Үйсіндер тарихы диплом жұмысы
МАЗМҰНЫ - www.topreferat.com.kz
КІРІСПЕ .......................................................................................................3
1. ЕЖЕЛГІ ҮЙСІНДЕРДІҢ ШЫҒУ ТЕГІ, ОРНАЛАСУЫ, КӨРШІ
ЕЛДЕРМЕН ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫ
1.1 Мәселенің тарихнамасы және деректері............................................7
1.2 Ежелгі үйсін тайпаларының территориялық орналасуы мен
көрші елдермен қарым-қатынастары............................................11
2. ЕЖЕЛГІ ҮЙСІН ТАЙПАЛАРЫНЫҢ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МЕН
МӘДЕНИЕТІ
2.1 Үйсін қоғамының материалдық және рухани мәдениеті:
жергілікті ерекшеліктері мен ұқсастықтары..................................20
2.2. Үйсіндердің шаруашылығы, оған табиғи орта әсері......................31
ҚОРЫТЫНДЫ.............................................................................................48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ........................................52
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: - бет
Пәні: Тарих
-----------------------------------------------------------------------------------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЕЖЕЛГІ ЖӘНЕ ОРТА ҒАСЫРЛАР ТАРИХЫ КАФЕДРАСЫ
Диплом жұмысы
Үйсіндер тарихы (ІІІ – Y ғғ.)
Орындаған: 4 курс (Т,Қ ж Э-31 к)
студенті Қанабатырова А.
Ғылыми жетекші:
т.ғ.д., профессор О.Т. Омарбеков
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі
т.ғ.д., профессор
« » --------------2007
Алматы 2007
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ .......................................................................................................3
1. ЕЖЕЛГІ ҮЙСІНДЕРДІҢ ШЫҒУ ТЕГІ, ОРНАЛАСУЫ, КӨРШІ
ЕЛДЕРМЕН ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫ
1.1 Мәселенің тарихнамасы және деректері............................................7
1.2 Ежелгі үйсін тайпаларының территориялық орналасуы мен
көрші елдермен қарым-қатынастары............................................11
2. ЕЖЕЛГІ ҮЙСІН ТАЙПАЛАРЫНЫҢ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МЕН
МӘДЕНИЕТІ
2.1 Үйсін қоғамының материалдық және рухани мәдениеті:
жергілікті ерекшеліктері мен ұқсастықтары..................................20
2.2. Үйсіндердің шаруашылығы, оған табиғи орта әсері......................31
ҚОРЫТЫНДЫ.............................................................................................48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ........................................52
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қазақ халқының ғасырлар бойы мемлекеттік дербестік және
Бүгінгі қазақ халқы өзінің өсіп-өнуін алғашқы қауымдық құрлыстағы ру-тайпалардан
Үйсін атуаы қытай деректері арқылы ортамызға сіңісіп, қазіргі қазақтың
Қазақстан тұрғындарында тарихи сананы қалыптастырудың мемлекеттік консепциясында бұл мәселе
Соған орай тарих ғылымында өткеніміз бен бүгінімізге көз жүгірткен
Диплом жұмысының зерттелуі Жазба деректер бойынша үйсін тайпалары туралы
Үйсін тайпаларының тарихи өмір тіршілігін қалыптастыруда, археологиялық материалдарды жазба
Сол сияқты сақ, үйсін тайпаларының тарихымен ұзақ уақыт айналысқан
Ал қазақтың тұңғыш ғалымы Ш. Уәлиханов болса қазақ арасынан
Сол сияқты әйгілі ғалым Е.С. Малов үйсін атауының 8
Тарихшы Н. Мыңжанұлы Қытай елінің б.д.д. деректерінде кездесетін «Большой
Іле өзенінің сол жақ жағалауына зерттеу жұмысын жүргізген археолог
