиторларын хабардар етіп отыруға міндетті.
Сонымен қатар, АҚ-ның кредиторлары қоғамның тиесілі міндеттерін орындаудан бас тартуына және олардың шеккен зияндарының орнын толтыруды талап етуге құқылы. Егер мұндай процедура оның жарғысында алдын-ала қарастырылмаған болса, онда олар өз меншік капиталын азайту үшін, мүдделі адамдардың берген өтінішінің негізінде жасалған сот шешімдері керек.
Бұл жағдайда АҚ өзінің акциясын өз қызметкерлері мен жұмысшыларына олардың мүдделігі мен ынталылығын арттыру үшін қайта сатады. Сондықтан өз акцияларын нарықтық айналымға шығарады.
Қайтарып алынған капиталдың есебін жүргізу үшін 521-ші шоты арналған, ол 501 және 502 шоттарға қарағанда контрпассивтік шот болып табылады.
521 шоттың дебеті акционерлердің меншігіндегі акцияларды қайтып сатып алынған құнын көрсетеді. Акцияларды қайтып сатып алған кезде: 521 шоты дебеттеледі де және 431, 432, 441, 451, 452, 423 шоттары кредиттеледі.
Акционерлердің меншігіңдегі акцияларды айналыстан шығару үшін, не болмаса оларды қайта тарату үшін акционерлерден қайтып сатып алынады. Қайтып сатып алынған акциялар номиналдық құны бойынша да, номиналдық құннан жоғары немесе төмен құны бойынша да сатып алынуы мүмкін:
— сатып алу құнына:
521 шоты дебеттеледі де және 431, 432, 441, 451, 452 шоттары кредиттеледі;
— сома айырмасына, яғни акциялардың құны номиналдық құннан аз болған жағдайда:
521 шоты дебеттеледі де және 561 «Есептік жылдағы таратылмаған табыс» шоты кредиттеледі (яғни ақша қаражаттары жеткіліксіз болған жағдайда оларға қосымша қаражаттарды қосады).
3. Сатып алынған акциялардың нақты құны номиналдық құннан жоғары болған жағдайда:
— сатып алу құнына:
521 шоты дебеттеледі де, 431, 432, 441, 451, 452 шоттары кредиттеледі;
— сома айырмасына, яғни акцияның құны номиналдық құнынан артық бағаға сатып алынған жағдайда:
561 «Есептік жылдағы таратылмаған табыс» шоты дебеттеледі де, 521 шоты кредиттеледі.
Егер де акциялар айналыстан шығарып алу үшін акционерлерден қайтып сатып алынса, онда олар мынадай шоттар корреспонденциясымен беріледі: 501, 502 шоттары дебеттеліп 521 шоты кредиттеледі.
Егер де акциялар одан әрі сату мақсатында қайтып алынса, онда олардың номиналдық құны 521 шоттың кредитінен 843 «Бағалы қағаздарды сатудан алған шығыстары бойынша» шотының дебетіне жатқызылады.
Акциялардың сатылатын құнына, олардың номиналдық құнының мөлшеріне 723 «Бағалы қағаздарды сатудан алған табыстары бойынша» шоты кредиттеледі де, 334 «Басқа да» шоты дебеттеледі. Егер де акцияның құны номиналды құнынан жоғары болса алынған айырма сомасына 334 шоты дебеттеледі де, 531 «Қосымша төленген капитал» шоты кредиттеледі.
Акционерлерден сатып алған акцияларды сатқан кезде қоғамның жарлық капиталы өзгермейді.
Қоғам келесі жағдайларда акцияны қайтып сатып алуға құқығы жоқ:
— қоғамның эмитенттелген акциялары толық төленгенге дейін;
— қоғамның шығарылған (төленген) жарғылық капиталы қайтып сатып алынған нәтижесінде, тиесілі қоғам типтері үшін шығарылғаны (төленген) жарлық капиталының минималды деңгейінен кем болса;
— қоғам акцияны қайтып сатып алған шақта төлем қабілеттілігі жоқ болса немесе акцияны сатып алған соң сондай жағдайға тап болатын болса;
— акцияны сатып алатын кезінде қоғамның меншік капиталының көлемі қоғамның жарлық капиталына шығарылған (төленген) капиталдан кем болса.
Қайтып сатып алынатын акцияның саны бүкіл қоғамның шығарған акциясының 25%-нен немесе қоғамның меншік капиталының 10%-нен аспауы керек.
Қоғамның акциясын сатып алу мәселесі сол қоғамның жалпы жиналысында шешіледі, осындай шешім шыққан соң отыз күннің ішінде аталған шешімді жүзеге асыруына болады. Сатып алынған акцияны қоғамның ұстаушы реестріне енгізеді.
Қосымша төленген капиталдың есебі. Қосымша төленген капитал дегеніміз — акционерлік қоғам өз акцияларын олардың атаулы (номиналды) бағасынан жоғары бағаға сату нәтижесінде түскен сомасы (эмиссиялық табысы). Мұндай капиталдың (табыстың) есебі 531-ші «Қосымша төленген капитал» шотында жүргізіледі.
Өз меншігіндегі акцияларды сатқанда 531 шоты кредиттеліп, мына шоттар дебеттеледі: 431,432, 441,451,452.
Сатылған акциялар бойынша шоттарды төлеуге ұсынған кезде сатылған акциялардың тұрақты құны 334-шоттың дебеті мен 723-шоттың кредиті бойынша көрсетіледі.
