Муниципалды басқаруды жүзеге асыруда бюджетаралық қатынастарды жетілдірудің рөлі курстық жұмыс
Жоспары:
Кіріспе________________________________________________3-бет
I. Бюджетаралық қатынастар – бюджеттік реттеудің негізгі
құраушысы ретінде____________________________________________5-бет
II. Мемлекеттік басқару деңгейлері арасында өкілеттіліктерді бөлу_____10-бет
III. Салық – бюджетаралық қатынастарды реттеуші механизм ретінде __15-бет
IV. Бюджетаралық қатынастарды жетілдіру жолдары_________________22-бет
Қорытынды__________________________________________24-бет
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі_______________________25-бет
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Жұмыс көлемі: 25 бет
Пәні: Менеджмент
-----------------------------------------------------------------------------------
КУРСТЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі
«Экономиканы мемлекеттік реттеу»
кафедрасы
Тақырыбы: «Муниципалды басқаруды жүзеге асыруда
бюджетаралық қатынастарды жетілдірудің
рөлі»
Ғылыми жетекші
Орындаған:
Жоспары:
Кіріспе________________________________________________3-бет
I. Бюджетаралық қатынастар – бюджеттік реттеудің негізгі
құраушысы ретінде____________________________________________5-бет
II. Мемлекеттік басқару деңгейлері арасында өкілеттіліктерді бөлу_____10-бет
III. Салық – бюджетаралық қатынастарды реттеуші механизм ретінде
IV. Бюджетаралық қатынастарды жетілдіру жолдары_________________22-бет
Қорытынды__________________________________________24-бет
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі_______________________25-бет
Кіріспе
Бюджет – мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруды
Ел бюджеті ұлттық экономиканы басқарудың ең маңызды құралы
Бюджет процесіндегі республикалық, облыстық бюджеттер, республикалық маңызы бар
Бюджетаралық қатынастар – бұл тұрақты немесе ұзақ мерзімді
біріншіден, мұнда бюджетаралық ретінде қарастыруға болатын, бюджеттік үдеріс
екіншіден, берілген анықтамада бір деңгей бюджеттері арасындағы қатынастар
Мемлекеттік бюджеттің қызмет етуінің ұйымдастырушылық формасы болып, оның
1 Қазақстан Республикасының Бюджет Кодексі (2004жылғы 24сәуір №548-ІІ,
Бюджетаралық қатынас – мемлекетті басқарудың негізгі мәселелерінің бірі.
жеке әлеуметтік және экономикалық функцияларды орындау үшін жауапкершілікті
бюджеттік жүйенің әрбір деңгейіне бекітілген өкілеттіліктерге бара-бар шығындар
барлық деңгейдегі бюджеттер кірістерінің көздерін заңдық бекіту және
Қалыптасатын бюджетаралық қатынастардың мәнін, олардың ұйымдастырылу ретін және
I. Бюджетаралық қатынастар – бюджеттік реттеудің негізгі құраушысы
Қазақстан Республикасының Бюджет Кодексіне сәйкес бюджетаралық қатынастар бұл
Бюджетаралық қатынастар мыналарға негізделеді:
мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы қызметтер мен өкілеттіліктерді нақты
бюджет деңгейлері арасындағы кірістер мен шығындарды бірыңғай бөлу;
бюджетаралық қатынастарды бірыңғай және ашық (прозрачность) әдісі негізінде
Қазақстандағы бюджетаралық қатынастардың формалары
бюджетаралық қатынастарды реттеудегі ұқсастықтар;
бюджетаралық қатынастардың ерекшеліктері;
орталық және субұлттық биліктер рөлдерінің қатынасы.
Нәтижесінде жоғарыда аталған 19 елі төрт топқа бөлінді.
