Кенесары – қолбасшы, дипломат диплом жұмысы
М а з м ұ н ы
Кіріспе ..................................................................................................
1. Кенесары Қасымұлы – саясатшы
1.1. Кенесары Қасымұлының біртұтас қазақ мемлекеттілігін қалыптастырудағы саяси қызметі......................................................
1.2. Кенесары Қасымұлының дипломатиялық әрекеттерімен шеберлігі................................................................................................
2. Кенесары Қасымұлы – қолбасшы
2.1. Кенесары Қасымұлының әскери құрылымдарды құрудағы тапқырлығы...........................................................................................
2.2. Кенесары Қасымұлының әскери жорықтарды ұйымдастырудағы
қабілеті мен әдіскерлігі.........................................................................
Қорытынды..........................................................................................
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.......................................................
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: - бет
Пәні: Тарих
-----------------------------------------------------------------------------------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Кенесары – қолбасшы, дипломат
М а з м ұ н ы
Кіріспе ..................................................................................................
1. Кенесары Қасымұлы – саясатшы
1.1. Кенесары Қасымұлының біртұтас қазақ мемлекеттілігін
1.2. Кенесары Қасымұлының дипломатиялық әрекеттерімен шеберлігі................................................................................................
2. Кенесары Қасымұлы – қолбасшы
2.1. Кенесары Қасымұлының әскери құрылымдарды құрудағы тапқырлығы...........................................................................................
2.2. Кенесары Қасымұлының әскери жорықтарды ұйымдастырудағы
қабілеті мен әдіскерлігі.........................................................................
Қорытынды..........................................................................................
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.......................................................
Кіріспе
Мәселенің өзектілігі. Қазіргі кезде республика жұртшылығы арасында тарихқа,
Бүгінде жұтшылық назарын өзіне ерекше аударып., тарихшылардың жаппай жазып,
Сондықтан да егеменді ел болып отырған Қазақстанның тарихын, әсіресе
Кенесарының көп шайқастарда өз мақсатына жету жолындағы асқан қайсар
Ұзақ жылдар жан-жақты қаруланған патша әскеріне табандылықпен қарсы тұра
Әскерді бұрынғы соғыс жүргізудің азиялық тәсілімен жүздерге, мыңдарға бөлу,
Кенесарының Қазақ мемлекеттілігін нығайтудағы шаралары азаттық күрестің міндеттерімен тығыз
Кенесары мемлекетінде басқару ісін, сот, елшілік, дипломатия, қаржы, соғыс
Елшілік келіссөздерді өздерін осы істе танытып үлгерген Шоқпар Бақтыбайұлы,
Кенесарының, әсіресе, дипломатиялық әрекеттерінің көтеріліс барысында өте шебер пайдаланғандығын
Сұлтан Кенесарының айлакер саясатшылдығы көтерілістің алғашқы кезеңінен бірден байқалды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Кенесары көтерілісінің әлі де толық зерттелініп,
Қазан төңкерісінен кейінгі кеңестік тарихнамада Кенесарының жеке басының аржақтылықпен
1847 жыл Сібір шекаралық комиссиясының төрағасы, генерал Вишневскийдің экспедициясымен
Кенесарыға қатысты мәліметтер Шоқан Уәлихановтың 1850 жылдардағы зерттеу еңбектерінде
ХІХ ғасырдың екінші жартысында жарық көрген еңбектердің ішінен М.Красовский
Көтеріліс көсемінің ерекше қасиеттерінің айқындайтын тарихи деректерді осы арада
Ресмидворяндық-буржуазиялық орыс тарихнамасының өкілдері Кенесарының Сырым және Исатай батырлар
Кенесарының қолбасшылық шеберлігі оның терең де жан-жақты саясатшылдығымен ұштасып
Дегенмен, ғылымның әділдігі де сол болар, мысалы, Кенесарының қолбасшылық
Осындай әр қилы тарихи тұлғаға ғана тән қасиеттердің тәуелсіздік
Өз кезінде бірқатар талас тудырған ханның ұлы Ахмет Кенесарыұлының
Тақырыптың мазмұнын ашу барысында Кенесары Қасымұлының саяси қызметімен қолбасшылық
Қазақстанды отарлау кеулеп бара жатқанда, патшаның жазалаушы күштерінің алқымнан
Кенесары Қасымұлы, әрине, Н.Середаның анықтауынсыз-ақ өз заманының ең белгілі