Қосымша төленбеген капиталдың есебі. Капиталдың бұл түрінің есебі үшін 54-ші «Қосымша төленбеген капитал» бөлімшесінің шоттары арналған. Бұл бөлімшенің қатарына мынадай синтетикалық шоттар кіреді:
541-шот «Негізгі құралдарды қайта бағалаудан алынған қосымша төленбеген капитал»; 452-шот «Инвестицияларды қайта бағалаудан алынған қосымша төленбеген капитал»; 543-шот «Басқа да қосымша төленбеген капитал». 54-ші «Қосымша төленбеген капитал» бөлімшесінің шоттарында құнсыздануға байланысты негізгі құралдарды, инвестицияларды және басқа активтерді қайта бағалаудан алынған капиталдың қалдықтары мен қозғалысы туралы ақпарат жинақталады.
Негізгі құралдарды қайта бағалау операциялары. Негізгі құралдарды, ұзақ мерзімге жалға алатын негізгі құралдарды, бітпеген (аяқталмаған) күрделі қаржы жұмсалымдары мен жабдықтарды қоса алғанда қайта бағалау заңға сәйкес негізгі қорларға индексация жасау тәртібі мен ережесін шаруашылық субъектісі өзі шешуге құқылы. Қайта бағаланған негізгі құралға төмендей корреспонденция жасалады.
Негізгі құралдарды (жерден басқа) қайта бағалау кезінде 122-125, 126 шоттары дебеттеліп, 541 шоты кредиттеледі, негізгі құралдардың қайта бағалануына байланысты олардың тозу сомасы ұлғайғанда 541 шоты дебеттеліп, 131-134 шоттары кредиттеледі.
Негізгі құралдардың құнының өзгеруіне байланысты тозу сомасына да түзетулер жүргізеді.
Қайта бағаланған (дооценка) сомасы бөлінбеген табыстар шотына ай сайын көшірілуі қажет және осы есептің дұрыстығын тексеру үшін мынадай есептеулер жасалынады:
Жазбалар мазмұны
Сомасы, теңге
— машинаның бірінші қайта бағатануына дейінгі құны
— 1-ші қайта бағалауына дейінгі есептелінген тозу сомасы
12000
2000
— машинаның тозуына байланысты есептелген сомасы
— машинаның қайта бағаланған сомасы (236 390 — 12 000)
— машинаның қайта бағаланғаннан кейін, қалыптасқан тозу сомасы (103 539 — 2 000 = 101 539), енді осыдан машинаны пайдалану кезінде есептелген тозу сомасын шегереміз
(64 339 теңге)
— машинаның индексацияланған сомасы (224 390 — 37 200)
236 390
103 539
224 390
37 200
187 190
41 597,78
Сонымен, кестеде көрсетілген есептеулердің қайта бағаланған негізгі құралдың сомасы мына төмендегі шоттарда көрініс табады, яғни 3 466,48 мың теңгесі 541 шотының дебетінде және 561 шотының кредитінде көрсетіледі.
Қайта бағалаудың сомасы тек негізгі құралдардың объектісі есептен шыққан кезде ғана себебіне байланыссыз бөлінбеген табыстың сомасына көшіріледі.
Инвестицияны қайта бағалаудың операциялары бойынша. Инвестицияларды қайта бағалау белгіленген тәртіппен жүргізіледі. Инвестицияларды қосымша есептеу сомалары 542-ші «Инвестицияларды қайта есептеуден алынған қосымша төленбеген капитал» шотының кредиті бойынша көрініс табады:
141-144
542
401-403
542
542
561, 723
542 шотының дебеті ұзақ мерзімді инвестицияның құнының төмендегенін және олардың баланстық құнының азайғанын көрсетеді, ол кезде қайта бағаланған сомасының шегінде мына шоттар корреспонденцияланады:
— ұзақ мерзімді инвестицияның төмендеген құнына 401-403 шоттары кредиттеліп, 542 шоты дебеттеледі;
— инвестицияның баланстық құнының азайған сомасына 141-144 шоттары кредиттеліп, 542 шоты дебеттеледі.
Басқа да активтердің қайта бағалануымен байланысты операциялары. Активтердің басқа түрлерін (шикізаттарды, материалдарды, сатып алынатын жартылай фабрикаттарды, отынды, дайын өнімді, тауарларды және басқаларын) қайта бағалау операциялары үшін 543-ші «Басқа да қосымша төленбеген капитал» шоты пайдаланылады. Шын мәнінде бұл шот инвестиция-неттосы бойынша бағамның есептен шығарылатын кезеңіне дейінгі айырмасын есепке алу үшін пайдаланылады. Егер де инвестиция-неттосы шет елдегі бөлімшелерге берілсе, бағамдық айырманың жиынтық сомасы табыс ретінде 725 шоттың кредиті бойынша көрініс табады, ал егер де ол шығыс ретінде танылса, онда ол 844 шоттың дебеті бойынша көрініс табады.
Егер де доллар бағамы теңгеге шаққанда азайса, онда оның бағамдық айырмасы қаржылық инвестицияның қысқарғаны ретінде бағаланады және ол 543 «Басқа да» шотының дебеті бойынша көрініс табады, ал егер де керісінше болса, онда 543 шотының кредитінде көрсетіледі.