Үйсін тайпаларның этникалық құрамы турасында зерттеушілерің екінші тобына Қазан
Зерттеуші Ю.А. Зуев өз кезегінде үйсін титуылының есімін лингвистикалық
Сонымен тарихнамамызда, оның ішінде ғалымдарымыз Ш. Уәлиханов, А.И. Левшин,
Диплом жұмысының деректік негізін ежелгі үйсін тайпалыары туралы негізгі
Сондай-ақ жоғарыда аталынып өтілгендей жұмыстың негізгі дерек көздерін археологиялық
Сол сияқы үйсін тайпалары туралы тағы бір құнды мәліметтер
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Бітіру жұмысының негізгі
- Үйсін тайпаларына қатысты мәселенің тарихнамасы және
- Ежелгі үйсін тайпаларының территориялық орналасуын айқындау;
- Үйсін тайпаларының көрші елдермен өзара болған
- Үйсін тайпаларының қалыптастырған материалдық және рухани мәдениетне тоқталу
- Үйсіндердің тайпаларының шаруашылығы және оған табиғи ортаның әсерін
Жұмыстың методологиялық негізі: Бітіру жұмысын жазу барысында жан-жақтылық, нақтылық
Жұмыстың хронологиялық шеңбері. Жұмыс б.з.д. ІІІ – б.з.Y ғасырлары
Диплом жұмысының құрылымы бітіру жұмысы кіріспе, қорытынды бөлімдермен қатар
1. ЕЖЕЛГІ ҮЙСІНДЕРДІҢ ШЫҒУ ТЕГІ, ОРНАЛАСУЫ, КӨРШІ
ЕЛДЕРМЕН ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫ
1.1 Мәселенің тарихнамасы және деректері
Б..б. ІІ ғасырда қытай жазба деректерінің хабарларына қарағанда Жетісу
Мәселенің тарихнамалық қарына келер болсақ, зерттеуші Н.Я. Бичурин аударған
Деректік мәліметтер бойынша Іле өзенінің оңтүстігіндегі Іле Алатауын қытай
Ал зерттеуші Н.А. Аристов өзінің пікірі бойынша дулу тайпасы
С. Аманжолов болса «Менің ойымша бүгінгі дулаттар ертедегі орхон-енисей
Тарихшы Н. Мыңжанұлы Қытай елінің б.д.д. деректерінде кездесетін «Большой
Жетісу жерінде судың молдығына байланысты бұл өлкенің құрғақ табиғатына
1946 жылы қазақстанда ғылыми академия ашылады. Соған орай үйсіндер
Іле өзенінің сол жақ жағалауына зерттеу жұмысын жүргізген археолог
Үйсін тайпаларның этникалық құрамы турасында зерттеушілерің екінші тобына Қазан
Зерттеуші Ю.А. Зуев өз кезегінде үйсін титуылының есімін лингвистикалық
Жетісу аймағын мекен еткен тайпалардың антропологиялық жағынан зерттелу жұмыстары
XІХ ғасырдың аяғында Жетісу аймағында өмір сүрген ру-тайпалардың этникалық
Н.А. Аристовтың еңбегін өзінің ғылыми жұмыстарына пайдаланған этнолог ғалымымыз
Алайда В.В. Востров Жетісу аймағында қазақтар ХYІІІ ғасырдың екінші
Әйгілі ғалым Е. Малов «үйсін» деген ел атының YІІІ
Соңғы кезеңде Қытай тарихшысы Су Бейхэйдің еңбегінде «усундердің іс
Сонымен қорыта келгенде, тарихнамамызда, оның ішінде ғалымдарымыз Ш. Уәлиханов,
1.2 Ежелгі үйсін тайпаларының территориялық орналасуы мен көрші
Үйсіндер–Қазақстан территориясындағы ертедегі алғашқы таптық бірлестіктерідң бірі болып табылады.
Үйсін тайпалары турасындағы алғашқы хабарлар б.з.б. ІІ ғасырдың
Чжань Цяньнің хабарлауы бойынша үйсін тайпаларының саны 630 мың
Үйсін еліндегі жоғарғы билік – гуньмо деген билеуші басқарушының
Б.з.б. 73 жылға дейін-ақ үйсіндердің территориясы мұрагерлер арасында үш
Б.з.б. 64-51 жылдар аралығында Хань империясының таққа мұрагерлікке араласуына
Үйсін тайпаларының тарихы кіші гуньмолар мен ұлы гуньмолардың үстемдік
Үйсін елі екіге бөлінген соң да екі топ арасында
Үйсіндердің батыс өңірге ауып, Іле аумағына көшуден бұрын тіршілік
Көпшілік ғалымдар үйсін тайпалары мен оған көршілес нүкіс тайпалары
Жалпы қытайлық «Тарихи жазбалар» мен «Хәннамада» жазылған Келентаудың орны
Жалпы күнбидің әкесі Нәнду би тегінде Келентау мен Дахта
Ғұн тайпалары атты әскерін қаптатса да, оларды жеңе алмайды.
