XIV - ғасырдың екінші жартысындағы Моғолстанның ішкі және сыртқы жағдайы диплом жұмысы
Жоспар - www.topreferat.com.kz
I Кіріспе....................................................................................................................3-7
II Моғолстан мемлекетінің құрылуы және этникалық құрамы.....................7
2.1. Моғолстанның алғашқы хандары..................................................................................................................8-16
2.2. Моғолстан халқының этникалық құрамы...........................................16-26
III Моғолстан мен Әмір Темір арасындағы соғыстар.....................................27
3.1. Мәуреннахр мен Моғолстанның қарым –қатынысы..........................27-33
3.2. Моғолстан билеушілерінің Әмір Темір шапқыншылығына қарсы күресі....................................................................................................................33-38
IV Қорытынды....................................................................................................38-39
V Пайдаланған деректермен зерттеулер тізімі.............................................40-41
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: - бет
Пәні: Тарих
-----------------------------------------------------------------------------------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
XIV - ғасырдың екінші жартысындағы Моғолстанның ішкі және сыртқы
Жоспар
I Кіріспе....................................................................................................................3-7
II Моғолстан мемлекетінің құрылуы және этникалық құрамы.....................7
2.1. Моғолстанның алғашқы хандары..................................................................................................................8-16
2.2. Моғолстан халқының этникалық құрамы...........................................16-26
III Моғолстан мен Әмір Темір арасындағы соғыстар.....................................27
3.1. Мәуреннахр мен Моғолстанның қарым –қатынысы..........................27-33
3.2. Моғолстан билеушілерінің Әмір Темір шапқыншылығына қарсы күресі....................................................................................................................33-38
IV Қорытынды....................................................................................................38-39
V Пайдаланған деректермен зерттеулер тізімі.............................................40-41
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің өз дамуында сапалы жаңа кезеңге аяқ
Орта ғасырлар мен қазіргі заманымыз арасында бірнеше ғасырлар өтіп,
Мәселенің зерттелу деңгейі. Жетісудың саяси және этникалық тарихының зерттелуі
Этникалык құрамы туралы В.В. Востров, М.С. Муканов, В.П.Юдин және
Қазақ зерттеушілерінен К.А. Пищулинаның еңбегін ерекше атап өту керек.
Н.А Аристов, А.П Чулошников, С.Асфендияров, М. Тынышпаев өз еңбектерінде
Аса ірі шығыстанушы ғалым- В.В.Бартольд шығыс жазба, нумизматика, эпиграфика,
В.П.Юдин өзінің мақаласында Моғолстанның этникалық құрамын және басқа елдермен
О.К.Караев та «Чагатайская область. Государство Хайду и Могулистана»
О.Ф.Акимушкин Моғолстан мемлекетінің сыртқы саяси қатынастары туралы айтып өткен.
Кейнгі жылдары С.Жолдасбайұлы «Жетісу тарихы» еңбегінде көрсетеді. Н.А Атығаев
Т.О.Омарбеков та «Қазақстан тарихына және тарихнамасына ұлттық көзқарас» деген
К.А.Пищулина Моғолстан мемлекетінің тарихын арнайы зерттеп, өзінің монографиясын жариялады.
Зертеудің мақсаты мен міндеттері. Моғолстан мемлекетінің құрылуынан бастап, XV
Зерттеулерге сүйене отырып, Моғолстан мемлекетінің территориясы этникалық құрамын анықтау;
Моғолстан мемлекетінің құрылуынан бастап, XV ғасырға дейінгі аралықта болған
Осы мемлекеттің көрші елдермен болған қарым-қатынасын көрсету;
Моғолстан мемлекетінің билеушілерінің ұстанған саяси бағыттарын ашып көрсету.