Көрнекті жазушы I. Есенберлиннің де тарихи тұлғаның қолбасшылық өнерін
1837—1847 жылдарғы халық қозғалысы туралы орыс авторларының еңбектері негізінен
Кеңес үкіметі тұсында, ғылымда үстемдігін жүргізген коммунистік идеологияға қарама
Кенесары Қасымұлының қолбасшылық өнері, сондай-ақ біртұтас қазақ мемлекеттілігін қалыптастырудағы
Архив деректері және әртүрлі сипаттағы құжаттар негізінде жазылған бұл
Кейінен „ұлтшыл” деген түрлі айыптаулардың салдарынан Е.Бекмаханов қуғын-сүргіндерін бастан
Еліміз егемендік алғаннан кейінгі кезде Е.Бекмахановтың еңбегі қайта бастырылып
1834-1847 жылдардағы Кенесары хан басқарған көтерілісіндегі күрделі мәселелерді көтеруде
Кенесары Қасымұлының сасатшы және қолбасшылығы жайлы тереңдете зерттеген ғалымдардың
Алайда әліде болса Кенесарының қайшылығы мол күрделі тарихи тұлғасын
Тарихшы қауым соңғы жылдары Кенесары Қасымұлының жеке тұлғасына арналған
Деректік негізі. Бітіру жұмысының мазмұнына арқау етіп қолданылған дереккөздерін
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Кенесары Қасымұлының жеке тарихи
атақты отан тарихшылардың ғылыми еңбектері мен зерттеулерді қарастыру және
Кенесары Қасымұлының қолбасшылық және саясатшылдық қасиеттерінің ерекшеліктеріне тоқталу;
Кенесары Қасымұлының азаттық қозғалыстың мақсатына жету жолындағы дипломатиялық
Кенесары Қасымұлының талантты қолбасшы ретінде әскери өнерге үйретудегі, сондай-ақ
Жұмыстың хронологиялық шегі. Негізінен зерттеу нысанындағы тақырыптың ауқымы 1837-1847
Құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, мазмұнына сай екі тараудан, әр
Кенесары Қасымұлының біртұтас қазақ мемлекеттігін қалыптастырудағы саяси қызметі.
Кенесары ханның саяси құрылысына келсек. Кенесарының қазақ мемлекеттілігін нығайтуға
Хронологиялық тұрғыдан алғанда бұл шаралар негізінен ХІХ ғасырдың 40-жылдарының
Қазақтарды біріктіретін мемлекеттік бірыңғай орталықсыз қуатты Ресей патша өкіметіне
Рулық араздықтың жақсылыққа апармайтынын халық мақалаларында да айтылған. Мысалы:
Кенесары құрған мемлекет феодалдық мемлекет болды. Себебі, қазақ қоғамының
«Сіздер,-деді ол Горчаковқа жазған хатында,-атамыз Абылай ханға тиісті жерлерге
Кенесары өзінің ішкі саясатынан туындайтын біршама шаралар іс жүзінде
Кенесары Қазақстан жеріне атасы Абылай ханнан қалған мұра ретінде
Кенесары хандығының әлеуметтік негізі көтеріліске шыққан қазақ шаруалары, билер
Мемлекет басшылығы Кенесары ханның қолына жинақталды. Оның жанында ең
Кенесары хан Кеңесінің құрамына бытыраңқылықты қолдайтын текті феодал шонжарларды
Кенесары мемлекетінде басқару ісін, сот, елшілік, дипломатия, қаржы, соғыс
Елшілік келіссөздерді өздерін осы істе танытып үлгерген Шоқпар Бақтыбайұлы,
Қаржы мекемесі алым-салық жинаумен және керуендерден баж салығын алумен
Жоғарғы сот билігін Кенесары өз қолына шоғырландырды. Руаралық сот
Руаралық жанжалдар мен барымтаға жол бермеу хандықтың маңызды міндеттерінің
Салық жүйесінде жеке феодалдар жинайтын алымдарға тыйым салынып, жалпы
Жергілікті жердегі атқару билігінің ханның жасауылдары жүргізді. Жасауылдар әр
Маңызды тапсырмаларды орындау үшін төлеңгіттер пайдаланылды. Төліңгіттер көтеріліс жүріп
Ханның ішінде темірдей тәртіп орнатылды. Салық төлемеушілер мен тәртіп
Салық жүйесінде жеке феодалдар жинайтын алымдарға тыйым салынып, жалпы
Архив деректері жергілікті жерлердегі билікті "Кенесары эмиссарлары" деп аталған
Маңызды тапсырмаларды орындау үшін төлеңгіттер де пайдаланылды, оларға әдетте
Кенесары иеленген аймақта оның айтқандары бұлжытпай орындалды. „Кенесары жақтастарының
Сөйтіп, Кенесары тұсында елді басқару-белгілі бір жүйеге келтіріліп, мемлекеттік
Кенесарының мемлекеттік аппаратты реформалауы өкіметтің орталық-тануына белгілі бір дәрежеде
Сот-құқықтық реформаның мақсаты сот істерін қарауды жақсарту және барымта,
Кенесары сот реформасын жасағанда, өзіне елеулі ықпал еткен ізашарларының
XIX ғасырдың бірінші жартысындағы тағы бір ірі тұлға, Кенесарының
Кенесарының қызметінде қазақтардың әдеттегі құқығын тура жоққа шығару байқалмаса
Сот-қүқықтық реформаны Кенесары біртұтас қазақ мемлекетінің құрылуына барынша қарсы
Өзінің заң шығарушылық қызметін Кенесары әдеттегі қүқықтарға өзгерістер енгізуден
Рулар арасындағы аса маңызды сот істерін, сондай-ақ өзінің қол
Талап қойылған сот ісін қарауды негізінен үш топқа бөлуге
Осы топтардың әрқайсысын жеке-жеке қарастырып көрейік.