Алайда қытай деректерінде бұл пролцес әр түрлі айтылады. Мәселен,
«Тарихи жазбаларда» ал қазір хұндар хан әулеті тарапынан мықтап
Жоғарыда көрсетілген «Тарихи жазбалар» мен «Хәннамадағы» осы айырмашылықтар үйсін
Б.з.б. бірінші ғасырдың орта тұсында оңтүстік ғұндар хань патшалығына
Бірқатар иеліктер немесе тайпалар үйсіндердің билігінде немесе ықпалында болды
Деректерге қарағанды, үйсін күнбиін Елжау бидің он ұлы
Бұл мақсатқа жету үшін б.з.б. 138 жылы жаң Шиаң
Үйсін тайпалары неке одақтарын жасау арқылы басқа мемлекеттермен одақтастық
Сол сияқты елжау би де хан әулетінің ханшасы Шижұнды
Б.з.д. 104 жылы үйсін күнмуы Елжау бидің тағына оның
Б.з.д. 96 жылы Жөнші би қайтыс болып, оның һұн
Сол сияқты күшейген үйсін елінен басқа елдер де көмектер
Б.З.Д. 53 жылы Оңқай бидің баласы Ожет үйсін күнмуы
Үйсін елі ендігі тұста кіші күнмулық және үлкен күнмулық
Үйсін елінің екіге бөлінген кезінен кейін олардың арасында өзара
Заманымыздан бұрынғы бірінші ғасырда оңтүстік тәңірқұты Хан патшалығына бағынады
Осы тұста б.з.д. 49 жылдары солтүстік тәңірқұты Шоже әскер
Ендігі тұса шоже тәңірқұт қаңлы тайпаларымен бірлесе отырып, үйсін
Б.з. д. 33 жылы үйсін тағына Сылы би
Үйсін елі өз заманында Орта жазықтағы Хан патшалығы, һұндермен
Ал территориялық орналасу мәселесі тағы да қытай деректерінде кездесіп
Әсіресе соңғы тұстардағы Шығыс Жетісу территориясын зерттеу барысында табылған
Үйсін тайпаларының басқару жүйесінде де өзіндік ерекшеліктер болды. Ел
Үйсін елі құрылған кезеңнен бастап оның бүкіл елді басқаратын
Үйсін елі өз заманында Орта жазықта орналасқан хан патшалығымен,
Үйсін шаруашылығының дамуына көбінесе Жетісу жерінің географиялық жағдайы себеп
Ежелгі заман авторларының жазбалары бойынша олардың шаруашылығ мен тұрмысына
2. ЕЖЕЛГІ ҮЙСІН ТАЙПАЛАРЫНЫҢ ШАРУАШЫЛЫЛЫҒЫ
МЕН МӘДЕНИЕТІ
2.1 Үйсін қоғамының материалдық және рухани мәдениеті:
жергілікті ерекшеліктері мен ұқсастықтары
Ежелгі үйсіндердің материалдық мәдениеті жеткілікті дәрежеде толық зерттелген. Жетісудағы,
Көп жылдық қазба жұмыстарының көрсеткеніндей, бұл ескерткіштердің сыртқы түріндеп
Сонымен, үйінді обалардан тұратын қорымдар үйсіндердіц жерлеу құрылыстарын сипаттайтын
Дербес топ ретінде немесе үйіндімен бірге кездесетін қоршаулар үлгісіндегі
Ақырында, кейінгі жылдарда археологиялық әдебиет беттерінде дұрыс баяндалмай келе
Біздің Жетісудың ертедегі кезі жөніндегі біліміміздің қазіргі сатысында
Қорымдардың жоспарлануындағы өзгерістер де мерзімін дәл анықтайтын белгі бола
Сондықтан біз қорымдардың топографиясы мен қабір құрылыстарының құрылымы олардың
Бүкіл халық үшін ортақ жерлеу ғұрпы компоненттерінің бірі ретінде
Үйсін ескерткіштерін археологиялық зерттеу мәдени дамудың хронологиялық үш кезеңін
Ескерткіштердің неғұрлым ертедегі тобы б. з. б. III-I ғасырларға,
«Қаратал» кезеңі (б. з. б. III-I ғғ.) - ертедегі
Ертедегі кезеңнің қорымдарына обалардың солтүстіктен оңтүстікке қарай тізбектеле немесе
Бұрыштары сәл дөңес қабір шұңқырлары шығыстан батысқа қарай ұзынынан
«Жетісу» кезеңі (біздің заманымыздағы IIII ғғ.) - үйсін мәдениеті
Біздің заманымыздың шебіндегі қорымдарда обалар жүйесіз орналасқан. Дөңгелек қаланғаны
«Іле» кезеңі (б. з. IIIV ғғ.) - ертедегі үйсіндер
Соңғы кезеңде зираттардың жүйесіз салынуы дағдылы болған, кейде бірнеше
Үйсін мәдениеті әр түрлі даму сатыларында сабақтастық байланыстарын сақтап
Ежелгі үйсіндердің материалдық мәдениеті әжептәуір толық зерттелген. Жетісудағы, негізінен
Жоғарыда ертедегі үйсіндердің жартылай көшпелі, жартылай отырықшы өмір салты
Үйсін мемлекетінің Чигу (Қызыл Анғар) деген өз астанасы болды.