Бірінші топқа 3 федеративті (Австралия, Канада, АҚШ) және
Екінші топқа Солтүстік Еуропа елдері кірді: Дания, Норвегия,
Үшінші топқа Батыс Еуропаның федеративті елдері кіреді: Австрия,
Төртінші топқа: Бельгия, Франция, Греция, Италия, Нидерланды, Португалия,
Бірінші топтағы елдер кең салықтық өкілеттікке негізделетін аймақтық
Статистикалық анализ көрсетіп отырғандай (1,2кесте), экономикалық дамыған елдерде
Швеция, Люксембург, Исландия және Испания сияқты елдерде жергілікті
Алайда, көптеген мемлекеттердегі жергілікті органдар өзінен жоғары тұрған
Кесте 1 – 1994 жылғы бюджеттік жүйе звеноларының
(пайыз бойынша)
Елдер Орталық бюджет Федерация субъектілері мүшелерінің бюджеттері Жергілікті
Федералды мемлекеттер
Австралия
Австрия
Канада
АҚШ
Германия
Швейцария **
Орташа 75,8
46,5
33,2
31,9
29,2
29,2
41,8 44,8***
21,8
53,6
47,6***
27,0
30,4
37,5 -
15,3
27,9
-
16,2
21,5
20,2 -
31,9
6,2
30,7
42,0
37,5
29,7
Унитарлы мемлекеттер
Бельгия
Ұлыбритания
Дания
Ирландия
Исландия
Испания
Италия
Люксембург
Нидерланды
Норвегия
Португалия
Франция
Швеция
Жапония
Орташа 54,7
72,8
68,3
79,6
76,7
44,4
66,4
62,4
50,6
58,5
70,5
41,9
53,0
35,0
59,8 -
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
- 12,5
27,6
49,7
36,7
24,9
25,9
39,8
14,0
34,3
31,6
8,0
16,6
35,7
44,8
29,7 50,9
18,9
12,8
18,8
16,9
45,6
51,9
36,8
42,8
32,6
27,3
44,5
25,1
43,2
32,3
* Fiscal Federalism in theory and practice. IMF,
** Тек ағымдағы табыстар
*** Штаттар мен муниципалитеттер бюджеттерінің сомасы.
Жергілікті бюджеттік-салықтық жүйелердің құрылымы әр елдерде әр түрлі.
Кесте 2 - 1994 жылғы нарықтық экономикалы елдердегі
(ағымдағы табыстар бойынша,%-бен)
Елдер Жеке табыстар Реттеуші табыстар (орталық әкімшіліктен трансферттер)
Мемлекеттік меншіктен және кәсіпкерліктен табыс салықтар Басқа да
барлығы
тура жанама Барлығы
«Салықтық автономиялы» елдер орташадан жоғары (50,2% көп)
Исландия
АҚШ**
Люксембург
Испания
Австрия
Швейцария
Швеция
Жапония
Норвегия
Германия
Франция
Финляндия
Дания 8,6
3,4
1,9
1,9
2,2
4,6
2,4
2,3
1,5
5,0
2,3
3,3
1,6 50,7
79,8
30,4
32,8
30,1
65,6
64,3
26,8
55,2
24,8
24,9
55,3
47,5 39,8
8,8
53,9
43,2
42,5
3,5
0,3
34,6
1,6
31,4
31,0
0,0
4,1 90,5
88,6
84,3
76,0
72,6
69,1
64,6
61,4
57,1
56,2
55,9
55,3
51,6 0,1
0,3
6,9
5,3
11,2
7,9
5,8
0,4
-
6,4
4,1
1,6
2,9 99,2
92,3
93,1
83,2
86,0
81,6
72,8
64,1
58,6
67,6
62,3
60,2
56,1 0,8
7,7
6,9
16,8
14,0
18,4
27,2
35,9
41,4
32,4
37,7
39,8
43,9
«Салықтық автономиялы» елдер орташадан төмен (50,2% аз)
Бельгия
Австралия**
Ұлыбритания
Канада
Португалия
Греция
Италия
Ирландия
Нидерланды
-орташа 16,3
14,5
8,3
2,4
3,0
12,6
1,7
3,4
8,5
4,8 35,4
-
-
-
23,3
9,3
6,3
-
1,9
36,9 7,4
39,9
37,2
32,6
5,9
5,3
4,4
7,5
4,5
20,0 42,8
39,9
37,2
32,6
29,2
14,6
10,7
7,5
6,4
50,2 -
4,1
8,5
0,7
6,2
1,5
8,3
11,8
5,1
5,0 59,0
58,5
48,0
35,7
38,4
28,7
20,7
22,7
20,0
59,5 41,0
41,5
52,0
64,3
61,6
71,3
79,3
77,3
80,0
40,5
*Fiscal Federalism in theory and practice. IMF, 1997.-P.669.
**Штаттарды қоса алғанда.
Қазіргі уақытта бюджетаралық қатынастардың екі үлгісін бөліп көрсетуге
орталықсыздандырылған;
кооперативті.
