Фразеологизмдердің ұлттық мәдени мазмұны диплом жұмысы
Жоспар - www.topreferat.com.kz
Кіріспе 7
1-бөлім. 1.1.Лингвомәдениеттаным – тіл біліміндегі жаңа ғылыми бағыт 10
І.2. Фразеологизмдер – этномәдени дерек көздер 21
I.3. Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің тақырыптық, мағыналық және құрамдық топтары 30
Фразеологизмдерді дүниедегі заттар мен құбылыстарға және адамға (оның психологиялық, физиологиялық, сезімдік қатыстары) байланысты семантикалық ерекшеліктеріне қарай топтастыру 30
І.3.1.Адамның жағымды, жағымсыз әрекеттеріне негізделген фразеологизмдердің тақырыптық семантикалық топтары 33
І.3.2. Сезім әрекетіне негізделген фразеологизмдердің тақырыптық семантикалық топтары 35
І.3.3. Сезім жағдайына байланысты жасалған немесе эмоциясы жоғары фразеологизмдер 37
І.3.4.Адамның физикалық қалпын бейнелейтін фразеологизмдер 39
І.3.5. Адамның сөйлеу дағдысы түрлерін сипаттайтын тіркестер тобы 43
І.3.6. Адамның жеке басына тән қасиеттері туралы жасалған фразеологизмдер 44
І.3.7.Адамның қоғамдағы әлеуметтік жағдайы, орны, тұрмысы туралы айтылатын тіркестер 44
І.3.8.Адамның сыртқы түр-әлпеті, жас мөлшері жөнінде қалыптасқан тіркестер 45
2-бөлім. ІІ.1. Фразеологизмдердің этномәдени ақпаратты ішкі құрылымы 47
ІІ.2. Фразеологиялық мағыналардың қалыптасуындағы ұлт менталитетінің рөлі 62
Қорытынды 75
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: - бет
Пәні: Тілтану
-----------------------------------------------------------------------------------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Жоспар
Кіріспе 7
1-бөлім. 1.1.Лингвомәдениеттаным – тіл біліміндегі жаңа ғылыми бағыт 10
І.2. Фразеологизмдер – этномәдени дерек көздер 21
I.3. Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің тақырыптық, мағыналық және құрамдық топтары
Фразеологизмдерді дүниедегі заттар мен құбылыстарға және адамға (оның психологиялық,
І.3.1.Адамның жағымды, жағымсыз әрекеттеріне негізделген фразеологизмдердің тақырыптық семантикалық топтары
І.3.2. Сезім әрекетіне негізделген фразеологизмдердің тақырыптық семантикалық топтары 35
І.3.3. Сезім жағдайына байланысты жасалған немесе эмоциясы жоғары фразеологизмдер
І.3.4.Адамның физикалық қалпын бейнелейтін фразеологизмдер 39
І.3.5. Адамның сөйлеу дағдысы түрлерін сипаттайтын тіркестер тобы 43
І.3.6. Адамның жеке басына тән қасиеттері туралы жасалған фразеологизмдер
І.3.7.Адамның қоғамдағы әлеуметтік жағдайы, орны, тұрмысы туралы айтылатын тіркестер
І.3.8.Адамның сыртқы түр-әлпеті, жас мөлшері жөнінде қалыптасқан тіркестер 45
2-бөлім. ІІ.1. Фразеологизмдердің этномәдени ақпаратты ішкі құрылымы 47
ІІ.2. Фразеологиялық мағыналардың қалыптасуындағы ұлт менталитетінің рөлі 62
Қорытынды 75
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Қазіргі таңда қазақ тіліндегі фразеологизмдер жан-жақты зерттеліп
Түркітануда фразеологизм туралы алғашқы еңбектер 40-жылдардан кейін жарық көрді.
Бұл саладағы ғылыми еңбектердің тіл-тілдегі фразеологизмдердің тұлғалық, мағыналық жақтарының
Әр адам ұлт тілінің өкілі ретінде өз болмысы мен
Зерттеу жұмысының негізгі мақсаттары:
Ұлт топырағындағы нәр алған халық тіліндегі сөздер мен фразеологизмдер
Ұлт ерекшелігі, менталитет, менталдылық, ұлттық тұлға (национальная личность) сияқты
Мақсатымызға орай мына төмендегі міндеттер туындады:
● Лингвомәдениеттаным – тіл біліміндегі жаңа бағыт.
● Фразеологизмдер – этномәдени дерек көздер.
● Фразеологизмдердің тақырыптық, мағыналық және құрамдық түрлері.
● Фразеологизмдердің этномәдени ақпаратты ішкі құрылымы.
● Фразеологиялық мағыналардың қалыптасуындағы ұлт менталитетінің рөлі.
Зерттеудің нысанасы мен материалдары: Зерттеудің нысанасы “Фразеологизмдердің ұлттық-мәдени мазмұны”.
Зерттеудің әдістері: Зерттеудің барысында тарихи-этимологиялық әдістер қолданылды.
