Легизм. Шан Ян
Ежелгі Қытайдағы легизм идеялары б.з.д. IV ғасырларда жарық көрген “Шан цзюн шу” (“Шан облысы билеушісінің кітабы”) трактатында баяндалған. Бұл трактаттың негізгі бөлімдерін Шан Ян деген атпен белгілі болған Гунсунь Янь жазды.
Легизм ілімінің және заңшылдар мектебінің негізін қалаған ол Шан облысының билеушісі болды. Шан Ян заңдар мен қатал жазаға сүйенген басқару жүйесін қолдады. Сол кездегі үлкеен ықпалға ие болған конфуцизмді сынаған Шан Ян заң нормалары ғана елді тәртіп орната алды деп есептеді. Ел басқарудың негізгі әдісі ретінде қатал заңдарды жақтаған ол мемлекет пен адамдар арасындағы қатынастарды оңай реттуге болатындығын айтты. Бұл “кімді кімнің жеңетіндігі” туралы принципке негізделген таптар күресінің қатынастарын көрсетті. Оның айтынша, “халық өз өкіметінен күштірек болса, мемлекет әлсіз, ал өкімет өз халқынан күштірек болса, армия күшті, әрі қуатты болады”.
Легистер қайырымдылық пен адамгершілік қылмысқа апаратын тура жол, нағыз қайырымдылық пен сүйіспеншілік өзінің бастауын жазалаудан алады деп дәріптеді. Яғни олар мейірімділіктен бұрын қорқынышты алдынғы орынға қояды. Олардың пікірінше елде жаппай тәпртіпсіздік болмас үшін, мейірімділіктен гөрі жазалау басым болуы керек.
Аямай жазалау арқылы халық арасында үрей мен қорқыныш тудыру керек. Олардың бұл қағидасы үрей мен қорқыныш қана елде тәртіп пен заңдылық орната алады дегенді білдіреді.
Шан Янның басқару туралы концепциясы адамдарға дұшпандық көзқараста болу оларды жазалау және күштеу шаралары арқалы қалған тәртіпке көндіруге болады деген тұжырымға сәйкес келеді. Легистер ілімін Шан Яннан басқа да Цзын Чань, Шэн Бу-хай, Ханфей және т.б.