Орталықсыздандырылған үлгінің келесідей ерекшеліктері бар:
Мемлекеттік билік және басқару органдарының ең негізгі үш
Орталық бюджеттің салықтық кіріс көздері жеке және заңды
Аймақтық биліктердің жоғары қаржылық тәуелсіздігі. Бұл орталық
Кейде аймақтар аймақаралық және мемлекеттің сыртқы саудасын бұзбайтын
Алайда дүние жүзінде кеңінен таралған орталықсыздандырылған үлгі емес
аймақтық және орталық мемлекеттік құрылымдардың тығыз бюджеттік қарым-қатынасына
Аймақтық және жергілікті билік органдарының макроэкономикалық тұрақтандыру саясатына
салықтық табыстарды бөлу жүйесінде (соның ішінде ұлттық) аймақтық
Қазіргі уақыттағы дамыған шет елдерінің салықтық жүйесі салықтардың
Қазіргі уақыттағы дамыған мемлекеттердің салықтық жүйесі тура (табыс
горизонтальді бюджетті тегістеу саясаты, аймақтық мемлекеттік қаржылар жағдайына
Бюджетаралық қатынастардың кооперативтік үлгісін Еуропаның көптеген мемлекеттері, әсіресе
Кооперативті үлгі бюджеттік тегістеудің барлық негізгі құралдарын қолдануға
II. Мемлекеттік басқару деңгейлері арасында өкілеттіліктерді бөлу
Әр аймақтың экономикалық-әлеуметтік жағдайы жіті көзқараспен, байыпты бағдар
Қазіргі уақытта Қазақстанның бюджет жүйесін реформалауда бірнеше маңызды
Кесте 3 - 2006 жылға арналған республикалық және
( мың теңге)
Атауы Болжам Факт (орындалу) Үлес салмағы
1 2 3 4
Республикалық бюджет 6 8461 979 71 490 434
1 2 3 4
Алматы қаласының бюджеті 51 936 643 55 397
Барлығы 121 498 656 127 071 995
Алматы қаласы бойынша салық комитетінің көрсеткіштері
Бюджет деңгейлері арасындағы, әсіресе облыстық және аудандық (қалалық)
Қазіргі кірістерді бөлу жүйесінің, табыс түрлері бойынша және
Кесте 4 - Қазақстан Республикасындағы әртүрлі бюджет деңгейлері
Бюджет түрлері 2003 ж. 2005 ж. 2006 ж.
млн. тг. % млн. тг. % млн. тг.
Республикалық 706 630 70,3 1 723 913
Жергілікті 478 602 47,6 749 661 35,7
Мемлекеттік 1 004 566 100 2 098
ҚР қаржы министрлігінің көрсеткіштері
Жоғарыдағы көрсеткіштерден 2003-2006жж. аралығындағы республикалық бюджетте қаржыларды орталықтандыру
Қазіргі уақытта облыстық, аудандық (қалалық) және ауылдық деңгейлер
Қазір республикада бір басқару деңгейінен басқа басқару деңгейіне
1) жоғарғы бюджеттің қаржыларын субвенция түрінде беруге болады;
2) жергілікті бюджеттердегі жеке салықтардың үлесін ұлғайтуға болады.
Аймақтардың әлеуметтік – экономикалық даму деңгейлері арасындағы территориялық
Кесте 5 - 2005 жылғы Қазақстан Республикасындағы аймақтардың
Атауы ҚР халқының аймақтар бойынша үлесі, %
мың тг. Жалпы өнеркәсіп өнімі көлемінде аймақтар үлесі,%
ҚР
1 топ
Астана қаласы
Алматы қаласы
2 топ
Атырау
Маңғыстау
3 топ
Шығыс Қаз.
Қарағанды
Павлодар
4 топ
Ақтөбе
Жамбыл
Қостанай
Оңтүстік Қаз.
5 топ
Батыс Қаз.
Солтүстік Қаз.
6 топ
Алматы
Қызылорда
Ақмола 100
3,6
8,2
3,1
2,4
9,4
8,7
4,8
4,5
0,07
5,9
14,6
4
4,3
10,5
4,06
4,9 100
8,5
16,7
12,5
6,2
6,1
8,4
4,9
5,7
2,2
4,3
4,7
6,6
2,3
4,2
3,4
2,6 446,2
1058,2
909,8
1797,2
1131,6
292,5
429,05
451,5
568,5
13685,6
329,5
143,06
742,2
243,9
178,5
381,4
238,7 100
1,1
4,5
20,4
14,6
4,9
9,4
5,8
9,2
1,4
3,4
2,6
9,5
0,7
3,4
6,4
1,3 100
0,6
0,3
1,2
0,3
9,8
4,6
4,7
3,5
5,9
14,2
12,4
3
12,3
13,8
2,2
10,7 100
11,3
13,8
29,4
5,9
3,3
6,3
1,4
7,6
2,3
2,6
0,9
3,7
1,5
4,1
2,5
1,5
Кестеге талдау жасайтын болсақ, жоғарыдағы аймақтар проблемалы принциптер
Бірінші топты халықтың жоғары табыс деңгейіне байланысты облыстар
2005 жылдың 1 қазанында бұл қалалардың үлесі: республика
Екінші топты көмірсутегі және минералды ресурстарға бай облыстар
Негізгі проблемалары: шикізаттық бағытталуы және өнеркәсіп өндірісі негізінен
Үшінші топ – жергілікті шикізатты пайдаланатын, табиғи бай
Негізгі проблемалары: шикізаттық бағытталуы, диверсификацияланбаған өндіріс.