Зерттеудің ғылыми болжамы. “Фразеологизмдердің ұлттық-мәдени мазмұнын зерттеу қолға алынып
Жұмыстың практикалық маңызы: Жұмыста талданған, келтірілген мысалдар, материалдар қазақ
Зерттеудің талқылануы: Бұл жұмыс зерттеушінің ғылыми жетекшісімен бірге отырып
Жұмыстың құрылысы: Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан тұрады. Жұмыстың
1-бөлім. 1.1.Лингвомәдениеттаным – тіл біліміндегі жаңа ғылыми бағыт
Түркітануда фразеологизм туралы алғашқы еңбектер 40-жылдардан кейін жарық көрді.
Бұл саладағы ғылыми еңбектердің тіл – тілдегі фразеологизмдердің тұлғалық,
Алғашқы кезеңде әр ұлттың өз тіліндегі тұрақты сөз тіркестерінің
Фразеологиялық орамдар тілдік единица ретінде лексика – семантикалық жағынан
Түркітанудағы фразеологизмдердің морфологиялық – грамматикалық ерекшеліктері туралы әр жылдары
Кейбір зерттеулер фразеологиялық тұлғалардың әдеби тілдегі стильдік қолдану жүйесіне
Басқа тілден (орыс) ұлт тіліне, керісінше ұлт тілінен басқа
Қазақ тіл білімінде І.Кеңесбаев фразеологизмдерді танып білудің басты үш
ХХ ғасырдың соңғы он жылдығы тарих сахнасында ұлт мәдениетін
*Фразеологиялық единица – қысқартылып ФТ деп алынады
қазақ “қазақпен қазақша сөйлесу” сияқты ұлт тағдырына тікелей қатысты
“Тіл ғылымы басқа ғылымдардан өзгешелеу, оның табиғаты нәзік, танымдық
Шынында да әр ұлт өз жоғын өзі түгендеп жатқан
Адамзат тарихы шексіз өрлеу үстінде сияқты көрінгенімен, әрдайым өзін-өзі
Тіл білімінде бүгінгі таңда тіл арқылы мәдениеттанудың бір-бірімен өзара
Этнолингвистика
Елтану
Лингвомәдениеттану.
Қазақ тіл біліміне “тіл және мәдениет” мәселелеріндегі сабақтастық туралы
Қазақ тілінің болашағы - өткенді білуімен құнды болмақ. Өткенді
Әр адам ұлт тілінің өкілі ретінде өз болмысы мен
Ұғым – қашанда жалпы, түсінік – жалқы. Қыстың суықтығы,
Тіл білімінде қазақ ұлтының таным парасатын, Жарық дүниені танудағы
“Мәдениет” атауынан көп түсінікті аңғарамыз. “Мәдениет” сөзі тілдік қолданыста
Ғалымдардың айтуына қарағанда, “мәдениет” сөзіне екі жүзден астам ғылыми
Мәдениет көптеген пәндер жиынтығында қарастырылады. Мәселен, қазақ мәдениеті туралы
Материалдық мәдениет – жер бетінде тіршілік еткен адамдардың өзі
Рухани мәдениет – адамдардың өмір сүру, тіршілік ету барысында
Мәдениеттің мұндай түрлері ұлттың өмір сүрген жағдайында тоқтаусыз дамиды.
Қазақ халқының ұлттық ерекшеліктерін танып білу үшін кейбір факторларды
Тіл білімінде бүгінгі таңда тіл арқылы мәдениеттанудың бір-бірімен өзара
Этнолингвистика.
Елтану.
Лингвомәдениеттану.
Тіл арқылы мәдениеттану аспектілері қазақ тіл білімінде 1980 жылдан
Қазақ тіл білімінде этнолингвистиканың негізін қалаған ғалымның құнды ғылыми
Этнолингвистиканың негізіне ғылыми терең талдау жасап, библиографиялық шолу арқылы
Алайда қазақ тіл білімінде этнолингвистикалық зерттеулердің ара-жігіне , яғни
Мәдениет деген ұғым нақтылы адамға, оның өміріне телінеді, яғни
*Тіл тек сөйлесу, қарым-қатынас құралы емес, ол адам өмірінің
болмаса, дәл бүгінгі таңда ұлт мәдениетінің күні не болатыны
Тіл арқылы барлық құбылыс, заттар яғни әлемнің тілдегі көрінісі
Мысалы: қой аузынан шөп алмас –момын, жуас адам туралы;
Келтірген осы мысалдардан-ақ, қазақ ұлтының бағалау, сипаттау ерекшеліктерін байқаймыз.
Дәл бүгінгі таңда елтану аспектілері қазақ тілін өзге ұлт
Әдетте адамзат тіршілігінде аспан ортақ, күн ортақ, тіпті көріс
Демократия тізгініндегі батыстағы еркіндік пен мезгілді ойлау мен мерзімді
Соңғы 2-3 жыл көлемінде орыс тіл білімінде ең жас
Бұл пәннің ең негізгі мақсаты: ұлт ерекшелігі, менталитет, менталдылық,
Лингвомәдениеттану этномәдени және этнопсихологиялық факторлар мен тілдегі ұлттық мәдени
Қалай дегенмен де, тіл арқылы мәдениеттанудың ғылыми үлгілері: этнолингвистиканың,
І.2. Фразеологизмдер – этномәдени дерек көздер
Қазақ ұлтының мәдени өмірінің көрінісі – фразеологиялық қордан ерекше
“Мәдениет тілі” – семиотикалық жүйелерде сақталады. Бұл ретте ұлт
Осындай ұлттық мәдени ерекшеліктерді қамтитын тұрақты тіркестерді талдап түсіндіру
Шынында әр ұлттың мәдени ағымындағы тілдік құбылыстар тамырланып, қалыптасуы
1.Қазақ халқының ең маңызды мәдени ұлттық ерекшеліктерінің бірі жан-жақты
Ұлттық рәсімдерге әдет – ғұрыптар мен салт – дәстүрлер
Қазақтар өмірінің сан ғасырлық тарихы әдетте ана тілімен тығыз
Мысалы, құда түсу рәсімдері, үйлену тойы, ас беру т.б.