Рулар арасындағы жанжалды қарағанда, Кенесары араздықты тоқтатуға және өзінің
Кенесарыға қарасты қазақтар өздерінің жанжалдарын шешуді өтініп, оған жиі
Осылайша, Кенесары өзіне қарасты рулардың арасындағы барымта мен жайылым
Кейде өздерінің даулы мәселелерін шешуді өтініп, Кенесарыға оның қол
Оған алыстағы Адай және Шекті руларының өкілдері де жиі
Соңғы мәселе - ол Кенесары жақтастары мен империяға „адал
Басқа бір хатында: „Тілеуқабақ және Қарабас руларының қазақтары бізді
Орынбор әскери губернаторы генерал Обручевке хатында Кенесары былай деп
Өкінішке қарай, Кенесары сот ісін қарағаны үшін ханлық (хан
Келтірген үзінді құл Тілеген Кенетеевтің жауабынан алынды, оны бұл
Қазақ руларының сотқа жүгінгендегі негізгі дауы барымта мен ру
Кенесары жақтастарының кейбіреуінің жауабынан және патша жансыздарының көрсетіндісінен біз
Кенесарыға барып қайтқан Қанжығалы болысының биі Ноғыр Таймасов өзінің
Кенесарының барымтаға деген көзқарасын оның Орынбор Шекара Комиссиясының төрағасына
Кенесары қызметін бақылаған үкімет орындары да оның барымтаны тоқтату
Барымтаға байланысты пайда болатын руаралық жанжалды Кенесары қалай да
Осының бәрі Кенесарының барымтаға теріс қарағанын көрсетеді. Алайда бұл
Кенесарыға барымталанған малды қайтаруды өтініп, оған қарсы билер де
Кенесары жауласушы руларды татуластыруға ерекше мән берді. Ол ру
Өзінің жансыздарының хабарларына әрқашан күдіктене қарайтын билеуші сұлтан Ахмет
Кенесары қызметінің осы жағына үкімет ерекше маңыз берді. Орынбор
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, Кенесарының қызметі рулық араздықты жоюға
Салық саясатындағы негізгі өзгеріс-жекелеген феодалдар жинайтын алымды хан қазынасына
Кенесары мал шаруашылығымен айналысатын аудандардан „зекет”, ал егіншілерден „ұшыр”
Зекет салығын жинаған кезде Кенесары белгілі бір өлшемді сақтап
Ауыл басынан алынатын ерекше алым туралы кептеген куәгерлер әңгімелейді.