Б. з. б. II ғасырда Чигученде үйсін гунмосы Люецзяоми
Бұл хабарлардың археологиялық жолмен расталмауын қала мәдениеті ескерткіштерінің, атап
Сонымен біздің қолымызда әулеттік хроникаларында үйсін қалалары туралы жоғарыда
Үйсіндердің отырықшы қоныстарының қалдықтары Шу және Кеген озендерінің аңғарларында
Кеген өзеніндегі Ақтас қонысында кұрылыс сипаты әлдеқайда жақсы сақталған.
Суық түскенде үйсін отбасылары екі түрлі тұрғын жайларда: кірпіш
Үйсін отбасының тамағы ет, сүт және түрлі өсімдіктер болған.
Мал шаруашылығымен және егін салумен қатар үйсіндерде үй кәсібі,
Үйсіндерде құмырашылық кәсібі барынша дамыды. Ыдыстар құмырашы ұршықшасында жасалды,
Ең көп таралған ыдыс түрлері мыналар: дөңгелек кең түпті
Ас пісіретін керамикадан табылғаны - жентектелген балшықтан қаралай күйдіріліп,
Үйсін ыдыстарының негізгі түрлері - жарты шар тәріздендіріліп жасалған
Біздің заманымыздың басындағы керамикаға қызыл түс пен бүйірінің тіктігі
Ежелгі үйсіндердің шаруашылығында темір, мыс және асыл металдарды қазып
Жұқа жапырақша алтыннан сақиналар мен қаптырмалар жасалды. Соңғы үйсін
Алматыға жақын жердегі Қарғалы қойнауынан табылған алтын бұйымдар ежелгі
Ерекше бір көз тартатын нәрсе Қарғалыдан табылған тәті. Бұл
Тәті ежелгі заман қоленерінің тамаша ескерткіші болып табылады. Тегінде
Үйсін қоғамында тоқыма, жіп иіру, тері илеу, тастан, сүйектен
Былғары ісі - жануарлардың терісін өңдеу және аяқ киім
Жазбаша және археологиялык деректемелер бойынша үйсіндердің тілі мен жазуы
Оның есесіне үйсіндердің этникалык-мәдени бабалары - соңғы сақтарда беймәлім
Үйсіндерге көршілес мемлекеттер мен тайпалардағы лингвистикалық жағдай үйсін қоғамында
Үйсіндердің тілі мен жазуына ғылыми әдебиетте орын алып жүрген
XIX ғасырдың 20-жылдарында Абель Ремюза да 1809 жылы Ертістегі
А. Ремюзадан кейін ежелгі түркі жазуымен айналысқан шығыстанушылар мен
Оның үстіне түрлі аудандар адамның игеру дәрежесімен, шаруашылық қызметке
Бұл қоныстар тұрғындарының шаруашылық қызметі қарапайым суландыру негізіндегі егіншілік
Жстіасар алқабында тұрақты емес оазистерді, су жайылғыш тоғандарды, көп
Тұрғын үйлер жанындағы зат сақтайтын жайлардан қор сақтауға арналған
Тегінде, мемлекеттің билеуші тандаулы адамдары, кейініректе Орталық Азия тарихында
Қазақстан аумағындағы көшпелі мал шаруашылығына өте ертеден бастап, қазіргі
2.2. Үйсіндердің шаруашылығы, оған табиғи орта әсері
Үйсіндер шаруашылығының даму ерекшелігіне көбіне-көп Жетісудың географиялық жағдайы себеп
Үйсіндердің шаруашылығы туралы жазбаша деректемелердің мәліметтері үздік-создық және олардың
Ертедегі Қазақстан аумағындағы мал шаруашылығы бірнеше кезеңнен өтті. Оның
Ежелгі үйсундердің қоныстары мен қабірлерінен табылған мал сүйектерінің қалдықтарына
Ақтас-2 (Шығыс Жетісу) және Луговое-холм (Батыс Жетісу) қыстау-қоныстарын қазғанда
Луговое-холм қонысындағы ірі қараның (33,1%) және Ақтас қыстау қонысындағы
Теңлік обасынан табылған, салт аттының суреті салынған алтын қаптырмалардан
Үйсін жылқысының бейнесі Персеполь бедеріндегі сақ жылқысына және Сібірден
Жартылай көшпелі мал шаруашылығы үйсіндер шаруашылығының негізгі түрі болды.