Ерулік беру – көрші кеп қонған үй иелерін шақырып,
Еру елдің ерулігі болса, көшкен елдің көмегі болады.(мақал).
Алғашқы күндері-ақ қатар қонған екі ауыл бір-біріне ерулік беріп,
Қазақтардың бүгінгі мәдени өмір салтында әлі де сақталып келе
2. Фразеологиялық материалдардың мәдени деректер түсінігіне жататын қазақ тіліндегі
3.Образ эталонға айналған тұрақты теңеулер тіркесі ұлттың мәдени өмірінен
Бұл баласына тартпаған бес биенің сабасындай семізше адам. (Б.С.).
Қабаққа біткен қайыңның берілуі еді, Өтіндей - ақ аюдың
Қырбайың не? Айрандай ұйып отырған ауыл емес пе еді?
Өлтірмеді, тірі қалдырды, жанын қиды. Ағатайлар-ай қиыңдар қасықтай қанымды,
Фразеологиялық компаративтер туралы әсіресе тұрақты теңеулердің басым үлес салмағы
М.Копыленко “Наиболее ярко – национально – культурная специфика реалией
Эталондық теңеулер жүйесі әлі де тыңғылықты зерттелуі керек. Себебі
Әр халық басқалармен де жалпы ұқсас келетін салыстырулармен қоса,
Мысалы қазақ менталдығында бұрын қыз сұлулығы ай, күн, атқан
Фразеологизмдердің мәдени ұлттық түсініктер дерегінің тағы бір қайнар көзі
Әдетте мәтін ішіндегі тілдік символды аңғаруға, түсінуге, бағалауға көкірек
“Қамшы жегің келіп отыр ма?” десеңіз, бүгінгінің баласы
Мәселен қазақ ұл жағынан ең жақын адамын бауырға балайды.
5. Қазақ дүниетанымындағы діннің рөлі, дінге қатысты ой-толғамдар, оның
Үлкен той алда болмақ, көк қасқаңды дайында (ат).
Арада тағы да әлденеше көк қасқа айтып, күндіз-түні көл
Қазақ тілінде адамдар бір-біріне жақсы тілек айтқанда қалыптасқан тұрақты
6.Қазақ фразеологизмдері мәдени деректерінің тағы бір үлкен саласы ұлттың
Қабағынан қар жауып, Кірпігіне мұз тоңып, Жауырыны жазық, мойны
Екеуміздің достығымызды ешкім айыра алмас, тау өртеніп, тас жанса
Қасарысқан жауына, Қанды көбік жұтқызбай, Халыққа тентек атанбай, Ерлердің
7.Мәдени ұлттық ақпарлардың тағы бір ұштығы ұлт тіліндегі өзіндік
Сыр түйіні ақиқат, Ақиқат шындық көпке ортақ. Одан алар
Мен білетін Махмұт болса, Есдәулеттің сыбағасын береді. Қара да
Жеңіс жылы Әбілез үйленіп, шаңырақ көтерді. Миякүл екеуін еңбек
8.Тілдегі образды тіркестер көбінесе фразеологиялық материалдарды байытуға әсер етеді.
Бұл талданған фразеологиялық материалдардың мәдени түп деректері туралы айтылған
В.Телияның айтуына қарағанда, тілдік метафораның мағынасы талдау мен салыстырулар
I.3. Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің тақырыптық, мағыналық және құрамдық топтары
Фразеологизмдерді дүниедегі заттар мен құбылыстарға және адамға (оның психологиялық,
Тілді адамның санасы, болмысы мен рухани өмірлік әрекеттерімен тығыз
Фразеологизмдердің семантикалық тақырыптық топтарын сөздердің тақырыптық семантикалық топтарымен салыстырғанда
Экспрессивтілік пен эмоционалдылық, бағалауыштық, образдылық сияқты ұғымдар – лексикада
Жалпы фразеологиялық қорды зерттеуші ғалымдардың пікірі фразеологизмдердің идеографиялық бөлінісінде
Мәселен А.С.Аксамитов “ФЕ преимущественно обозначает экстремальные, физические, психологические, максимальное
Қазақ тіліндегі фразеологизмдер қатары бұл айтылған пікірлерді өзіндік ерекшеліктерімен
Қазақ халқы өзіндік ұлттық ойлау ерекшелігі – дүние шындығын
Адамның жағымды, жағымсыз қимыл әрекеттеріне негізделген фразеологизмдер қатары.
Сезім әрекеттеріне қатысты жасалған фразеологизмдердің тақырыптық мағыналас топтары.
Сезім жағдайы немесе жоғары эмоциялы фразеологизмдердің тақырыптық түрлері.
Адамның физикалық қалпын бейнелейтін фразеологизмдер.