Жаппас руының қазағы Иманқұл Сарыбаев Орынбор Шекара Комиссиясына берген
„Зекет” термині бұл жерде дұрыс қолданылмаған сияқты. Өйткені, зекет
Архивтік құжаттардан зекетпен қатар қазақ рулары өз еріктерімен зекет
Урядник Лобановтың хабарына қарағанда, „хиуалық және орынборлық алшындар Кенесарымен
Екінші бір құжатта Бағаналы руының қазақтары Кенесарыға „ең жақсы
Кенесары өзінің бір хатында: „бізден азық-түлік ал, деп тінәлі-қарпықтардың
Зекетпен қатар „ұшыр”салығы да жиналды. „Ұшырды” тек егіншілікпен айналысатын
Жалпы алғанда, Кенесары салықтарының ауыртпалығы арта түсті, бірақ Кенесарының
Кенесарының шаруашылық саласындағы шаралары ерекше көңіл қоюға тұрарлық Ол
Кенесарының шаруашылық саласындағы шаралары ерекше көңіл қоюға тұрарлық. Ол
Қазақтарды егіншілікке және отырықшылыққа көшіруге ұмтылып отырғанын Кенесары өкімет
Алайда, В.А.Перовский бастаған Орынбор өкімет орны қазақтардың отырықшылыққа және
Бұл саясат шекара комиссиясы чиновниктерінің бірінің әскери губернатор Сухтеленнің
Перовский қазақтардың жерге ынтасына қарсы шара ретінде Орынбор тұрғындары
Орынбор билеушілерінің осы саясаты туралы белгілі публицист Артемьев мынадай
Кейіннен Орынбор губернаторы Катенин де дәл осыны айтып, былай
Перовский ордалықтар арасында байқалған егіншілікке деген ынталарының артуын және
Орынбор өкімет билігінің қарсылығына қарамастан, Кенесары өз ойын табандылықпен
Ұлт-азаттық қозғалыстың орталығы Ырғыз бен Торғай аймағында қазақтардың едәуір
Қазақтар суармалы егіншілікті жақсы білді. Арық жүйесін шеберлікпен жүргізіп,
Кенесарының егіншілік пен отырықшылыққа көшу туралы ойы, әскерлер жан-жағынан
Кенесары жақтастарының егіншілікпен айналысқанын Кенесары ордасында болып қайтқан Дәулеткелді
Сонымен, Кенесарының егіншілерді қолдау саясаты қазақтардағы егіншіліктің онан әрі
Кенесары көтеріліске қатысушылардың материалдық жағдайын жақсартудың жалғыз жолы егіншілік
Кенесарының саудаға қатынасы да әңгімелеуге тұрарлық. Бастапқыда ол орыс
Кенесары Ресей Орта Азиямен саудасын тоқтатса, онда өкімет қазақ
„Кенесарының ойы біздің көпестердің Ташкентпен және соған жақын жерлермен,
Саудадан пайда түсетінін түсінген Кенесары енді керуендерге шабуыл жасаудың
Бұл жерде бірден көзге түсетін нәрсе жаппас руының керуен
Орыс сауда керуендеріне де баж салығы өнебойы көп салына
Кенесарының орыс саудасына көзқарасының өзгеруін, оның 1845 жылғы соңғы
Осыған байланыст Небольсиннің 1841 жылы 13 қыркүйекте Троицкіден шыққан
Керуен Кенесарыдан рұқсат күтіп, бір айдан аса уақыт бір
Алайда керуенге Бұқарға аман-есен жету жазбаған екен. Жолда, Қызылқұм
Кенесарының Орта Азиялық және орыс саудасына көзқарасына сипаттама беру
„Мен Кенесары сұлтанның өзіне барған соң, ол менен бізге
1845 жылы Герн мен Долговтың елшілігі сәтсіздікке ұшыраған соң,
Екінші бір құжатта мынадай мәлімет бар: „Кенесарыдан Хиуаға әкелінген
Кенесары өз аймағындағы сауданы қолдап отырды. Өзіне қосылған руларда
Кенесары өз ауылдарында сауда жасаған көпестерге баж салығын салмады
Кенесары өзіне қосылған рулардан біраз нәрселерді өзі де сатып
Кенесарының қолдауының нәтижесінде қазақтардың орыс тұрғындармен сауда байланысы кеңейе
Егер біз Кенесары құрған мемлекеттің өзіндік өзгешелігіне қысқаша тоқталмасақ,
XVI-XVIІІ ғасырлардағы қазақ мемлекеті өзінің берік еместігімен және бірнеше
Әр феодал өзі салық жияды және өзін жоғарғы өкіметтен
Кенесары өзінің реформаларымен қазақ қоғамының әлеуметтік-экономикалық дамуын тежеген патриархалдық-рулық
Алайда, Кенесары өзінің реформаларымен күрт бетбұрыс жасады деп айтуға
Кенесары құрған қазақ мемлекеті туралы кейбір мәліметтер ХІХ ғасырдың
Сол кездегі тарихи жағдайларға байланысты-Қазақстанға патшалы Ресей мен Орта
Кенесары хандығының ішкі саяси құрылысына талдау жасауды аяқтай келе,
Кенесарының орталықтандырылған біртұқтас мемлекет құруға талаптануы халық мүддесіне сай
Сөйтіп, Кенесары тұсында елді басқару-белгілі бір жүйеге келтіріліп, мемлекеттік
Кенесарының мемлекеттік аппаратты реформалауы өкіметтің орталық-тануына белгілі бір дәрежеде
Сот-құқықтық реформаның мақсаты сот істерін қарауды жақсарту және барымта,
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, Кенесарының қызметі рулық араздықты жоюға
1.2. Кенесары Қасымұлының дипломатиялық әрекеттері мен шеберлігі.