Егіншілік жане отырықшылық. Ақтас қыстау-қонысын қазып ашқанда үйсіндерде егіншілік
Ақтас қыстау-қонысының теңірегін зерттеген кезде үйсіндерде қарапайым суармалы егіншілік
Өнделген алаптар су өздігінен ағып баратын жерлерде орналасқан, арықтардың
Үйсіндерде бақша егу егіншіліктің бір түрі ғана болып қоймайды.
Жетісудың жерасты суына қаныққан сарғылт-сұр топырағы дәнді дақылдар еккен
Жетісуда суармалы егіншілік қана емес, сонымен қатар тәлімі егіншілік
Ежелгі үйсіндерде егіншілік пен отырықшылық болғаны жазбаша деректемелерде айтылған.
Хэ Цю-Тао ежелгі деректемелерге сүйене отырып, ежелгі үйсіндер жер
Мәселен, отырықшылық пен егіншілік ертедегі үйсіндерде біздің заманымыздың алғашкы
Меншік қатынастары. Бұдан бұрын атап етілгеніндей, көшпелі мал шаруашылығына
Сол кездің өзінде-ақ әлі аз болса да рулық-тайпалык ақсүйектердің
Қандай формада болса да - рулық па, қауымдық па,
Кейін, қыш ыдыстағы белгілер пайда болған соң, үй малдарына
Ал қабір жанынан табылған қыш мөр үйсін қоғамында тек
Мәселен, ыдыстардың бүйіріне тырнап салынған белгілерге, аттардың құлағына салған
Жеке меншік туралы жазбаша деректемелерде де айтылған. Сыма Цянь
Н. В. Кюнер «Шицзндің» осы мәлімет жазылған 123-тарауын жаңадан
Алайда, ежелгі үйсіндердін жеке меншігінде болған үй малдарының ішінде,
Қоғамдық байлықты қозғалмалы және қозғалмайтын мүлік деп бөлуге болатыны
Жер пайдалану және иелену объектісі бола тұрса да, табиғат
Жерді жеке меншіктеніп иеленудің қалыптасуын жазбаша деректемелердің мәліметтері дәлелдейді.
Тегі б. з. б. I ғасырда-ақ ежелгі үйсін коғамында
Тегі, негізгі байлық - мал басын сақтап, көбейту үшін
Бертін келе, біздің заманымыздың алғашқы ғасырларында үйсін жоғарғы топтарының
Ежелгі үйсіндердің материалдық мәдениеті жеткілікті дәрежеде толық зерттелген. Жетісудағы,
Көп жылдық қазба жұмыстарының көрсеткеніндей, бұл ескерткіштердің сыртқы түріндеп
Сонымен, үйінді обалардан тұратын қорымдар үйсіндердіц жерлеу құрылыстарын сипаттайтын
Дербес топ ретінде немесе үйіндімен бірге кездесетін қоршаулар үлгісіндегі
Ақырында, кейінгі жылдарда археологиялық әдебиет беттерінде дұрыс баяндалмай келе
Біздің Жетісудың ертедегі кезі жөніндегі біліміміздің қазіргі сатысында
Қорымдардың жоспарлануындағы өзгерістер де мерзімін дәл анықтайтын белгі бола
Сондықтан біз қорымдардың топографиясы мен қабір құрылыстарының құрылымы олардың
Бүкіл халық үшін ортақ жерлеу ғұрпы компоненттерінің бірі ретінде
Үйсін ескерткіштерін археологиялық зерттеу мәдени дамудың хронологиялық үш кезеңін
Ескерткіштердің неғұрлым ертедегі тобы б. з. б. III-I ғасырларға,
«Қаратал» кезеңі (б. з. б. III-I ғғ.) - ертедегі
Ертедегі кезеңнің қорымдарына обалардың солтүстіктен оңтүстікке қарай тізбектеле немесе
Бұрыштары сәл дөңес қабір шұңқырлары шығыстан батысқа қарай ұзынынан
«Жетісу» кезеңі (біздің заманымыздағы IIII ғғ.) - үйсін мәдениеті
Біздің заманымыздың шебіндегі қорымдарда обалар жүйесіз орналасқан. Дөңгелек қаланғаны
«Іле» кезеңі (б. з. IIIV ғғ.) - ертедегі үйсіндер
Соңғы кезеңде зираттардың жүйесіз салынуы дағдылы болған, кейде бірнеше
Үйсін мәдениеті әр түрлі даму сатыларында сабақтастық байланыстарын сақтап
Ежелгі үйсіндердің материалдық мәдениеті әжептәуір толық зерттелген. Жетісудағы, негізінен
Жоғарыда ертедегі үйсіндердің жартылай көшпелі, жартылай отырықшы өмір салты
Үйсін мемлекетінің Чигу (Қызыл Анғар) деген өз астанасы болды.