Адамның сөйлеу дағдысы түрлерін сипаттайтын тіркестер тобы.
Адамның жеке басына тән қасиеттері туралы жасалған фразеологизмдер.
Адамның қоғамдағы әлеуметтік жағдайы, орны, тұрмысы туралы айтылатын тіркестер.
Адамның сыртқы түр-әлпеті, жас мөлшері жөнінде қалыптасқан тіркестер.
Уақыт, кеңістік, өлшемге негізделген фразеологизмдер қатары.
Киім, тамақ, денсаулыққа байланысты туған фразеологизмдер.
Табиғат құбылыстары, ауа райына қатысты жасалған мағыналас топтар.
Тілек-бата, ырым, садақаға байланысты айтылатын фразеологизмдер.
Еңбек, өмір, тағдыр, дүние туралы айтылатын тіркестер.
І.3.1.Адамның жағымды, жағымсыз әрекеттеріне негізделген фразеологизмдердің тақырыптық семантикалық топтары
Әдетте адам өмірінің өзіндік даму жолы оның белгілі бір
◊ Жағымсыз әрекеттерді бейнелейтін қатар тізбектері сан алуан.
Адам өзінің өмірлік қажеттерін өтеу үшін ұдайы әрекет жолында,
Ат басына күн туу, ер етігімен су кешу, толарсақтан
Мұнда жеке адамдар үлгісіндегі қиындық қана емес, тұтастай ұлт
Ал қиындық көру мағынасында жасалған жағымсыз тіркестер саны 40-тан
● Отқа да, суға да түсу, отымен кіріп күлімен
Жағымсыз қимыл әрекеттерді сипаттайтын мағыналас тіркестер тобы тақырыптық семантикалық
◊ Адам іс-әрекеттерінің жағымды түрлері сан жағынан жағымсыз түрлерімен
Тіршілікте бір-біріне қамқор болу, жанашыр болу әдетте адамдар арасында
Бас көз болу көз қырын салу
І.3.2. Сезім әрекетіне негізделген фразеологизмдердің тақырыптық семантикалық топтары
Бұл арада сезім әрекеті деп бөле-жара атап отырған себебіміз,
◊ Сезім әрекеті жағымды. Сүйеніш ету (біреуді), арқа сүйеу,
Әрекет иесі өзінің ойында мұндай сезім күйін әркез ұзаққа
◊ Сезім әрекеті жағымсыз жағдайда адамға ұнамсыз қасиеттің түрлері
● Бетінен оты шығу, бетін аймандай қылу, бетіне күйе
Қазақ ұлты ұятты өлімнен де бетер, “өлімнен ұят күшті”
● Өлген жері осы, өлген артық, өлмегенге қара жер,
І.3.3. Сезім жағдайына байланысты жасалған немесе эмоциясы жоғары фразеологизмдер
Түсін бұзу;
көзі шатынау;
көзінен от шашу;
көзін алайту//аларту;
танауы қусырылу;
етін (түсін) сыртына тебу;
түгі сыртына шығу;
көзіне қан толу;
күре тамырын адырайту;
қанын ішіне тарту;
шыныдай шытынау;
қабағынан (қан) қар жауу//жауғандай;
оқ жыландай ысқыру;
оқты көзімен қарау;
жауар бұлттай түнеру;
кірпігінен қырау таму;
қабағына қырау қату;
ашу шақыру;
жанын шығару;
заһар шашу;
зығырданы қайнау;
ит арқасы құрысу;
ит жыны келу;
шорт (морт) сыну//кету; т.б.
Көркем әдебиет мысалдарына үңілсек “ашулану” ұғымына қатысты қолданылған тұрақты
● Мұны естіген соң-ақ, Құрман еті сыртына теуіп, зәрін
Мұндағы етін сыртына теуіп, зәрін шашып фразеологизмдерді полисемиялық сипаттағы
Ал мына мысалда Жыным келіп-ақ терісін басына қаптап, үйден
Жыны келіп ашуланған адамның арғы әрекеті ұрсу, яғни эмоцияның
“Қабағынан қан /қар/ жауу” тіркесінің ауыспалы мағынадағы образдылығы “жауу”
● Әлде ақырзаман болатындай, әлде күн біржола бататындай қабағынан
Автор суреттеуіндегі күннің біржола бататындай болуы, нөсер алдындағы күндей
І.3.4.Адамның физикалық қалпын бейнелейтін фразеологизмдер
Қазақ “өлім бар жерде қаза бар” деп ескертеді. Алланың
І.СИТУАЦИЯ УАҚЫТЫ
♦ өлім аузында
♦ әл (хал) үстінде
♦ өлім алдында
♦ өлі мен тірінің арасында
♦ шала жансар
♦ бір аяғы жерде, бір аяғы көрде, 2. кәрілік
♦ әлсіз жату
♦ жан алқымға таяну
♦ көр аузында
♦ кірпігі зорға қимылдау
♦ жаны ұстараның (пышақтың) жүзінде (ұшында)
♦ ажал аузында
♦ жан тәсілімге таяну
ІІ.СИТУАЦИЯ МЕРЗІМІ