Қазақстанды отарлау кеулеп бара жатқанда, патшаның жазалаушы күштерінің алқымнан
Ресмидворяндық-буржуазиялық орыс тарихнамасының өкілдері Кенесарының Сырым және Исатай батырлар
1847 жыл Сібір шекаралық комиссиясының төрағасы, генерал Вишневскийдің экспедициясымен
Кенесары Қасымұлының азаттық қозғалыстың мақсатына жету жолында дипломатиялық айла-амалдарды
Зерттеуші Е.Бекмахановтың тамаша еңбегінде патшаға арналған хаттың мазмұны толық
1838 жылдың желтоқсан айының 26-нда Үшбұлақ Сыртқы округтық приказының
1839 жылдың қаңтар айының 16-нда полковник Ладыженскийдың талабына сай
Бірінші “Бүкілроссиялық дара билеуші патша ағзамға. Бүтін қырғызды билеген
Тақсыр! Төмендегі жағдайға көңіл аударсаңыз өзімді бақытты санаймын. Сіздің
Бұл хаттың мазмұнына терең ой жүгіртсек, көтерілістің басты себептерін,
Әрине, XIX ғасырдың бірінші жартысында әлі де дербестігін сақтаған
Енді Кенесарының бес елшісінің кейінгі тағдырына қайта оралсақ. Сібір
Е.Бекмахановтың зерттеуінде Кенесарының бес елшісінің екеуінің ғана аты-жөндері берілген:
Қосымбай Қазанғапұлы орыс тілін жақсы білген, полковник Ладыженский Омбы
Қарауылмен станицалар арқылы Омбыға әкеле жатқанда бірнеше казактар оны
Азаттық қозғалыстың мүддесіне мейлінше берілген Тобылды Тохтыұлы. 1838 жылы
Омбы Ордананс-Гауз (сот мекемесі) тергеуді аяқтағаннан кейін абақтыға қамалған
Тохтыұлы 1841 жылы Шығыс Сібірдегі айдаудан қашып, аулына оралып,
Кенесарының айлакер де, терең ойлы саясатшы және дипломатиялық қасиеттерін
1836-1838жылдары Исатай Тайманұлы басқарған Бөкей ордасындағы шаруалар көтерілісін күшпен
Граф В.А. Перовский князь В.Д.Горчаковқа арналған хаттарында Кенесары “бүлікшіні”
1842 жылы граф В.А.Перовский Орынбор генерал-губернаторлығынан босап, патшаның жақын
Әрбір Қазақстанмен шекаралас мекендерде өзінің сенімді өкілдері арқылы Обручевтің
Айлакер хан екі жақтың арасында ұлы Абылай кезінен түсінушіліктің
Генерал В.А.Обручевтің қазақ халқының қарсылығын тек күшпен жаншуға бет
Хан Кенесары Ресейдің лауазымды әкімдерімен дипломатиялық шеберлікпен ара-қатынасты, алауыздықты
Азаттық күрес жолында Жетісуға Қырғыз еліне шегінгенге дейін Кенесарының
Тобольск қаласының дуан басына жазған арнайы хатында “біздің қолымызда
1843 жылдың шілде айының 23-інде Қасымұлының сенімді адамы А.Генске
“Бүлікші сұлтанның” 1841 жылдың шілде айында А.Генске жеткізген патша
Өзінің інісі, басынан азаттық қозғалысқа белсене ат салысқан Құшақ
Кенесары ханның дипломатиялық саясатшыл қабілеті азаттық көтерілістің басында болған.
Елшілік келіссөздерді өздерін осы істе танытып үлгерген Шоқпар Бақтыбайұлы,
Кенесарының, әсіресе, дипломатиялық әрекеттерінің көтеріліс барысында өте шебер пайдаланғандығын
Сұлтан Кенесарының айлакер саясатшылдығы көтерілістің алғашқы кезеңінен бірден байқалды.
2.1. Кенесары Қасымұлының әскери жасақтарды құрудағы шеберлігі.
