Аймақтық бюджеттің ұйымдастырушылық-құқықтық негіздері
Аймақтық бюджеттің ұйымдастырушылық-құқықтық негіздері туралы тегін қазақша реферат, қазақша мәлімет
Жергілікті бюджеттердің теңестірулігін қамтамасыз ететін, трансферттердің ортамерзімдік тұрақты нормативтеріне негізделген бюджетаралық қатынастар моделін құрғанда, жергілікті атқарушы органдардың республикалық бюджеттен басқа шеттен алып пайда-ланудың қажеттілігі болмайды. Сонымен бірге әкімшілік-бюджеттік реформаның басымды бағыттарын іске асырудың мүмкіндігі туады, яғни ауылды жерлерде, аудан маңындағы қалаларда тиімді жергілікті басқаруды ұйымдастыру мен олардың институционал-дық және функционалдық бекінісі.
Осы мақсаттарда ауылдар мен шағын қалаларда әкімнің аппараттарын қалыптастыру және оларға заңды тұлғалар мәртебесін беру қарастырылған. Мұндай шара жергілікті әкімдіктерге же-келенген мүлік бөлу және олар өз аттарынан мүліктік және мүліктік емес құқықтар мен міндеттемелер табу және іске асыру жөнінде қүқықпен тағайындауды ұйғарады. Мысалы, бұл шара арқылы тиісті аумақтарда заңнамалармен берілген жер қатына-старын реттеу жөніндегі құқықты қамтамасыз ету іске асырылады.
Жоғарыда айтылған шаралар ауылдар мен шағын қалалар әкімдерінің шаруашылық және экономикалық салалар бойынша шешімдер қабылдау уәкіліктіктерін кеңейтеді және ең төменгі деңгейдегі басқарудың қаржылық дербестігін қамтамасыз етеді, себебі олардың бюджеттік бағдарламалары аудан бюджетінің құрамында тиісті маслихаттармен бекітіледі де тек солар арқылы өзгертіледі.
Аймақтық саясатты жетілдіру мен мемлекеттік басқару деңгейлері арасында уәкіліктікті шектеу мақсатымен ауыл мен шағын қала басқару деңгейлерінің функциялары кеңей-тіледі. Жекелеп айтқанда, оларға келесі қосымша функциялар жүктеледі:
• елді мекендерді көріктендіру, жасылдандыру және санитар-лық тазарту жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыру;
• зираттар мен басқа қабырлау орындарды тиісті қалыпта ұстау жөніндегі қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру;
• өртке қарсы қауіпсіздік пен судағы қауіпсіздікті қамтамасыз етуді бақылауын іске асыру;
• жер мен су пайдалануын реттеу және елді мекендерді сумен қамтамасыз ету жөніндегі жұмыстарды үйымдастыру;
• заң бекіткен тәртіп бойынша әкімшілік-аумақтық бірлікке берілген коммуналдық меншікті басқару.
Келешекте республикада жергілікті өзін-өзі басқару негіздерін қалыптастыру жоспарлануда. Бүгінгі күні мұндай институттарды енгізу бірсыпыра мәселелер шешуіне тіреліп тұр. Мысалы, билік-тің ауылдық органдар деңгейінде басқарудың нақты механизмдері қалыптаспаған, кірістердің өздік қайнар көздері белгіленбеген, меншік мәселелері шешілмеген.
Бюджеттердің түрлері мен деңгейлері арасындағы өзара бай-ланыс аймақтық бюджетаралық теңестіру механизмі арқьшы іске асырылады. Бүл механизмнің маңызы — ол бюджеттік жүйенің буындары арасында кірістер мен шығындарды бөлу процесі, ал мұндай бөлудің негізін жергілікті бюджеттердің республикалық бюджетпен және аудандық бюджеттердің облыс бюджеттері ара-сындағы арақатынастарының теңбе-теңдік принципі кұрастырады. Мұндайды қамтамасыз ету үшін мемлекеттік қызмет көрсетуге арналған қаржы шығындардың нормативтер мен жергілікті бюджеттерге көрсететін қаржылық жәрдем нормативтерін есептейтін біріккен әдіс және салықтар есептеу мен төлеудің біріккен тәртібі пайдаланады.[5]
Жергілікті бюджеттердің шығындары мөлшерлес кірістермен қамтамасыз етуі тиіс, ал кірістер Бюджеттік кодекске сәйкес әр түрлі салықтық және салықтық емес тұсімдер арқьшы қалыптасады. Әр мемлекеттердің бюджеттік жүйелерінде жергілікті бюд-жеттердің кірістері бекітілген және реттеуші кірістерге бөлінеді. Бекітілген кірістердің негізін өздік кірістер қүрайды, яғни заңды түрде әрбір бюджеттер бойынша бекітілген, биліктің тиісті деңгейлерінің салықтары мен басқа да түсімдері түсіндіріледі. Реттеуші кірістердің негізін заңнамалармен бекітілген үзақмерзімді нор-мативтер арқылы салықтар мен басқа да төлемдерден пайыздық түрде бөлініп тиісті бюджетке түсетін кірістер құрайды.
