Англиядағы капитализмнің дамуы
Кіріспе
Негізгі бөлім
І. Англиядағы капитализм дамуының тарихи алғышарттары
1. Англияда қоныстанған ежелгі тайпалар одағы
2. Тюдорлар династиясының пайда болуымен абсолютті монархияның орнауы
ІІ. Капитализм жолындағы проблемалар
ІІІ. Капитал қоры капитализм дамуының бастапқы нүктесі ретінде
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Англиядағы капитализмнің дамуы
Кіріспе
Континенталды Еуропаның солтүстік-батыс жағалауындағы Британ аралдарында орналасқан ел дәстүрлі түрде Ұлыбритания деп аталса, ал тарихи бөлім бойынша Англия деп аталады. Ресми түрде ол Ұлыбританияның Құрама Корольдігі және Солтүстік Ирландия деген атқа ие. Ұлыбританияға үш тарихи-георграфиялық облыс кіреді: Англия, Уэльс және Шотландия. Құрама Корольдіктің құрамына сонымен қатар Ирландия аралының солтүстік-шығыс жағалауындағы Солтүстік Ирландия кіреді. Бұл – елдің төртінші облысы. Англияның дамуының маңызды кезеңіне капитализмнің пайда болуы мен дамуы жатады. Қазіргі таңда өркендеуші әрі экономикалық дамушы елдердің бірі болып табылатын Англия бұл жолға ұзақ жетті. Осы рефератта Англиядағы капитализмнің дамуы түбегейлі қарастырылған.
Негізгі бөлім
Англиядағы капитализм дамуының тарихи алғышарттары
Британ аралдарының ең ежелгі тұрғындары пиреней жартыаралынан 2500-2000 жж. б.з.б. келген иберлер болып табылады. Шамалы кешірек 2000-1600 жж. б.з.б. Британияның шығыс бөлігінде Еуропаның орталық облыстары – альпийлік басқа расаның өкілдері қоныстанған.
Британ аралдары тарихының маңызды кезеңдерінің бірі кельт тайпаларының келіп қоныстануы болды. Кельттер мұнда 1000 жылдан бастап б.з.б. қазіргі Бельгия мен Францияның жағалаулық облыстарынан келген. Олардың көбісі кельт тілінің британ бұтағына сәйкес келетін тілде сөйлеген. Ал галль тілінде сөйлеген кельттер көбінесе Ирландияда өмір сүрген.
Біздің заманымыздан бұрын бірінші ғасырда британ аралдары Риммен бағындырылып, оның мұндағы үстемдігі 400 жылғы дейін созылды. Бірақ Британияның романизациясының көрсеткіші Галлияға қарағанда айтарлықтай аз болды. Сонымен қатар римдіктердің үстемдігі бүкіл аралға таралмады: Шотландия да, Уэльс те олармен бағындырылмады. Бесінші ғасыр басында Римнің Британиядағы үстемдігі аяқталды, осылайша аз уақытқа болса да кельттер тәуелсіз болды. Кельттердің қайта тууы болып табылатын бұл кезеңде римдіктер үстемдік еткен кездегі латын тілі ұмытылды.
Біздің заманымыздың бірінші мыңжылдығының ортасынан бастап Британ аралдарына батысгермандық англ, сакс, ют және фриз тайпаларының басып кіруі басталды. Кельт тайпалары германдықтармен солтүстік пен батысқа қарай ығыстырылды. Корнуолла, Уэльс, Шотландияда кельт тайпаларының топтары ұзаққа дейін сақталды, ал бұл өз кезегінде кейіннен олардың этникалық дамуына өз үлесін тигізді.
VI ғасыр соңы мен VII ғасыр басында ертефеодалдық англсакс мемлекеттері құрылды: Кент, Уэссекс, Суссекс, Эссекс, Шығыс Англия, Нортумбрия. XXI ғасырға дейін олар саяси басымдылық үшін күресіп келді. Осы елдердің бір мемлекет болып бірігуі шығыс және солтүстік арал облыстарында көптеген скандинавия тұрғындарының қоныстануына әкелді. Жаңа мемлекет Англия деп аталды.
Британияның тарихындағы маңызды тарихи оқиға 1066 жылы Солтүстік Франциядан (Нормандия) келген нормандардың басып кіруі болды. Нормандық басып алушылық король билігінің күшеюіне және Англияның феодализация үдерісінің аяқталуына әкелді. Мемлекеттегі феодалдық қоғамның биігінде басып алушы нормандықтар болды.