Зерттеудің деректік негізі. Деректерге шолу жасамас бұрын, Моғолстан мемлекетінің
Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның саяси тарихы туралы негізгі дерек Мұхаммед Хайдар
«Тарих-и Рашиди»-құнды еңбектің біздің халқымыз үшін маңызы зор. Бұл
Автор өзінің еңбегінде былай деп айтады: «Бұл тарихты жазуға
Ал мұсылман дінінің Моғол хандығының жеріне тарау мәселесіне келгенде
Моғолстан хандығының тарихын зерделеуде Низам ад-Дин Шамидің «Зафарнаме», Шараф
Келесі бір дерек Муин ад-дин Натанзиден мағлұматтар ала аламыз.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері. Моғолстан мемелекетінің құрылуы, яғни 1348ж. Тоғлық
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан
II Моғолстан мемлекетінің құрылуы және этникалық құрамы.
2.1. Моғолстанның алғашқы хандары.
Моғолстан Шыңғыс ханның ұлы Шағатай ұрпағы мемлекеті ыдырағаннан кейін
Моғолстан деп аталған жаңа мемлекет осылайша қалыптасып, ол Шағатай
Орта ғасыр Шығыс Түркістанның авторлары айтуы бойынша қазіргі Қырғызстан
Моғолстан территориясына Шығыс Түркістан территориясының ежелгі қалалары кірген (Ақсу
Моғолстан ордасының орныққан орталығы – Алмалық қаласы болды.
Моғолстан мемлекетінің құрылуының себебі XIII- XIVғғ. Феодалдық қатынастың дамуы
Оңтүстік Қазақстан және Қырғыз территориясында тәуелсіз Моғолстан мемлекетінің құрылуына
Коп ұзамай Есенбұға хан қайтыс болады. Моғол тағы хансыз
Тастемір Моғолстанды тегіз ұзақ аралайды. Ханнан алған үш жүз
Тастемір елге жеткенде оның жалғыз сұр ешкісі қалған болатын.
XIVғасырдың екінші жартсында Моғолстанның саяси тарихы туралы мағлұматтар аз,
Моғолстан мемлекетінің ханын сайлап алғаннан кейін, дулат Әміршілері мемлекетте
Қысқасы, шейх Катактан Айкөлге келді. Ол Ақсумен жалғасып жатқан
Осы оқиғадан кейін Шеих хәл үстінде жатып, баласы маулана
Біршама уақыт өткен соң, Тоғлық Темір хан болды. Осы
Хан: «Сен кімсің, таңғы тәтті ұйқының кезінде неге әндетіп
Хан оған: «Мен ол адамды білемін. Ол тайлақты көтеріп
Ел жиналып ортаға әлгі кәпірді шығарды. Өз күш қуатына
Mіне, бірінші он жақтағы мемлекеттің ішкі саясаты осындай негізгі
Темір хан Ташкент даласындағы Ходжент езенінің маңында «чанақ бұлақ»
Жаулап алынған мүлікті бөлісу үшін әскерін басшының аралас талас-тартыс
Хан мен Өмірлердің арасында келіспеушілік болғандықтан, ойлары, алға қойган
Тоғлық Темір хан Мауренахр шешімін билігіне қол жеткізуі үшін
Жете Әміршілердің ішінде ханға еркін кipe алатын тек әмір
Хан сол қыста Әмір Хусейінмен соғысуға бел буды. Әмір
Күз түсісімен, хан Самарқанға бет алады. Жол жөнекей Әмір
Мауренахр өлкесіне өз ұлы Ильяс Қожаны билеуші етіп тағайындады.
Әмір Темір ханның жарлығының орындалмай мемлекет жұмыстары өз арнасынан
Әмір Темірдің әскерлері моғол әскерін Худжаратқа дейін қуып барды.
Тоғлық Темір кайтыс болуына байланысты 764 ж бойынша (1362-63
Су болмаған Моғол эскерлері Шамс ад-Дин Натанзи Самаркандқа барар
Абд ар-Раззак Самарқанддықтың айтуы бойынша Моғолдар қарапайым көшпенділердің тактикасын
Моғолдың алғашқы ханының Шағатай мемлекетіне жорығы осылай аяқталды. Оның
Ханның Тоғлық Темір кезіндегі ішкі саясаты туралы көп айтылмайды.
Моғол елінің аңыз -әңгімелерінде Ильяс Қожа туралы еш нәрсе
Әмір Қамараддин Моғолдьң билігін игеруге кipicтi. Алайда Әмірдің оған
2.2. Моғолстан халқының этникалық құрамы.