Өзіндік кірістер — ол заңмен бекітілген тәртіп бойынша толық немесе мығым бекітілген бөлігі ретінде тұрақты немесе ұзақмерзімді негізде тиісті бюджетке түсетін кірістер. Мысалы, Бюджеттік кодекске сәйкес корпоративтік салық пен қосымша құнға салық толығымен республикалық бюджет кірісі ретінде бекітілген.Аумактардың экономикалық дамуын қамтамасыз ету мен жергілікті бюджеттердің теңгерушіліктерін бюджеттік реттеу мақ-сатында оларға жоғары тұратын бюджет деңгейінен кірістердің кейбір түрлерінің бөлімі бөлінеді. Мұндайда бөлектеу нормативтері төменгі тұрған бюджеттер бойынша біріккен немесе әр түрлі болуы мүмкін. Бұл нормативтер бюджеттік деңгейдің осы кірістерді беріп отырған өкіліктік органымен анықталады. Мысалы, Бюджеттік кодекске сәйкес әлеуметтік салық облыс маслихаты бекіткен кірістер бөлу нормативтер арқылы облыс бюджеті мен аудан бюджетіне түседі.
Нормативтер арқылы төменгі тұрған бюджеттерге берілетін кірістер реттеуші функцияларын толық және өнебойы орындай алмайды, себебі әрбір әкімшілік-аумақтық бірлік экономикасы бойынша салықтық потенциал ерекшеліктерін, инфрақұрылымның дамуын және басқа да әсер ететін факторларды анықтау өте қиын. Сондықтан аймақтық бюджетаралық теңестіру бюджеттік реттеудің басқа да формалары арқылы іске асырылады. Осы мақ-сатта трансферттер жіберу, дотациялар, субвенциялар мен субсидиялар бөліну механизмдері пайдаланады.
Жалпы сипаттағы ресми трансферттерді, яғни бюджеттік субвенция мен бюджеттік алып тастауды пайдалану, аймақтар бойынша стандарттық деңгейге жету мен халыққа мемлекеттік қызмет тепе-тең болу мақсатта бюджеттік қамтамасыз ету деңгейін теңестіруге мүмкіндік береді. Бюджеттік субвенция мен алып тастау көлемі абсолюттік түрде үш жылдық мерзімге бекітіледі.
Бюджеттік кодексте жергілікті бюджеттердің шығындар құрылымы анықталған, ал бюджеттен ақша беру осы шығындарға сәйкес бюджеттік қаржыландыру арқылы іске асырылады. Қаржыландыру — ол бюджеттік қаражаттарды оны алушыларға бөліп шығару. Оны ұйымдастыру келесі принциптерге негізделеді:
• тиімділік (ең аз шығындармен ең көп нәтиже);
• адрестік (қаражаттарды пайдаланудың нысандық сипаты);
• бақылаулық (қаржы бақылауды іске асыру);
• қайтарылмайтындық (қаражаттар бюджетке қайтарылусыз шартга берілу);
• ақысыздық (қаражаттар пайыз немесе басқа түрлі төлемсіз шартта берілу).
Бюджеттік қаржыландырудың белгілі екі әдісі бар — «нетто-бюджет» жүйесі арқылы және «брутто-бюджет» жүйесі арқылы. Бірінші әдістің маңызы — ол тек қана бюджетте анықталып бекітілген шығындар бойынша қатал түрде ақша қаражаттарымен қамтамасыз ету. Екінші әдіс бюджеттен толық қаржыландырылатын мекемелер мен ұйымдарды ақша қаражаттарымен қамтамасыз етуде пайдаланады. Бұл арада осы әдістер бойынша бюджеттік қаржыландыру формалары ретінде бюджеттік мекемелерге қаржы бөлу, төмен тұрған бюджеттер мен заңды және жеке тұлғаларға трансферттер, жалгерлік капиталға инвестициялар, бюджеттік бағдарламалар бойынша алынатын тауар, атқарылатын қызмет пен жұмыстарға бөлінетін қаражаттар болуы мүмкін.
Аймақтық қаржыландырудың ерекшелігі болып нысанды ағымдағы трансферттерді пайдалану табылады. Олар тек қана бюджеттік субвенциялар мен алып тастаудың есебінде есептелмеген аймақтық бюджеттік бағдарламалар бойынша шараларды орындауға беріледі. Төмен түрған бюджеттерге трансферттер арқылы міндетті түрде төлемақы беріледі. Нысанды ағымдағы трансферттер сомалары республикалық немесе облыс бюджеттерде бекітіледі.
