Халық педагогикасындағы бейнелеу өнері
Дүйсембінова Қ.Ә., Құрсабаева Б.Қ.,-
ғылыми-ізденушілер, Талдықорған
Бейнелеу өнері әлемдегі барлық халықтарға ортақ мәдени мұра. Қазақ халқы басқа өркениетті халықтар сияқты сан сағырлар бойы өзінің мәдениетін сақтап келді. Ұлттық мәдениеттің үлкен бір саласы – халықтың бейнелеу өнері болып табылады. Оның тарихы тым тереңде жатыр. Ең алғашқы кезеңдерде, атап айтқан тас, қола және темір дәуірлерінде адамзат баласы қоршаған ортаның қыр-сырын, жаратылыс қағидасы мен табиғат сұлулығын және қоғамдық ортадағы тарихи оқиғаларды, тұрмыс-тіршілікті баяндау мақсатында өз ғұмыры жайлы ескерткіштер қалдыруды арман еткен.
Орта Азия мен Қазақстан территориясында күні бүгінге дейін сақталып келген таңбалы тастағы көне тотемдік-мифологиялық сурет белгілер, түсті металдардан (алтын, күміс, мыс, қола) жасалған әшекейлік һәм зергерлік бұйымдар, сондай-ақ руналық тас таңбалар мен қару-жарақ ескерткіштері – халық өнерінің қайталанбас дүниесін көрсете білді. Киелі топырағымызда сақталған Арпаөзен, Тамғалы, Таскескен ескерткіштері, әсіресе Сарыарқа төсіндегі ашық аспан астындағы көне дәнекерлер – ұлттық өнеріміздің қайнары болып табылатыны рас.
Алматы маңындағы Есік қоғанынан табылған «Алтын адам», Шығыс Қазақстандағы Пазырық қорғанынан табылған «Дала перғауыны» ескерткіштері – ұлтымыздың баға жетпес құнды мәдени мұрасы болып табылады.
Зерттеуші ғалымдар (Ә.Х.Марғұлан, К.Ақышев, К.Байпақов) зерттеулеріне қарағанда, қолға түскен археологиялық жәдігерлер арқылы – халық тарихын қайта зерделеу қажеттігі туып отыр деп тұжырымдаймыз. Ұлы дала кеңістігін емін-еркін мекендеген әрі батыр, әрі абыз сақтар мен ғұндар — өздерінің жауынгерлік-қаһармандық дәстүрлерімен бірге мәдени-рухани құндылықтарын мирас етіп кетті.
Ғалымдардың пайымдауынша (Т.Султанов, С.Г.Кляшторный) көне сақтардың алтыннан жасалған «аң стиліндегі» бұйымдары, ғұн дәуірінде «қолданбалы полихромды» өнерге ұласып отырды. Ал, Түркі қағанаты дәуірінде аталмыш қос мәдени өнер туындылары қайта жаңартылып, ерекше зерленіп отырды.
Бейнелеу өнері тек қана зергерлік бұйымдар жасау технологиясымен шектеліп қалмай, ол архитектуралық сәулет өнерінің дамуы мен қалыптасуына ықпал етті. Бұл үрдіс Орта Азияға 7-8 ғасырларда мұсылман дінінің таралуынан кейін ерекше байқалды. Мұсылмандық дәстүрдің тек қана діни уағыз философиясын ғана әкелмей, сонымен бірге ғылым мен білім әкелуі – түркі тектес халықтардың қайта бірігуіне, қала берді араб-шығыс мәдениетінің синтезденуіне, тарихи тұрғыдан пайымдасақ «мұсылман Реннасансын» әкелді деуге болатын еді.
Шығыстанушы ғалымдар (В.Бартольд, В.Вамбери, С.П.Толстов) бұл ғасырды «алтын ғасыр» деп атаған. Осы тұста бейнелеу өнеріне қатысы бар Ақсақ Темірдің немересі Бабыр сұлтанның «Бабыр-нама» атты еңбегіне ерекше тоқталып өткен жөн. Ол жөнінде патшалы Ресейдің шығыстанушы ғалымы Н.Ильминский өзінің «Бабур-намэ или записки султана Бабура» ғылыми зерттеу еңбегінде толық деректер келтіреді.