Моғол туралы айтсақ, ең алдымен, Мырза Хайдар Дулаттың «Тарих-и
«Моңғол мемлекетінің құрылуы, Әмір Шыңғыс әскерінің дүйім дүниенің тең
«Моғол» сөзінің Мырза Хайдар заманында қолданысқа енуін түсіну үшін,
Моғол термині және оның варианттары –моғыл және мұғал, қазіргі
«Тарих –и Рашиди» еңбегіндегі Моғолстан халықтарының тарихи-мәдени ахуалын анығырақ
Дулат –қазақ халқының этникалық құрамына еңген көне тайпалардың бір.
«Шымыр» атауының тарихи тұлғадан тарихи ономастикаға ауысуы жайдан –жай
Әлбетте парсының араб әліппесі негізінде жасалған үш әріп белгімен
Парсы тіліндегі негізгі жазба деректерде Дулат атауын Фәзлолла Рашид
Моңғол және моғолдың түрік халықтарымен тарихи қатынастарына терең көз
Қазіргі кезде түрік халықтары бірнеше ұлт-ұлысқа бөлінгендіктен ортақ ріхани-тарихи
Ал шын мәнінде, «Маңлай Сүйе» сөз тіркесі түрік және
Моғолстан Шағатай, Жошы, Әмір Темір әулеттерінің талас –тартысында бөлініске
Шағатай хандығында дулат әмірлері екі саяси бағыт ұстанды. Біріншісі-моғол
Моғолстанның шекарасы XV-XVI ғасырларда тұрақты болмай, өзгеріп тұрды. Тоғлық
Моғолстан мемлекеті қазіргі Оңтүстік- Шығыс Қазақстан территориясында яғни, Жетісуда
Моғолстандағы ру-тайпалар туралы айтатын болсақ, моғол тайпалары деректерде түркі
Моғолстан тайпаларының түркілер болғандығы және түркі тілінде сөйлегендерін дәлелдейтін
Орта ғасырлық тарихи шығармаларында Моғолстан жергілікті түркі және түркіленген
Керей –бұл тайпаны Тоғлық Темір мауренахрды жаулап алуға жіберген
Қаңлы- оларда мауренахрға жіберілген үш аймақтың бірі. Тайпаның басында
Дулаттар –моғолдардың саяси өмірінде негізгі ролді атқарды /5, 17-20
Барлас – мауренахрдағы Шағатай әулетінің негізгі тайпаларының бірі. Мырза
Арлат- моғолстанның ең негізгі тайпаларының бірі.
Дохтуй – Тоғлық Темірге дейін моғолстанның құрамына кірген. Сұлтан
Аркануд – бұлар да мауренахрға жіберілген тайпалардың бірі. «Раузат
Моғол деген атаудың өзі олардың қай тілге жататынын айтып
Моғол рулары мен тайпалары туралы парсы, араб, түркі деректерінде
Осы тұста айта кетерлік бір жайт, Моғолстан хандығы және
Моғолстан хандығының, ондағы рі-тайпалар тарихын зерделеуде Низам ад-Дин Шамидің
Аса ірі шығыстанушы ғалым –В.В.Бартольд шығыс жазба, нумизматика, эпиграфика,
Моғолстан мемлекетінің тарихын зерттеген К.А.Пищулина өзінің монографиясын жариялады. Сонымен
Моғолстан халқының әлеуметтік құрылымы сословиелік таптық сипатта болды. Мемлекеттің
XIV-XV ғасырларда моғолстан Алтын Орда тұсындағыдай ұлыс деп аталып
Моғолстан көшпелі және жартылай көшпелі түркі тайпаларын біріктірген тұрақты
Көрші елдермен қарым – қатынаста алдыңғы орында тұрды. Моғолстанның
XIV ғасырдың ортасы XVII ғасырдың бас кезіндегі Моғолстан хандығының
Бірінші кезеңде Моғолстан хандығында Тоғлық Темір бастаған Шағатай ұрпақтары
Моғолстандағы хан билігінің әлсіреуіне феодалдық бытыраңқылық әсер етіп қойған
Моғолстан хандығының тарихына қатысты айта кетерлік бір жайт, мемлекет