♦ ажал жету
♦ ажал қармағын салу
♦ ажал нәубеті жету
♦ өлім келу
♦ қаза кезегі келу
♦ ажал күні болу
ІІІ.СИТУАЦИЯ КӨРІНІСІ
♦ жан тәсілім қылу (беру)
♦ о дүниеге сапар шегу (кету)
♦ о дүниелік болу
♦ қайтпас сапарға кету
♦ көзі жұмылу
♦ мәңгі ұйқыға кету
♦ дүние салу
♦ дүниеден өту (көшу)
♦ демі тоқтау (біту, салу)
♦ шырағы сөну (біреудің)
♦ көз жазып қалу (біреуден)
♦ жұлдызы сөну (біреудің)
♦ олай-бұлай боп кету
♦ келмеске кету
♦ қайтпас (жолға) сапар шегу
♦ қазаға душар болу
♦ қаза болу
♦ жүріп кету
♦ күні біту
♦ ақ кебінге орану
♦ топырақ жамылу
♦ жан беру (үзілу)
♦ қара жер алу
♦ дәм-тұзы таусылу
♦ жер қойнына ену (кіру)
♦ дүниеден аттану (кету) (қайту)
♦ құдай алу
♦ сағаты біту
♦ кебін кию
♦ дүниеден баз кешу
IV.СИТУАЦИЯ ЖАҒДАЙЫ
♦ қыршынынан қиылу
♦ көктей орылу
♦ жастай кету
♦ шейіт кету
V.СИТУАЦИЯДАҒЫ КЕЗДЕЙСОҚТЫҚ ӘРЕКЕТТЕР
♦ басын беру
♦ жанын беру
♦ оққа байлау
♦ басып салу
♦ жазым болу
♦ жастығын ала жату
♦ жазатайым болу
♦ жазым қылу
♦ жаны пида болу
♦ ер жастану
♦ жаны(н) жаһанаммға кету (жіберу)
♦ ит-құсқа жем болу
♦ жер қабу
♦ түбіне жету
♦ қара жер төсек болу
♦ тіл тартпай кету
♦ көзін жою
♦ көрге тығу
♦ көр құшу
♦ басын қағу
♦ желкесін қию
♦ өмірін қию
♦ көзіне құм құйылу
♦ сеспей қату
♦ тұяқ серіппеу
♦ өңменін үзу
♦ мүрдем кету
♦ оққа ұшу
♦ опат болу
♦ қазаға тап болу
♦ ит өлім
♦ кебіні жоқ, көрі жоқ
♦ харап болу
Қазақ тіліндегі өлім-жітімге қатысты тұрақты тіркестер де деривациялық жіктеулер
І.3.5. Адамның сөйлеу дағдысы түрлерін сипаттайтын тіркестер тобы
Сөйлеу әрекетінсіз адамдардың өмір сүруі, қоғамдасып еңбек етуі мүмкін
Адам психологиясындағы саналы процестер қатарында сөйлеу дағдысы, түрлері де
Адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жағдайында сөйлеу дағдыларының түрлері көп. Солардың
І.3.6. Адамның жеке басына тән қасиеттері туралы жасалған фразеологизмдер
Адамның жағымды қасиеттерін бейнелейтін тіркестердің тақырыптық ауқымы былай топтастырылды:
І.3.7.Адамның қоғамдағы әлеуметтік жағдайы, орны, тұрмысы туралы айтылатын тіркестер
Осы тұста бір назар аударатын нәрсе – қазақ ұлтының
І.3.8.Адамның сыртқы түр-әлпеті, жас мөлшері жөнінде қалыптасқан тіркестер
Қазақ мәдениетінде қыз баланың бойжетуін ұлдармен қоса, ертеде “он
Бұл ретте ер балалардың жастығын суреттейтін метафоралы, эпитетті тіркестер
♦ қарын шашы алынбаған
♦ балақ жүні жетілмеген
♦ бойы (қабырғасы) қатып, буыны бекімеген
♦ қаршадай (қарғадай) бала
♦ бесік табы арқасынан кетпеген
♦ ернінен енесінің емшек сүті кеппеген
♦ ана сүті аузынан кетпеген (кеппеген)
♦ қанаты қатпаған
♦ қызыл қарын жас бала
Қазақ ұғымында жас мөлшерін биологиялық ерекшелік ретінде, оның адам
Мысалы,
Он бес жас – тастан тасқа секірген лақтайсың,
Жиырма бес – таудан аққан бұлақтайсың.
Тоқсан деген тор екен, дүйім жанның қоры екен.
Фразеологиялық материалдарда жас мөлшерін тұспалдап айту ерлердің орта жасынан
2-бөлім. ІІ.1. Фразеологизмдердің этномәдени ақпаратты ішкі құрылымы
Бейнелі фразеологизмдерді анықталушы қандай да бір күрделі ұғымның көркем
Тілдік жүйеде фразеологизмдер туынды мағыналық бірліктер болып табылады. Фразеологиялық
Фразеологиялық мағына – еркін сөз тіркесінің метафоралануының нәтижесі2, яғни
1Кеңесбаев І.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі…605-бет.
2Жуков В.П.Семантика фразеологических оборотов.Москва,1977.с.9.
3Сыздықова Р.Ғ. Абайдың сөз өрнегі.Алматы,1995.94-бет.
4Хасанов Б.Қазақ тілінде сөздердің метафоралы қолданылуы. Алматы,1966.8-бет.