Б. з. б. II ғасырда Чигученде үйсін гунмосы Люецзяоми
Бұл хабарлардың археологиялық жолмен расталмауын қала мәдениеті ескерткіштерінің, атап
Сонымен біздің қолымызда әулеттік хроникаларында үйсін қалалары туралы жоғарыда
Үйсіндердің отырықшы қоныстарының қалдықтары Шу және Кеген озендерінің аңғарларында
Кеген өзеніндегі Ақтас қонысында кұрылыс сипаты әлдеқайда жақсы сақталған.
Суық түскенде үйсін отбасылары екі түрлі тұрғын жайларда: кірпіш
Үйсін отбасының тамағы ет, сүт және түрлі өсімдіктер болған.
Мал шаруашылығымен және егін салумен қатар үйсіндерде үй кәсібі,
Үйсіндерде құмырашылық кәсібі барынша дамыды. Ыдыстар құмырашы ұршықшасында жасалды,
Ең көп таралған ыдыс түрлері мыналар: дөңгелек кең түпті
Ас пісіретін керамикадан табылғаны - жентектелген балшықтан қаралай күйдіріліп,
Үйсін ыдыстарының негізгі түрлері - жарты шар тәріздендіріліп жасалған
Біздің заманымыздың басындағы керамикаға қызыл түс пен бүйірінің тіктігі
Ежелгі үйсіндердің шаруашылығында емір, мыс және асыл металдарды қазып
Жұқа жапырақша алтыннан сақиналар мен қаптырмалар жасалды. Соңғы үйсін
Алматыға жақын жердегі Қарғалы қойнауынан табылған алтын бұйымдар ежелгі
Ерекше бір көз тартатын нәрсе Қарғалыдан табылған тәті. Бұл
Тәті ежелгі заман қоленерінің тамаша ескерткіші болып табылады. Тегінде
Үйсін қоғамында тоқыма, жіп иіру, тері илеу, тастан, сүйектен
Былғары ісі - жануарлардың терісін өңдеу және аяқ киім
Жазбаша және археологиялык деректемелер бойынша үйсіндердің тілі мен жазуы
Оның есесіне үйсіндердің этникалык-мәдени бабалары - соңғы сақтарда беймәлім
Үйсіндерге көршілес мемлекеттер мен тайпалардағы лингвистикалық жағдай үйсін қоғамында
Үйсіндердің тілі мен жазуына ғылыми әдебиетте орын алып жүрген
XIX ғасырдың 20-жылдарында Абель Ремюза да 1809 жылы Ертістегі
А. Ремюзадан кейін ежелгі түркі жазуымен айналысқан шығыстанушылар мен
Үйсін мемлекеті алып жатқан жер табиғи-климаттық және ландшафтық-географиялық көрсеткіштері
Бұл қоныстар тұрғындарының шаруашылық қызметі қарапайым суландыру негізіндегі егіншілік
Жстіасар алқабында тұрақты емес оазистерді, су жайылғыш тоғандарды, көп
Тұрғын үйлер жанындағы зат сақтайтын жайлардан қор сақтауға арналған
Осылайша өз кезегінде белгі дәрежеде үйсіндер өзінің шаруашылық мәдениетін
ҚОРЫТЫНДЫ
Қорыта айтқанда, ежелгі үйсін тайпалары ежелгі заманда Қазақстан территориясын
Яғни, үйсіндер өз кезегінде мемлекеттік дәрежеде өмір сүре отырып,
Саяси жағынан елдің берекесін қашырмауды ойлаған үйсін басшылары тіпті
Сол сияқты ежелгі үйсін тайпалары өзінің материалдық және рухани
Қоғамдық байлық қозғалмалы және қозғалмайтын мүліктен құралы. Олардың алғашқысына
Үйсін қоғамында әлеуметтік-экономикалық қатынастар өздерімен көршілес тайпалармен қатар дамыды.