Осылайша XV ғасырдың алғашқы ширегінде Оңтүстік Шығыс Қазақстан феодалдық
Моғолстан этникалық бірігу жағынан Шығыс Түркістандағы бірнеше этносаяси бірлестіктердің
Дегенмен В.В.Бартольд моғолдарды моңғолдар, С.Аманжолов түркілер, К.П.Петров түркі және
XIV-XV ғасырларда Жетісуда Ұлы жүздің жетекші тайпалары болған Жалайыр,
Соңғы кездері жаңа ғылыми зерттеу орталықтары құрылып, Моғолстан мемлекетінің
Олардың ішінде Сыпатай тайпасы да Моғолстан хандығының этникалық құрамында
Моғолстандағы жалайырлардың Мырза тайпалары Шағатай ұлысындағы туркі тайпалары арасында
Моғолстан хандығындағы жалайыр тайпаларына қатысты оқиғаларға тоқталмай тұрып, осы
Зерттеушілер XIV-XV ғасырлардағы Қазақстанның, Алтын Орданың ыдырауы барысында құрылған
Осылайша Моғолстан мемлкеті құрылып, Тоғлық Темір Иляс Қожа хандар
III Моғолстан мен Әмір Темір арасындағы соғыстар.
3.1. Мәуреннахр мен Моғолстанның қарым-қатынасы.
Онтүстік - Шығыс Қазақстанның саяси өміріне және шаруаларына әскердің
XIV ғ Оңтүстік - Шығыс Қазақстанның саяси тарихы өте
Хайду тұсында Шыңғыс ұрпақтарының Орта Азиядағы мемлекеті біржола қалыптасты.
XIV ғасырдың басында Шғатай әулетінің Орта Азиядағы және Жетісудағы
Шыңғыс ханның тұсында-ақ моңғол феодалдарының арасында қарама-қарсы екі саяси
Үгедей (1228-29/1241), Мөңке (1251-1259) хандар және ұлыс ханы Жошы
Экономикалық күйзеліс, Моңғол империясының, оның ішінде Шағатай ұрпақтары мемлекетінің
Кебек ханның мирасқоры, оның інісі Тармашырын (1326-1334)орталықтандыру саясатын жалғастырды.
1346 жылы көшпелі феодалдармен күресте Кебек-Тармашырын тұқымын жалғастырушы Қазан
XIV ғасырдың соңғы үштен бірі - XV ғасырдың басында
Жаулап алынған елдердің түрік және түріктенген көшпелі моңғол ақсүйектері
Рашид ад-Дин дерегіне сүйенер болсақ Шағатай әмірлерінің бірі- Қарашар
Бабырдың айтуынша, оның ағасы Ахмет ханның алашы деген лақап
Темір мықты саналған рудан шығып, әуелі Шағатай мемлекетінде басшы
Тарихшылар Қазағанды көшпенді өмірге адал болды, Амударияның жағалауын қыстады.
Хорезм шеберлері Шахрисаб қаласына Темірге арнап Ақсарай де аталатын
Темір өз империясын құруда негізінен түркілердің түп мақсатын көздеген
Темір өзінің басшылық саясатын аяқталуын қытайды жаулап алумен бітеді
Темір және одан кейінгі тақ иелері тұсында Самарқан өте
Темір жүргізген соғыстардан Хорезм басқа қалаларға қарағанда көп қирады.
Темір өзі бір кездегі Шағатай сарбазынан шықаннын ескерсек, оған
Тува 1306 жылы оліп, билік оның мұрагер ұлы Кебектің
Біз бұдан Түркістандағы кәдімгі хан сарайының отауын қалаға көшіргеннің
1346 ж Мауренахрдағы хандық билікті жойған, Мауренахрдың шығыс аймақтарынан
Жеңке ханның тұсында котоликтік миссионерлер Алмалықтың жанынан тамаша,. әдемі
1346ж немесе 1347 ж Шағатай ханың мұрагері Жасауыр Қазанға
Темірдің Орта Азияны біріктіруі он сегіз жылға созылып, Қазақстан
3.2. Моғолстан билеушілерінің Әмір Темір шапқыншылығына қарсы күресі.