Фразеолог ғалымдардың көбі фразеологиялық мағынаның қалыптасуының лексикалық және фразеологиялық
Бейнелі фразеологизмдер – “белгілі бір “идеяның (ойды,
1Кеңесбаев І.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі… 605-бет.
2Ураксин З.Г. Образно-фоновая основа фразеологизмов алтайских языков//Историко-культурные контакты народов
3Ларин Б.А.История русского языка и общего языкознания.Москва,1977.с.146-147.
4Қайдаров Ә.Т.Қазақ этнолингвистикасы… 21-23-беттер.
5Хусаинов К.Ш. Звукоизобразительность в казахском языке.Алматы,1998.с.5.
мазмұнды) көркем бейнемен атайтын”1, “экстралингвистикалық факторлар ауанымен пайда болып”2,
Фразеологиялық бірліктердің ішкі құрылымы “этнос болмысына қатысты бағалы мағлұматтар
1Сыздықова Р.Ғ.Эпос тілі және лингвистикалық поэтика мәселелері//Тілтаным.1.А.,2001. 27-б.
2Кеңесбаев І.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.Алматы,1977.591-бет.
3Кайдаров А.Т.Принципы классификации фразеологизмов и их классификационные группы в
4Смағұлова Г.Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері.Алматы,1998.157-б.
5Маслова В.А.Лингвокультурология:Учебное пособие.М,.2001.с.82.
айтқанда, “этнос болмысы” дегеніміз – этностың сонау балаң кезінен
бүгінгі есейген шағына дейінгі кешірген өмір-тіршілігінің айнасы, оның
тілі арқылы қалыптасып, жадында сақталып, ұрпақтан нәсілге мирас болып
Белгілі бір фразеологизмнің этномәдени ақпараттық ішкі құрылымының мазмұнын зерделеу
1Қайдаров Ә.Т.Қазақ этнолингвистикасы … 11-бет.
2Манкеева Ж. Мәдени лексиканың ұлттық сипаты.Алматы,1997.249-бет.
3Шойбеков Р.Н.Қазақ зергерлік өнерінің лексикасы.Алматы,1993.114.
4Манкеева Ж. Мәдени лексиканың ұлттық сипаты … 249-бет.
Алғашқы атау мен кейінгі атау арқалаған ұғым-түсініктер – адам=қоғам=табиғат,
Уәждік негіз (белгі) алғашқы атау мен кейінгі атаудың мағыналары
Бір зат (құбылыс, әрекет, қимыл т.б.) арқылы келесі бір
1Потебня А.А.Из записок по русской грамматике.Т.1-2.М.,1958.С.18.
етене таныс суретті “образдық негіз” деген ұғыммен белгілейміз.
Сөз=образдар ғаламның (шындық болмыс) тілдік бейнесін жасауға ат салысатын
Фондық мағына, уәждік негіз, образдық негіз, образ, этнографиялық мағына
ФБ-дің фондық негізінде тіл иесі – этностың дүниені тануы
1Залевская А.А.Введениев психолингвистику.М.,1999.С.37.
2Алимбай Н. Культура жизнеобеспечения в традиционным казахском обществе//Традиционная культура
3Хинаятұлы Б.Қазақтың дәстүрлі малдәрігерлік білім жүйесі (тарихи-этнологиялық зерттеу). КДА.
Тіркес этимологиясын ашуда, я болмаса бірнеше тілдерге (туыс немесе
Фразеологизмдер тіл иесі халықтың дүниеге көзқарасын, дүниетанымын, рухани әлемі
“Ғаламның тілдік бейнесі, тілдік көрінісі” дегеніміз – тілдің лексикасында,
1Маслова В.А. Лингвокультурология.М.,2001.С.65-66.
дүние-ғаламның түрлі-түсін өзінше мүшелей тануына, ол фрагменттерді өзінше бейнелеп
Тілдік ұжым мүшесі – жеке адам өз тіршілігінің әр
Сонымен, фразеологизмнің өн бойына ұлттық-мәдени колорит дарытатын мәдени ақпаратты
1Фразеологический словарь русского литературного языка /Под ред.А.И.Федорова/М.,1996.
2Маслова В.А.Лингвокультурология.М.,2001.С.82.
Мәдени ұлттық дүниетанымның сыры мен ерекшеліктері тек ұлт тілі
Тіл – тілде сақталып келген образды, метафоралы тіркестер әсіресе,
Әдетте фразеологиялық мағынаның пайда болуына дәстүрлі тіршілік пен мәдени
Мысалы мына тұрақты тіркестердің мағыналары:
бас шұлғу – мақұлдау, құптау (ҚТФС);
қамшы салдырмау – 1. Тапсырылған істі тез, тыңғылықты орындау.
2. Шаршамау (ҚТФС) дегенді білдіреді.
Ал осы фразеологизмдердің о бастағы тура мағынада қолданылып, бір
Семіздіктен еріккен жарау аттар түн салқыны мен тыныштығына қызғандай.