Бабыр сұлтан тек қана Орта Азия мен Үндістанның билеушісі ғана емес, сонымен бірге ел қамын жеген дарынды қолбасшы, қайтпас қаһарман, оқымысты және суретші ретінде танылады. Сұлтан әскери жорықта жүрген жерлердегі жергілікті халықтың мәдениетіне, тегіне, өнеріне және тарихына ерекше мән беріп отырған. Жорық жайлы естеліктер жаза отырып, ол жергілікті жердің топографиялық картасын сурет салу арқылы жеткізе білген.
Аталмыш үрдіс орыс саяхатшылары аяқ баса алмаған Қашғар жеріне барған Шоқан Уәлихановтың еңбектерінде көрініс тапқаны өте сирек кездесетін жайт. Қазақ халқының бейнелеу өнері жөніндегі санғасырлық мұраларын бір кітапқа сыйдырып баяндау мүмкін емес. Бейнелеу өнері өткен ғасырдың қай кезеңінде болмасын тұрмыстың негізгі өзегі болғаны анық. Халық педагогикасын зерттеуші ғалымдардың пікірінше (Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, К.Қожахметова, С.А.Ұзақбаева, Қ.Бөлеев, М.Қыдырбайұлы, Р.Қ.Дүйсембінова, Е.Сағындықов,Қ.Қабдыразақұлы, С.Ғаббасов, Ә.Табылдиев) қоғамдық өмірдегі жас ұрпаққа тәлім-тәрбие беру үрдісі кешенді түрде жүргізілгені айтылады. Ол пікірмен келісуге болады. Себебі, ата-баба салты — өскелең ұрпаққа өне бойындағы құндылықтарды мирас етуге тырысаты рас. Ұлт бойындағы асыл қасиеттер ұрпақ санасына тек тәрбие әдіс-тәсілдері арқылы даритыны шындық.
Халық тұрмысында балаға эстетикалық тәрбие беру жөнінде мол тәжірибелер жинақталған. Эстетикалық тәрбиенің маңыздылығы жөнінде (Ұзақбаева С.А, Әлмұхамбетов Б.Ә, Левченко Т.А,, Асанова Ұ.О, Қозыбаев Е.Ш) көптеген зерттеуші ғалымдар еңбек жазды. Олардың пайымдауынша халық педагогикасы материалдарын пайдалана отырып, оқушыларға, жастарға эстетикалық тәрбие берудің – тиімдігі зор болмақ. Расында, эстетикалық тәрбие деп ғылыми-педагогикалық тұрғыда анықтама бергенімізбен, практика жүзінде оның саласы күрделеніп кететіні заңды нәрсе.
Бұо орайда эстетикалық тәрбиені бірнеше түрге бөліп қарастыру ғылыми айналымда қолдау тауып отыр. Оларға:
— Халық ауыз әдебиетіндегі ауызекі-поэтикалық шығармалар
— Ұлттық қол өнер бұйымдары
— Зергерлік һәм әшекейлік бұйымдар
— Руналық, тотемдік және мифологиялық таңбалар мен кескіндер
— Петроглифті таңбалар мен ескерткіштер
— Ою-өрнектер мен ұлттық айшықтар
— Архитектуралық ғимараттар мен мазарлардағы айшықтар мен суреттер
— Халық шығармашылығындағы сурет және бейнелеу өнері
— Бейнелеу өнерінің түрлері (портрет, натюрморт, кескін, скульптура, бояу сурет, кескін сурет, аппликация т..б.)
— Қолданбалы өнер туындылары
— Қазақстандағы бейнелеу өнерінің тарихы
— Әлем және қазақ халқының суретшілерінің туындылары
Аталмыш ұсынысты одан ары дамыту барысында әдістемелік нұсқау жобасын жасауға болады. Сынып жетекшілері оны өздерінің тәрбие жоспарларына енгізсе, ал әдістемелік бірлестіктер семинар материалдары негізінде пайдаланады. Осы ретте мектеп жанынын «Жас суретші» , «Ұлттық қолөнер», «Зергер», «Дизайн өнері» және басқа үйірме жұмыстарын ұйымдастырған абзал.
Әдебиеттер:
Әлмұхамбетов Б.А.,- Ұлттық бейнелеу өнері арқылы 4-7 сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие беру, А, 1990
Марьяшев А.Н.,- Наскальные изображения хребта Каратау,А,1977,
Ұзақбаева С.А.,- Тамыры терең тәрбие, А, Білім, 1995, 229 бет
Бабыр-нама., (тарихи деректер)А, 1998 жыл, 258 бет
Ильминский Н.Н.,- Бабур-намэ или записки султана Бабура, СПб, 1904