Иляс Қожа ханның билік жүргізген аз ғана уақыты шонжарлар
Бірақ Тоғлық Темір хан қайтыс болғаннан кейінгі оқиғалар Моғол
Тоғлық Темір хан өлген соң бірден ақ моғолстандағы жоғарғы
Муин ад-дин Натанзидің пікірі бойынша, Камараддин мен оның інісі
Моғолстанның феодалдық- тайпалық ақсүйектерін бағындыру Камараддинге оңай іс болмады.
Камараддин мен оның аға інілері тәрізді дулат шонжарларымен қатар
Моғолстанның жекелеген тайпалары мен ұлыстары иеліктерінің шекаралары жиі өзгеріп
Темірдің Орта Азияны біріктіруі он сегіз жылға созылып, Қазақстан
Ақ Орда билеушілері мен Темір арасындағы соғыс қимылдарына
Деректердің барлығы Темірдің Моғолстанға жорығын кек алу, яғни, оның
Келесі жорық 776 ж. (1375 ж 5.01) шағбан айынынң
Натаизи Темірдің мақсатын: Сайрам арқылы Жетісуға бағыты. Сайрамнан алыс
Джаһангир өз әскерімен осында келіп, шайқас болады. Моғол әскері
Натанзидің айтуы бойынша, іледен Темір әскерлері кері қайтты, ал
Қайтар жолында ол Байтақтан Қара-Қосман арқылы Атбашы жеріне, ары
777 ж.хижраның (1376 ж) көктемде Темір Моғолстанға қыпшақтан Сары
Осы жорықтан кейін жауынгерлік қабілетінен айырылады, қиратылады. Қалған моғол
1383 ж. Темірдің жіберген әскері Моғолстанда барин тайпасымен шайқасты.
Темір тағы да бірнеше әскер жіберді. Бұл әскерді Қамараддин
Оңтүстік-Шығыс Казақстан жерінде батыраңқылык, болды. Билік бip орталақтан басқарылмады.
Алты жылдан кейін, 1389 ж. Темір Оңтустік Шығыс Казақстанға
Зерттеулер бойынша осы кезде Моғолстанға тәуелсіз бірнеше феодалдық иеліктер
80 ж. соңында Моғолстан мен Ақ - Орда хандығы
Қара -Гу Чурге бірнеше уақыт болып, Ертіске 30 мың
Екінші әскердің қурамына 30 мың, Әмір Джахин - Шах
келісі тарайды. Мұны естіген Темір Қызыр Қожаға өзі карсы
Келесі жылы 792 ж. (1390 ж) Teмip Жетісу және
Қайтар жолында Балхаш аркылы кайтады.
XIXғ. соңғы ширегіндегі Темірдің жаулап алушылық саясатының нәтижесінде Оңтүстік
Темірдің мақсаты тек қана тонау, сол арқылы көп олжаны
Темір жорықтың нәтижесінде мемлекеттік билік әлсіреді, феодалдар арасында талас
Деректердің айтуы бойынша, Моғолстанның көп халқының айырылғанын көрсетеді. Деректердің
Бірақ та, осындай куйреуіне қарамастан Темір моғолстан мемлекетін бip
Мауренахрда Темір мемлекеті құрылып, Орта Азиядағы мемлекеттерге өзінің ықпалын
Қорытынды
Қорыта келгенде, Моғолстан жерінде ұзақ жылдар бойы Әмір Темір
Моғолстан өз халқы мен жерін қорғай алмауында мынадай нақты
Екіншіден Моғолстанның алып жатқан жер аумағы тарихи – экономикалық
Үшіншіден, Моғолстан халқының этникалық құрамы да алуан түрлі болғандықтан,
Төртіншіден, Моғолстанның ыдырауына феодалдық өзара қырқысулар бір орталықтан басқарылған
Бесіншіден, Моғолстан мемлекетінің ыдырауына қалмақтардың Жетісуға жасаған шабуылы, Орта
Алтыншыдан, XV ғасырдың екінші жартсындағы Жетісудағы қазақ тайпаларының ұлы
Осылайша XV ғасырдың алғашқы ширегінде Оңтүстік Шығыс Қазақстан феодалдық
Пайдаланған деректермен зерттеулер тізімі
Бартольд В.В Очерк истории Семиречье. Фрунзе, 1943. Бартольд В.В
Ибрагимов С.К истории Казахстана в XV в.- «Вопросы филологии
Иванов П.П Очерки по истории Средней Азии (XXI-середина XIX
Востров В.В, Муканов М.С. Родо-племенной состав и расселение казахов
Пищулина К.А. Юго-Восточный Казахстан в середине XIV- начале XVI
Караев О. К. Чачатайская область. Государства Хайду и Могулистан.