Әскери күшті үйымдастыруда, Кенесары өзінің алдындағы дәуірмен салыстырғанда, ешқандай
Кенесары жиырма мың жігіттен тұратын армия құрды. Оның ұйтқысы
Оның жауынгерлері жорық шатырымен және азық-түлікпен әр уақытта қамтамасыз
Кенесары әскері жүздікке және мыңдыққа бөлінді. Көтеріліске қатысқан қазақтардың
Кенесары әскери іске жүйелі түрде үйретуді алғаш рет жолға
Кенесарынын солдаттарды үйретуге арналған тұрақты қосыны болғанын онымен келіссөз
Қатаң әскери тәртіп орнатуға ерекше көңіл бөлінді. Тәртіпті бұзғандардың
Кенесары әскеріне тәртіптілігін билеуші сұлтан Ахмет Жантөрин де мәлімдейді.
Мұны Кенесары ордасында болып қайтқан орыс тыңшысы Ханқожа Жаңбыршин
Оның қосыны әр уақытта толық әскери дайындықта тұрды. Бұл
Бұйрығын орындамағаны үшін Кенесары «шік» деп аталатын ерекше жаза
Кенесары алғаш рет әскери айырым белгі енгізді. Оның әскерлерінің
Кенесары шайқастарда ерекше көзге түскен жігіттерді әлеуметтік жағдайына қарамастан
Көтерілісшілердің негізгі қаруы әлбетте суық қару болды. Сонымен бірге
Кенесары әскерінде біршама көлемде оқпен атылатын қарудың болғанын, Тоқмақ
Бірақ мұндай көлемдегі қару Кенесарыда әрдайым бола бермеген. Мысалы,
Көптеген сарбаздардың қолында орыстың саперлық пышақтары бар, олар мұны
Кенесарының негізгі күштерінің қару-жарағы мықты күзет қойылатын жылжымалы киіз
Долгов былай деп жазды: "Кенесары ауылында бірнеше қашқын башқұрттар
Мұны екі башқұртты еске алған Герн де растайды: "оның
Кенесары солардың көмегімен зеңбірек жасау ісін жолға қоймақ болған.
Жаппас руының қазағы Омарбай Аманбаевтың жауабында: "Кенесарының темір зеңбірегі
Кенесары әскерлеріне сапқа тұрудың кейбір түрлері белгілі болған. Әдетте
Кенесары ордасы әрдайым әскери қосын түрінде болды. Оның үйінде
Әскери тұтқын урядник Лобанов былай деп жазды: "Кенесары әрдайым
Кенесары армиясында әскери-далалық және агентуралық барлау біршама жақсы жолға
1845 жылы Долгов бастаған патша елшілігі тек қана елшілік
Долговтың қайтар кезінде шығарып салушы ретінде елшілерге Баймұхаммед Жаманшин
Барлық қазақ рулары ауылдарында Кенесарының әкімшілік қызметпен қатар барлау
Кенесары армиясында әскери құпия өте қатаң сақталған. Тіпті, тәжірибелі
Бірақ іс мұнымен бітпеді.
Кенесары дұшпанды алдау әдісін де кеңінен пайдаланған. Ол әлдебір
Сондықтан да ресми құжаттарда Кенесары ауылына арнайы жіберілген кейбір
Алайда Кенесарының агентуралық барлауы жақсы болды, сондықтан патша тыңшыларының
Кенесары талантты қолбасшы ретінде соғыс кезінде әр түрлі соғыс
Кенесары әскерлері табиғи бекіністерді шебер пайдалана білді (қамыс, бұта,
Жеке қамалдар мен бекіністерге шабуыл жасаған кезінде Кенесары жасағы
Кенесарының негізгі қарулы күштерімен қатар ерекше отрядтары болды. Оларды
Кенесары армиясында әскери құпия өте қатаң сақталған. Тіпті, тәжірибелі
1838 жылдың бас кезінде Ақмола округтік приказынан Кенесары ордасына
Кенесары далалық соғыс жүргізудің өзіндік әдісін енгізді. Дұшпан ашық
Кенесарының әскери тактикасында дұшпан қосынына елшілер жіберу әдісі ерекше
Осындай жаналықтармен қатар Кенесары армиясында ортағасырлық ескі күрес әдістері
Сөйтіп, тәртіпті армия құрған Кенесары оны сол уақыт талабына
2.2 Кенесары Қасымұлының әскери жорықтарды ұйымдастырудағы
Ал, қозғалыстың бүкіл халықтылығы, кең қанат жаюы, айқын, көрінген
Сонымен қатар, көтеріліске ең ірі ақсүйек өкілдерінің қатысуы, бір