Соңғы сөйлемдегі “бастарын шұлғып, қамшы салдырмау” деген дағдылы (стереотип)
Сенімен қатар әдебиетке келген жігіттер қамшы салдырмайды ендігі. Шүу,
Жұлдызы оңынан туу, асығы алшысынан түсу – жолы болуды
Фразеологизмдердің образдылығында және метафоралы ауыспалы қолданыстарда олардың компоненттер құрамында,
Ұқсас құбылысты көзге елестетіп, тура соның жанды көшірмесіне орай,
…Шайхаттың өзі саяси сауаты жағынан Нұркеннің қасында жіп есе
● Ессіз қалғыр, пригаттығын әлдеқандай көреді-ау, қойса қатын мен
● Іргеміздегі қандас бауыр саналатын қырғыз манаптары да бір
Осы мысалдардағы жіп есе алмау – салыстырмалы: басқаның деңгейіне
Фразеологизмдер құрамындағы компоненттерде, яғни жеке сөздерде сөздің ішкі мағыналық
Сөздер өз табиғатында ойдың, қабылдаудың образдылыққа негізделуіне бейім тұратындары
“Қамшы” – қазақтар өміріндегі ұлттық мәдени ерекшелікті танытатын сөз.
Затты танудың (мысалы:қамшы) ұзақ жылдардың қорытындысы ретінде оның (заттың)
Қазақ тілінде “қамшы” сөзінің фразеологиялық парадигмалары тақырыптық семантикалық жағынан
● Қамшы боп тию – жанына ауыр тию.
● Қамшы болу – ойға, іске түрткі болу.
● Қамшыдай қату – 1. Арықтау, жүдеу; 2. Баптау.
● Қамшы кесті шабан – аяғын баспайтын, тым қырсау.
● Қамшылар жақ – оң жақ деген мағынада.
● Қамшы салдыру (салдырмау) – болдыру, шаршау (шаршамау).
● Қамшысын алып келуге жарамау – болбыр, қолынан дәнеңе
● Қамшы үйіру – қорқыту, күш көрсету (ҚТФС-312-313).
Келтірілген фразеологизмдерде қарудың әрекетіне негізделген образдылық бар (номинативті –
“Танк” сөзінен соңғы кезде қазақ тілінде жастар жаргонында жасалып
Мысалы:”Танкісі бар” – көмектесетін, сүйейтін (студентті) адам туралы.
“танк мінез” – мінезі нашар (төбелескіш) адам туралы.
Мұнда да ішкі образдылыққа негізделген ауыспалы мағына байқалады. Алайда
Бұлардың жасалуына метафора негіз болған.
Кедей ұғымына қатысты қазақ тілінде сақталған фразеологиялық тіркестердің мағыналық
● Жеті атасынан түк көрмеген;
● аузы аққа жарымаған;
● қара қасқа кедей;
● қара табан;
● қызыл (қара) сирақ (кедей);
● тышқақ лағы жоқ;
● битін сығып, қанын жалаған.
Жоғарыдағы анықтамалық маңызы бар фразеологизмдердегі образдың ауқымын, ішкі мағына
Тұсау кесу – этнографизм үлгісі, қалыптасқан әдет-ғұрыптың түрі, ырым.
Қазіргі кезде мәдени шаралардың түрлері көп. Қоғам өмірінде күнделікті
● Кеше бизнес орталығы болып табылатын осы ғимараттың тұсау
Презентация сөзінің баламасын қазақ тіліндегі “тұсау кесер” тіркесі түсініктің
Бұрын мәдениет мұралары жеке адамның рухани азығы ретінде өз
ІІ.2. Фразеологиялық мағыналардың қалыптасуындағы ұлт менталитетінің рөлі
Қазақ тіліндегі фразеологизмдер айналадағы қоршаған заттар мен құбылыстарға этнос
Асыққан – шайтанның ісі.
Арасына шайтан кіру.
Иманын үйіру.
Қазақтардың ғасырлар бойы бақсы-балгерлерге деген халықтық наным, сенімі ұзақ
- Осы сенің мен дегенде қозатын жының бар ма?
Әй, жын қағып кетті ме, баланы неге ұрдың?, -
Бұл тұрақты тіркестердің осы күнге дейін тілімізде ұзақ сақталып
Бақсылар жын шақырып ойнайды. Мұны “бақсы ойыны” деп атайды.
Құбылыстың осындай дағдылығы мен қайталанғыш ұқсас белгілер үлгілерін, қамтып
Қазақ тіліндегі шешендік өнер, билер сөздері, жиі қолданылатын тілек-бата
Қазақтар менталитетіндегі жасы үлкен кісіні сыйлау, құрметтеу, туыстық қатыстардағы
Қазақ тілінде фразеологизмдер қатарында мәдени ұлт тіршілігінен адам мен
Мысалы асығу, асығыс ұғымдарын білдіретін:
аяғы – аяғына жұқпау,
аяғы жерге тимеу,
екі өкпесін қолына алып (жүгіру),
аттың жалы, түйенің қомында,
от ала келгендей,
1суггестия – “сендіру” мағынасында қолданылатын сөз.
жау тигендей,
жын қуғандай – фразеологиялық тіркестер бар.
Бұл тіркестердің барлығы дерлік қазақ тілінде қолданыста жүр. Алайда
Тілімізде “от ала келгендей, от ала келдің бе?” деп
Жоғарыдағы мысалдардың кез келгенін көшпелілердің өмір салтында бұрыннан қалыптасқан
Қазақтардың ру, аталас ағайындар арасында бітпейтін дау-дамай, ұрыс-керіс көп
Мәселен құн дауы қалай өрбіген? Әдетте халық жарғысында қысасқа
Мысалы: Жай өкпелеп қойса жақсы ғой. Сол күні-ақ ат
(Қ.Жұмаділов. Дарабоз. 261).