Строева Л. В. Сербедары Самарканда, Гуревич А. М. О
Акимушкин О.Ф. К вопросу о внешнеполитических связах Могольского государство
Жолдасбайұлы С. «Жетісу тарихы» (XVI-XVIIIғ)-А, 1996ж.
Атыгаев Н.А. Казахское ханство в XVIвека. Автореферат. А, 2003.
Мухаммед Хайдар Дулати «Тарих-и Рашиди» А,1999.
Жолдасбайұлы М.Х.Дулати XV-XVIғ. Қазақ хандығы.А. «Қазақ университеті».2000.5бет.
Шараф ад-Дин Али Йазди. Зараф-наме.//М.Х.Дулати «Тарих-и Рашиди» А,1999.57-78бет.
Бартольд В.В. Определение «Анонима Искандера». Соч.Т.VIII. М, 1973. 481-482,491-503
Материалы по истории казасхских ханств XV-XVIII веков.А, 1969.
В:П:Юдин. О родоплеменном составе могулов Могулистана и Могулине и
Юдин В:П, А:М.Мугинов. Описание уйгурских рукописей институт народов Азии
Акимушкин О.Ф.Хроника правителей восточной части Чагатайского улуса // Восточной
Караев О.К. Чагатайская область. Государства Хайду и Могулистан. Бишкек,
Бартольд В.В. Соченение том II. М, 1964 г. 25
Бартольд В.В: народные движение в Самрканде в 1365 г.//Сочинение.
Бартольд В.В. Очерк истории семиречья. Фрунзе, 1943, 81-83 бет.
Тамерлан М. 2003. 30 бет.
Ахмедов Б.А. Государство кочевых узбеков. М. 1965.
Омарбеков Т.О. Моғолстан қазақ мемлекетінің алтын бесігі және М.Х.Дулати.
Кляшторный С.Г. Султанов Т.И. Казахстан. Летопись трех тысячилетии. Алма
Бартольд В.В. История турецко- монголских
Гафуров Б.Г. Таджики. –М., - 1965.-546 б.
Бартольд В.В Чагатай хан, 541 б.
Петрушевский И.П. Зем леделие и аграрные отношения в Иране
Бартольд В:В: Рецензия на «Заметки об этническом составе тюркских
Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной состав и расселение казахов.
Бартольд В.В. Двенадцать лекций по истории турецских народов Средней
Мұхаммед Хайдар Дулати. Тарих-и Рашиди, парсы тіліндегі қолжазба нұсқасынан
И. Жеменей. Тарих-и Рашиди – Қазақ тарихы мен мәдениеті,
Т. Омарбеков, Ш. Омарбеков, Қазақстан тарихына және тарихнамасына ұлттық
Абрамзон С.М. Киргизы и их этнические и историко –
Иванов П.П. Очерки по истории Средней Азии. – Ташкент,
Шоқан Уалиханов, 5 томдық, Алматы: 1916, 4-том, 14 б.
Зардыхан Қиянатұлы, Моңғол үстүртін мекен еткен соңғы түркі тайпалары;
«Алаш» тарихи зерттеу орталығы. Жалайыр. 8-том екінші кітап, Алматы.
ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы. №1(44). 2007 – 18-25 б.
Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін бес томдық. «Атамұра»
Султанов К.Е. Поднятые на белой кашме.М.,2004.
Аристов Н.Я. Этногенез и этническая история казахского народа. –
41