Көтерілістің бірыңғай қарсы жаққа тойтарыс беретін күшінің ұйымдастырылуы қалай
Кенесары әскери жасақтарының ішінде қазақтың барлық Үш жүзінен есімдері
Табын руынан Жоламан Тіленшиев батыр (Кіші жүз, Сыр бойы),
Арғын руынан Жеке батыр (Орта жүз),
Дулат руынан Жәуке, Сұраншы Байсейіт батырлар (Ұлы жүз),
Шұбыртпалы руынан Ағыбай батыр (Орта жүз- Қарқаралы),
Қыпшақ руынан Торғай батыр (Орта жүз),
Иман Дулатов (Амангелді батырдың атасы),
Сүйіндік руынан Жанайдар батыр (Орта жүз-Баянауыл),
Қыпшақ руынан Басығара батыр (Орта жүз-Көкшетау),
Атығай руынан Аңғал батыр (Орта жүз-Ақмола),
Бетауыл руынан Баубек батыр (Орта жүз-Ақмола)
тағы да басқа көптеген хан Кененің серіктерімен тарихта белгісіз
Кенесары әскерлері табиғи бекіністерді шебер пайдалана білді (қамыс, бұта,
Жеке қамалдар мен бекіністерге шабуыл жасаған кезінде Кенесары жасағы
Кеңес Үкіметі орнағаннан кейінгі советтік тарихнамада Кенесарының жеке басына
Таптық принципке негізделген сол нұсқауларда орыс мемлекетінің, Ресей отар
Кенесарының қолбасшылық өнері туралы сипаттамаларды орыс тарихшылырының зерттеуінен де
Кенесарыны Сырым батырмен немесе сұлтан Арынғазымен салыстыруға келмейді. “Бұл
Көптеген шайқастарда көтерілісшілердің жеңісін ұйымдастыруда басты себеп, ханның жолынан
Кенесарының жеке басы туралы шынайы мәлімет пен әділ бағалауды
Ұзақ жылдар бойы жақсы қаруланған патша әскерлерімен табан тіресе
Ал кейбір сәтте әр жерде орналасқан, көшкен қонысы бір-бірінен
Кенесары Қасымұлы, әрине, өз заманының ең белгілі саяси қайраткерін,
Көрнекті жазушы I. Есенберлиннің де тарихи түлғаның қолбасшылық өнерін
Оңтүстік Қазақстаңды, өзбек хандықтарын жаулап алуда, Кенесарының балаларымен күресте
Белгілі әскербасы Кенесары Ресей сияқты ірі елмен көп жылға
Әскерді бұрынғы соғыс жүргізудің азиялық тәсілімен жүздерге, мыңдарға бөлу,
Кенесарының туының астында топтасқан қарулы серіктерінің арасында, азаттық соғыстың
Хан Кене өзінің киімін де әскери қолбасшыларға сай таңдайтын
Төрт ай Кенесарының тұтқынында болған барон Услардың ханның сырт
Совет дәуірінде жарық көрген көпшілік зерттеулерде хан Кенесарының "қанды
Кенесарының ұлылық қасиеттері, қолбасшылық даңқы бүтін қазақ даласына сол
Қолбасшы ретінде Кенесары Қасымүлы 10 жылдық күресінің барысында патша
Әрине, көшпенді өмірдің ауыр жағдайы да қазақ сарбаздарынан жасынан
Кенесарының туы астындағы қазақтардың әскери тактикасының ерекшеліктеріне барон Услар
Азиялық халықтардың әскери өнерінде ғасырлар бойы сақталынған күштің саны
Қолбасшы ретінде Кенесары Қасымұлы он жылдық күресінің барысында патша
Әскерінің саны 20 мыңға диін жеткен Кенесары өзіне қарсы
Кенесары Қасымұлының қазақтарды азат ету жолында тек Ресей империясымен
1843 жылы Кенесарының Қоқан бекінісі, Ақмешітке, Созақ және басқа
Орта Азия хандықтары арасындағы қайшылықтарды Кенесары қазақ мемлекеттілігін мүддесіне
Кенесары айлакерлігімен Ресей ықпалындағы сұлтандарды да өз ығына көндіргенін
Сыр бойында патша үкіметіне қарсы күресте ерекше орын алған
Кенесары армиясында әскери-далалық және агентуралық барлау біршама жақсы жолға
Кенесары шегінген кезде де ерекше тактика қолданған, тосқауыл ретінде
Кенесары дұшпанды алдау әдісін де кеңінен пайдаланған. Ол әлдебір
Кенесарының әскери жорықтары кезінде қыс түсісімен қазақтар көтерілісі бәсеңдеп,
Кенесары қыс кезінде де жорыққа шыққан. Тек оған алдын