Ал үйсіндер әр кез өздерін қолдап қорғаушы әулиелер мен
Осылайша, өз кезегінде белгілі бір территорияны мекен етіп, өзінің
Бүгінгі таңда ежелгі тайпалардың мәдениеті мен мәдени байланыстары, оладың
Олай болса ежелгі үйсін тарихын зерттеп, оған баға бері,
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Кюнер Н. В. Китайские известия о народах Южной
Азии и Дальнего Востока. М., 1961, 117-6.
2. Бичурин Н. Я. Собрание сведений о народах, обитавших
древние времена. Т. I. М.-Л., 1950, 91-6.
3. Бартольд В.В. очерк истории Семиречья соб. Соч.
23-29 бб; Соныкі: история тюрко-монгольских народов. –Ташкент, 1928.
20 б.
4. Зуев Ю. А. К вопросу о взаимоотношениях усуней
Китаем. - Изв. АН КазССР, сер. обществ. наук, вып.
5. Марғұлан Ә.Х. Қазақстан архитектурасы. – Алматы, 1959. 58-85
6. Акишев К. А., Кушаев Г. А. Древняя культура
реки Или. А., 1963: «Чуйская долина». Материалы и исследования
археологии СССР, т. 14, 1950,58-71-6.
7. Акишев К. А. Зимовки-поселения и жилища древних усуней.
АН КазССР, сер. обществ. наук, 1969, вып. I. 45-6.,
8. Уалиханов Ш. Киргизский родословия. 2 т. 148
9. Малов С. Памятники древнетюркской письменности. –М-Л., 1951. 11-43
бб
10. Мыңжан Нығымет. Қазақтың көне тарихы. –Алматы, 1993. 56-69
11. Агеева Е.И., Максимова А.Г. Усуньские курганы левобережье
«Известия АН. КазССР» сер. арх. этногр. -1959. вып 1.
12. Зуев Ю. А. К этнической истории усуней. ИИАЭ
А., 1960,т. 8.
13. Востров В.В.., Муканов М.С. Родоплеменной состав и расселения
казахов «конец XІХ- нач. ХХ в.) –Алма-Ата, 1968. 120
14. Ежелгі үйсін елі. / Құрастырушы Шадыман Ахметұлы. –Үрімжі:
Шыңжаң халық баспасы, 2005. 348 б.
15. Левшин А.И. описание киргиз-казачьх или киргиз-кайсакских орд и
степей. Ч. 1. СПБ. 1832. 66 б
16. Бартольд В.В. очерк истории Семиречья соб. Соч. 11т.
23-29 бб;
17. Аристов Н.А. Опыт выяснения этнического состава киргиз-казахов
Большой Орды и кара-киргизов. СПБ, 1895. -110 с.
18. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка.
Алматы, 1959. -36 б.
19. Жолдасбаев С. Ж. Ежелгі және орта ғасырлардағы Қазақстан.
1995. 162-б
20. Мыңжан Нығымет. Қазақтың көне тарихы. –Алматы, 1993.
21. Бенштам А.Н. Кенкольский могильник.-Москва, 1940. 137 с.
22. Аристов Н.А. Опыт выяснения этнического состава киргиз-казахов
Большой Орды и кара-киргизов. СПБ, 1895. -110 с.
23. Агеева Е.И., Максимова А.Г. Усуньские курганы левобережье р.
«Известия АН. КазССР» сер. арх. этногр. -1959. вып 1.
24. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка.
Алматы, 1959. -34 б.
25. Исмағұлов А.О. Этническая антропология Казахстана. -Алматы, 1982. –
182 б
26. Мыңжан Нығымет. Қазақтың көне тарихы. –Алматы, 1993. 7
27. Қазақ совет энциклопедиясы. –Алматы, 1969. 2 том. 401
28. Востров В.В.., Муканов М.С. Родоплеменной состав и расселения
казахов «конец XІХ- нач. ХХ в.) –Алма-Ата, 1968. 120-123
29. Малов С. Памятники древнетюркской письменности. –М-Л., 1951. 11-43
бб
30. Хасенов Ә.Х. «Шалқар», 1995. 14 қазан
31. Салғараұлы Қ. Таным тармақтары. –Алматы, 1998. 87-б
32. Маргулан А. X., Акишев К. А. идр. Древняя
33 Дьяконов М. М. Очерк истории древнего Ирана. М.,
б., 12-сурет, 73-6., 13-сурет.