Қазақтың ежелгі әдеті бойынша, би арыз айтып, шағынған қарсы
Ұлт тілінің қайсысында болмасын сұлулық, әдемілік ұғымдары конкреттілігімен ерекшеленеді.
адам айтқысыз
ауызға үріп салғандай
көргеннің көзі тойғандай
хордың қызындай
сағағынан үзілген
сүмбідей әдемі
жаяу жатып, атты түсіп қарағандай.
Қазақ тілінде жеті қазынаның бірі “ит” сөзінен 100-ден астам
Қазақ менталитетінің бір ерекшелігі өзі сүйген төрт түлік малының
Қазақ тілінде, жалқаулық ұғымы түк бітірмеу, ешнәрсе істемеу,
кежегесі кейін тарту,
мойны жар бермеу,
қол қусырып қарап отыру,
қазан үстінен күн көру,
тышқан мұрнын қанатпау, т.б.
құр нан соғар,
жатып ішер,
әзір асқа тік қасық.
Осындағы ішкі образдылықтан туатын кейбір “тышқан мұрнын қанатпау (мал
Ал ай қарап жүрсің бе?, Жұлдыз санап жүрсің бе?,
Ал жалқау, ешнәрсе істемеу ұғымына қатысты “ит қуып жүр”
Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің түрлі семантикалық жақтарын талдап түсіндіруде ұлттық
“Түйе” малы қазақтар өмірінде бірнеше ұғымдық коннотацияны қалыптастырған.
1.Ебедейсіз, болбыр адам – түйе үстінен сирақ үйтіп; түйе
Жақсы туған баланың атасы жаман болса да,
Төрде отырып сый табар.
Жаман туған баланың атасы жақсы болса да,
Түйе үстінен ит қабар. (Шешендік сөздерден).
2.Жағымсыз мінез – бір күн бие, бір күн түйе.
3.Дөрекі сөз – сөзі түйеден түскендей.
4.Алыс, қашықтық – түйенің тұяғы түскен жер.
5.Шектен тыс семіздік – түйенің жарты етіндей.
6.Молшылық – қуырдақтың көкесін түйе сойғанда көресің; ақ түйенің
7.Маубас, момындық – үстінен түйе жүріп өтсе де, т.б.
Баяғыда колхоз болып тұрған кезде, ақ түйенің қарны жарылып,
Үстінен түйе жүріп өтсе де, селт етпейтін жігіттің бар
- Сөздерін көрдің бе,-деді Қарекең іштей.
- Түйеден түскендей-ау, түйеден.(Д.Исабеков.2-325б.).
Адамның қасиеттері көбінесе малға қарасты, мал бойында кездесетін қасиеттерге
Төбелес сөзінің фоносемантикалық басқа да белгілері – ұрыс, ұрсу,
Мысалы: шаңырағына ат ойнату, шаңырағын қиратып, түндігін тілу, түндігін
Ал “итаяқтан сары су ішкізу, көзіне көк шыбын үймелету,
● Өшің бардай, осының ба? …Көзімізге көк шыбынды үймелеттің
● Тұла бойы ашу құрсап, қолдары сіресіп, тістері шықырлап
● Күлін көкке ұшыру – қазақ тілінде күні бүгінге
● Хонтайжы әскерінің күлін көкке ұшырсақ көмек деген сол
Бұл тіркестің тілімізде сақталып келуін ғалым А.Сейдімбек тарих қойнауларындағы
Көне түркілер дәуірі мәдениетін (1997.96б) зерделесек, ортақ шаңырақтан өрбіген
Әр халықтың ұлттық мәдени ерекшеліктері оның ғасырлар бойы жасаған
Қазақ ұлтының басқа да ұлттар сияқты мәдени ұғымның ортасында
Қазақ менталдығында найзаға тоқтамаған адам сөзге тоқтайды. Сөз сүйектен
“Шешендік” туралы ұғым-түсініктің фразеологиялық парадигмаларының семантикалық өрісінде субъекті және
Сипаты:
◊ Сөзге (тілге) ұста / жүйрік
◊ Сылдыр / айыр көмей, жез таңдай
◊ Сөз баққан
Тілінен бал тамған
Су жорға
Бағалау:
◊ Қара көзді қамшы қылу
Топтан озған ділмар
Топ жарған шешен
Топтан торай шалдырмас / бермейтін
Ағып тұр
Тілдің майын ағызу / тамызу
Тілін безеу
Сөзімнің уыты бар.
Бұл келтірілген мысалдар арқылы айтушы мен тыңдаушы арасындағы “шешендік”
Қорытынды
Лексикалық тұлғалар – номинативті тұлғалар, бұлар семасиологияның аспектісінде қаралады.
Ұғым мен түсінік – ойлаудың негізгі формалары. Ұғымның мазмұнын
Тілдік құбылыстарда, әсіресе фразеологизмдер жағдайында “адамды тіл ішінде зерттеу”
Ұлт топырағында нәр алған халық тіліндегі сөздер мен фразеологизмдер
Қазақ фразеологиясында осыған дейін аталып, талданып жүрген тұрақты тіркестердің
Бұрын мәдениет мұралары, жеке адамның рухани азығы ретінде өз
5