Төртінші топ табиғи ресурстарға бай және айтарлықтай ауыл
Негізгі проблемалары: өнеркәсіптегі кризистік жағдайларды шешудегі уақытша қиыншылықтар,
Батыс Қазақстан және Солтүстік Қазақстан кіретін бесінші топтың
Бесінші топтың 2005ж. 1 қазанындағы республика халқы бойынша
Негізгі проблемалары: машина жасау кәсіпорындарындағы қиын жағдай, әсіресе,
Алтыншы топ – аграрлық облыстар: Ақмола, Алматы, Қызылорда.
Алтыншы топтың 2005ж. 1қазанындағы республика халқы бойынша үлесі
Негізгі проблемалары: төмен өмір сүру деңгейі, ауыл шаруашылығындағы
Ұсынылған аймақтардың типологиясы стратегиялық мәселелерді шешуге арналған. Аймақтардағы
Соңғы жылдардағы бюджет процесінің анализі көрсетіп отырғандай бюджетаралық
III. Салық – бюджетаралық қатынастарды реттеуші механизм ретінде
Салық – белгілі бір мерзімде, белгіленген мөлшерде заң
Бюджетаралық қатынастарды реформалау барысында жергілікті бюджеттердің қаржылық негіздерін
Сөзбе-сөз аударғанда «салықтық әлует» - «салықтық мүмкіндік» дегенді
Сонымен, аймақтың салықтық әлуеті салық жүйесінің нақты аумағы
мемлекеттік деңгейдің салықтық өкілеттіліктері жалпыұлттық экономиканы реттеу және
жалпыұлттық экономикамен жиналатын кірістер жалпымемлекеттік салық салуға жатқызылуы
салықтық базаның аумақтық орналасу теңсіздігі және шоғырлануы неғұрлым
аймақтық бекітілген салықтар капиталдардың жұмыс күшінің, тауарлар және
бекітілген салықтар салық ауыртпалығын басқа аймақтарға «экспорттауға» мүмкіндік
Осыған орай, салық әлуетін қалыптастыру процесін, оны анықтау
Қарастырылатын әдістеме бойынша есептеу аддитивті қасиетке негізделеді, яғни
Есеп үшін негіз болып: қызмет ететін заңдылыққа сәйкес
Салық әлуетін анықтау реттеуші салықтардан бөлу нормативтерін саралауға
Егер өз аумақтарында салықтарды жұмылдыру жолымен ауыстыру мүмкіндіктері
Бюджетаралық қатынастарды реттеу республика үшін көкейтесті және күрделі
Жергілікті бюджеттер кірістерін жоғарылату үшін бюджеттердің меншікті кірістерін,
Егер АҚШ-та реттеуші салықтардан бөлу жоқ, тек параллель
заңды түрде бекіте отырып бюджеттік жүйе буындары арасында
объективті критерийлерге сәйкес, республикалық деңгейде реттеуші салықтар республикалық
реттеуші салықтардан бөлу рөлін жоғарылату жолымен жергілікті бюджеттердің
жергілікті бюджеттердің жасанды дотациялы болуын жою.