Ханның қолбасшылық қасиеті, соңынан ерген халықтың басын біріктіріп, күреске
Қорытынды
Кенесары талантты қолбасшы ретінде соғыс кезінде әр түрлі соғыс
Кенесары хандығының ішкі саяси құрылысына талдау жасауды аяқтай келе,
Кенесары хан қазақ халқының біртұтастығын Ресей империясының қарамағында егеменді
Хан Кенекең халқымыздың қаһарман перзенті болу жолы ерекше. Ол
Батыр – бір оқтық. Осылай бола тұрса да хан
Осындай жаналықтармен қатар Кенесары армиясында ортағасырлық ескі күрес әдістері
Сөйтіп, тәртіпті армия құрған Кенесары оны сол уақыт талабына
Азиялық халықтардың әскери өнерінде ғасырлар бойы сақталынған күштің саны
Кенесары хандығының ішкі саяси құрылысына талдау жасауды аяқтай келе,
Кенесарының орталықтандырылған біртұқтас мемлекет құруға талаптануы халық мүддесіне сай
Кенесарының айлакер де, терең ойлы саясатшы және дипломатиялық қасиеттерін
Кенесары Қасымұлының азаттық қозғалыстың мақсатына жету жолында дипломатиялық айла-амалдарды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Бекмаханов Е.Б. Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40-жылдарында. Алматы.1994.
Середа Н. Бунт киргизкого султана Кенесары Касымова (1838-1847). Атырау.1992.
Рязанов А.Ф.Кенесары. Исторический очерк. Алматы. 1993.
Бекмаханов Е.Б. Восстания хана Кенесары. Алматы. 1992.
Национально освободительная борьба казахского народа предворительством Кенесары Касымова (сборник
Қасымбаев Ж. Кенесары хан. Алматы. 1993.
Касымбаев Ж. Последний поход хана Кенесары и его гибель.
Кенесарин А. Султаны Кенесары и Садык. Алматы. 1992.
Кенесарин Н.А. О деятельности Кенесары хана по царским документам.
Сарсенбаев М.А. Международное право в истории Казахстана и Средней
Валиханов Ч.Ч. Собр.соч., в пяти томах. Т.2. Алматы.1985.
Галиев В.З. Движущие силы народно-освободительной борьбы под предворительством хана
Касымбаев Ж.Н. Еще раз о гибели хана Кенесары //
Касымбаев Ж. Об освободительном характере восстания хана Кенесары Касымова
Кенесарыұлы А. Кенесары және Сыздық сұлтандар. Алматы.1992.
Козыбаев И.К. Историография Казахстана. Уроки истории. Алматы.1990.
Қасымбаев Ж. Даланың ержүрек митридаты // Қазақ батырлары. 1992.
Құсаинов Қ.Кешегі өткен Кенекең // Халық кеңесі. 1992. 26
Масанов Н.Е. Проблемы соционально-экономической истории Казахстана на рубеже ХVІІІ-ХІХ
Ыбырай Е.Т. Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалысты зерттеудің кейбір
Национальные движения в условиях колониализма /Казахстан, Средняя Азия, Северный
Рязанов А. Прошлое Кзыл-Орды. Ак-мечеть// Совет-ская киргизия. 1925. №5.
Сүлейменов Р., Қасымбаев Ж. Тарихи тұлғалар: Кенесары көтерілісі-көне шындыққа
Хан Кене. / Қазақ халқының тәуелсіздігі үшін күрескен хан-батырлар
Тәкенов Ә.С. Қазақ тарихының зары // Қазақ тарихы. 1996.
Янушкевич А. Дневники и письма из путешестивия по казахским
Әбсемет М. Ақжолтай Ағыбай: Өмірі мен батырлық жолы. //
Материалы по истории политического строя Казахстана. Т.І, Алма-Ата, 1960.
Казахско-русские отношения в ХVІІІ-ХІХ вв. Сб. документов и материалов.
Мейер Л.Киргизская степь Оренбурского ведомства...,57.б. Профессор Шалекеновтың мақаласында сипатталған
Бекмаханов Е.Б. Казахстан в 20 – 40-е годы ХІХ
Қазақстан тарихы: очерктер.-Алматы.1993.
Құсайынов Қ.Қ. Есіл жазығы: отаршылдық дәуірінде. Аламаты, 1994.
Мырзахметов Е. Хан Кененің оң қолы. // Қзақ әдебиеті,
60