34 Луконин В. Г. Иран в эпоху первых Сасанидов.
35 Воеводский М. В., Грязнов М. П. Усуньские ..югильники
Киргизской ССР. - ВДИ, 1938, № 3(4), 178-6.
36 Безсонов А. И. Почвенный покров Джетысуйской области. См.
(Семиречье). Естественно-историческое описание края. Ташкент, 1925, 177-
214-37. Бичурин Н. Я. (Иакинф). Собрание сведений.., т. II,
«ЧэнГо» - владетель укрепленного поселения» (караңыз.: Н. В. Кюнер.
Китайские известия... 88-6.).
38. Руденко С. И. Культура населения горного Алтая вскифское
Л.,1953, 147-148-6.
39. Зуев Ю. А. Тамги лошадей из вассальных княжеств.
КазССР,т. 8, 1960, 121-124-6.
40. Шелов Д. Б. Глиняные штампы из Танаиса. Сб.
археологии. М., 1965, 230-6.; Толстов С. П. Древний Хорезм.
6.; Кой-рыл-ган-Кала. Труды ХАЭ, т. V. М„ 1967, 218-6.
41. А. Г. Максимова 1967 жылы Караша корымынан (Талас
тапқан олжа Бичурин Н. Я. Собрани.: сведений., т. 1,
42. Кюнер Н. В. Китайскиеизвестия... 93-6.
43. Потапов Л. П. 0 сущности патриархально-феодальных отношений у
кочевых народов Средней Азии и Казахстана. // Материалы
объединенной научной сессии, посвященной истории Средней Азии и
Казахстана в дооктябрьский период. Ташкент, 1955, 21-6.
44. Воеводский М. В., Грязнов М. П. Усуньские могильники
Киргизской ССР, 177-179-6.
45. Акишев К. А., Кушаев Г. А. Древняя
р.Или. А, 1963.
46. Зуев Ю. А. К вопросу о языке древних
№ 5(146), 1957, 72-73-6
47. Байпаков, К.М. Средневековая городская культура Южного Казахстана
и Семиречья. - Алма-Ата: Наука, 1986. - 254 с.
48. Аристов Н.А. Опыт выяснения этнического состава киргиз-казахов
Большой Орды и кара-киргизов. СПБ, 1895. -110 с.
49. Жолдасбайұлы С. Жетісу тарихы. –алматы, 1996. 11-215
50. Марғұлан Ә.Х. Қазақстан архитектурасы. – Алматы, 1959. 58-85
51. Акишев К. А., Кушаев Г. А. Древняя культура
р.Или. А, 1963. 172 б
52. Акишев К. А., Кушаев Г. А. Древняя культура
р.Или. А, 1963.174-178 бб
53. Маргулан А. X., Акишев К. А. идр. Древняя
54. Ежелгі үйсін елі. / Құрастырушы Шадыман Ахметұлы. –Үрімжі:
Шыңжаң халық баспасы, 2005. 348 б.
55. Левшин А.И. описание киргиз-казачьх или киргиз-кайсакских орд и
степей. Ч. 1. СПБ. 1832. 66 б
56. Бартольд В.В. очерк истории Семиречья соб. Соч. 11т.
23-29 бб;
57. Аристов Н.А. Опыт выяснения этнического состава киргиз-казахов
Большой Орды и кара-киргизов. СПБ, 1895. -110 с.
58. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка.
Алматы, 1959. -36 б.
59. Жолдасбаев С. Ж. Ежелгі және орта ғасырлардағы Қазақстан.
1995. 162-б
60. Мыңжан Нығымет. Қазақтың көне тарихы. –Алматы, 1993.
61. Бенштам А.Н. Кенкольский могильник.-Москва, 1940. 137 с.
62. Аристов Н.А. Опыт выяснения этнического состава киргиз-казахов
Большой Орды и кара-киргизов. СПБ, 1895. -110 с.
63. Агеева Е.И., Максимова А.Г. Усуньские курганы левобережье р.
«Известия АН. КазССР» сер. арх. этногр. -1959. вып 1.
64. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка.
Алматы, 1959. -34 б.
65. Исмағұлов А.О. Этническая антропология Казахстана. -Алматы, 1982. –
182 б
66. Ежелгі үйсін елі. / Құрастырушы Шадыман Ахметұлы. –Үрімжі:
Шыңжаң халық баспасы, 2005. 348 б.
54
55