Қазіргі уақытта бюджетаралық қатынастардың бірнеше негізгі мәслелерін бөлуге
Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйесіндегі үйлесімсіздік: төменгі деңгейге шығындар
Сәйкес өкілеттілікті қаржыландыруды іске асыруы қажет бюджет пен
Жергілікті бюджеттердің меншікті кірістерінің үлесінің төменгі бюджеттік жүйеге
Реттеуші салықтардың аумақтар бойынша біркелкі нормативті әрбір аумақтың
Реттеуші салықтардан жергілікті бюджеттерге бөлу нормативтерінің жыл сайын
1997 жылы қосылған құн салығын, ал 2002 жылдан
2001 жылы кейбір аймақтарда корпоративті табыс салығы жергілікті
Жақын арада бюджетаралық қатынастарды реформалау бойынша негізгі міндет
Аймақаралық деңгейде, бюджетаралық реттеудің тиімсіз әдістерін қолдану, аймақтардың
Кейбір аумақтардың реттеуші салықтарының салық әлеуеті ол бюджеттерге
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей бюджеттік жүйенің барлық деңгейлерінің ұзақ
Реттеуші салықтардан тұрақты нормативтерді бекіту аймақтар бюджеттерін негізді
Жалпы 2002 жылдың енгізілген өзгерістерінің нәтижесі ретінде 6-кестеде
Кесте 6 - Мемлекеттік бюджеттің салықтық түсімдерінің құрылымы
жылдар:
2004 2006
республикалық бюджет жергілікті бюджет республикалық бюджет
млн.тг % млн.тг % млн.тг % млн.тг %
1 2 3 4 5 6 7 8
Салықтық түсімдер
816 458 68,8 369 679 31,2 1 667
Корпоративтік табыс салығы 382 814
100 -
- 776 609
100 -
-
Жеке табыс салығы - - 98 535
(кесте-6 жалғасы)
1 2 3 4 5 6 7 8
Әлеуметтік салық
- - 167 995 100 - - 236
Қосымша құн салығы 234 788 96,6 8 167
Акциздер
8 421 28,1 21 492 71,8 15 799
Ескерту: мәлімет көзі ҚР Қаржы министрлігінің Статистикалық бюллетенінен
Кестеде 2004-2006 жылдардағы мемлекеттік бюджеттің салықтық түсімдерінің құрылымында
IV. Бюджетаралық қатынастарды жетілдіру жолдары
Қазіргі бюджеттік мәселелерді шешу және деңгейаралық бюджеттік қаржылық
Деңгейаралық бюджеттік қаржылық ағымдарды оңтайландыру кезінде бюджет
Бюджетаралық қатынастар реформаларының негізгі мақсаттары ретінде келесілер бөлінеді:
бюджеттік жүйенің қаржылық ресурстарын пайдалану және басқару тиімділігін
аймақтардың әлуметтік-экономикалық тиімділігін арттыру үшін жағдай жасау.
Қызмет ететін жетіспеушіліктерді жою және бюджетаралық қатынастарды реформалау
аймақтық бюджеттік жүйелердің қызмет ету тиімділігін жоғарылату, аймақтық
қарсы қаржылық ағындарды төмендету;
қаржыларды бөлу шарттылығы және оларды аймақтарда пайдалану үшін
жоғары дотациялық аумақтарға қосымша қаржылық қолдауды қамтамасыз ету;
мемлекеттік билік субъектілері және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
жергілікті және мемлекеттік бюджеттер арасындағы бюджетаралық қатынастарды өзара
Аумақтық бюджеттер проблемалары келесідей жолдармен шешілуі мүмкін:
меншікті кірістерді ұлғайту есебінен, яғни елдің салық жүйесіне
бюджеттік жүйе үзбелері арасында жалпы мемлекеттік кірістерді тұрақты
әрбір аумақтық бюджеттің кірістерін және шығыстарын жыл сайын
Қазіргі кезде және жақын арада аумақтық экономикалық және
Кірістерді сенімді және тұрақты нормативтік негізде қалыптастыру қажет.
Қазіргі кезде реттеуші салықтар арқылы бюджетаралық қатынастарды реттеудің
Қорытынды
Келешекте бюджетаралық қатынастарды ұйымдастыру туралы арнайы облыстық заңды
Бюджетаралық қатынастарды дамытудың келешектегі бағыттарының бірі - әрбір
Тұрақты және ашық бюджетаралық қатынастардың жүйесін құру үшін
барлық мемлекеттік басқару деңгейлерінің арасындағы мемлекеттік функцияларын нақты
барлық деңгейлердің жеке табыстарын заңнамалық актілермен бекіту және
әрбір бюджетті минималды әлеуметтік стандарттар негізінде қаржы ресурстарымен
Қазіргі уақытта мемлекеттік басқару деңгейлері арасында өкілеттіліктерді шектеу
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Қазақстан Республикасының Бюджет
2. Д. А.
Бюджетаралық қатынастарды дамытудағы реттеуші салықтардың жағымсыз және оң
3. П. Б.
К вопросу разграничения полномочий между уровнями государственного управления
4. Д. Тілеужанова
Бюджетаралық қатынастардың тұжырымдамалық негіздерін реттеуші салықтар көмегімен оңтайландыру.
5. Ж. Елубаева
Теоретические воззрения на формирование и развитие межбюджетных отношений.
6. А. Исабек
Жергілікті бюджеттің кіріс және шығыс бөліктерінің қалыптасуына талдау
7. А. Тулеубекова
Межбюджетные отношения как составная часть бюджетного регулирования. //
8. Статистикалық бюллетень №12
2