XII-XIII ғғ. елдің орталықтандырылуы күшейді, ал бұл шаруашылық дамуы мен қала санының өсуіне әкелді. Елдің экономикалық ұйымдасуы, оның орталықтандырылуы халықтың консолидациясы арқылы жүзеге асты: ежелгі англсакс халқының Франциядан келген нормандықтармен бірігуі арқылы жаңа ағылшын этникалық қауымдастықтың құрылуы. Егер қарапайым халық алдында англсакс тілінде ал корольдік ақсүйектер француз тілінде сөйлеген болса, енді екітілділіктен жаңа ортақ лондондық диалект негізіндегі тілге өту үдерісі басталды.
Нормандық басып алушылық Британияның солтүстік облыстарын қамтымады. Осында IX-XI ғғ. шотландық этникалық қауымдастық құрылып жатқан бөлек Шотландия мемлекеті құрылды. Бұл қауымдастық ежелгі англ, сакс және ют тайпаларының негізінде құрылды. Пайда болған уэльстік халықтың құрамында бриттердің кельт тайпасының саны басым болды. Таулар мұнда жау англсакстардан бүкіл кельттерді, кейіннен нормандарды қорғады. Жаулап алушылар орталық Уэльстің оңтүстігінде орнықты, ал бұл уақытта жартыаралдың солтүстігі түбірлі халықтың қарамағында болатын.
XII-XIV ғғ. өзінде-ақ Англия аралдың кельт тұрғындарын өзіне қаратудың алғышарттарын жасай бастады. Табанды күрестен кейін XIII ғасырдың соңында Уэльс Англияға қосылды. Осы ғасырда ағылшындар Шотландияны да бағындыруға тырысты, дегенмен ұлт-азаттық соғыстың нәтижесінде шотландықтар бірнеше жүз жыл бойы өздерінің егемендігін сақтап қала алды.
Ағылшын ауылдарына келген тауар-саттық қарым-қатынас біртіндеп шаруашылық жүйені бұзды. Бұл үдеріске шикізатты қажет ететін жүн өнеркәсібінің дамуы көптеп әсер етті. Қой шаруашылығынан келіп түсетін жүннің көп бөлігін басқа елдерге шығарып отырды. Дегенмен жақын арада Англияның өзінде жүнді өңдейтін жаңа кәсіпорындар пайда болды. Елдің ауыл шаруашылығында қой шаруашылығы тез қарқынмен дами бастады. Феодалдармен қой шаруашылығы фермаларын салу мақсатында қауымдық жерлердің тартып алынуы тез арада классалық және антифеодалдық күрестердің орын алуына әкелді. XV ғасырдың бірінші жартысында ағылшын шаруаларының көптеген бөлігі крепостнойлық бұғаудан азат етілді.
Феодалдық қатарға үлкен соққыны екі бәсекелес династия Ланкастер мен Йорк арасындағы соғыс әкелді. Бұл соғысты тарихта Ақ және Алқызыл раушан соғысы (1455 — 1485) деп атайды. Бұл күресте екі династия да, көптеген феодал ақсүйектері де өлді, сөйтіп жаңа Тюдорлар династиясы пайда болды. Осыдан бастап Англияда абсолютті монархия кезеңі басталады. Көне ақсүйектер орнын енді жаңа саудамен байланысқан джентри деп аталатын дворяндық иемденді. Лендлордтар мен джентрилер өздерінің шаруалараның жерін интенсивті түрде басып алып, ол жерлерді қой шаруашылығы үшін пайдалана бастады. Дуалмен қоршау Англиядағы капитализм дамуының алғышарттары болды: олар капиталдың қорлануының алғашқы қадамын жасады.
Капитал қорының жиналуына сыртқы сауданың дамуы ерекше әсер етті. Өтім нарығы үшін Англияға сол кезеңдегі ірі держава Испаниямен соғыс жүргізуге мәжбүр болды. 1588 жылы ағылшындықтармен испандық «Жеңімпаз армада» флотының талқандалуынан кейін, Англия мықты теңіз державасына айналып, отарлау саясатын бастайды. XVII ғасыр басында Солтүстік Американың шығыс жағалауында ағылшындықтардың алғаш отары пайда болады және Вест-Индиядағы Барбадос аралына алғаш қоныстану басталады.
Сытрқы саудамен тек қана басқалардың жерлерін басып алу ғана емес, сонымен қатар XV ғ соңы мен XVI ғасыр басында айқын көрініс тапқан қарақшылық та байланысты болды.
Капитализм жолындағы проблемалар
Тюдорлар кезінде, әсіресе Елизавета І билік еткен кезде ағылшын абсолютизмі қатты күшейді. Осы династияның бірінші корольдерінің бірі Генрих VIII билік етуі кезеңінде римдік католиктік шіркеумен байланыс үзілді, Англияда мемлекеттік ағылшын шіркеуі құрылды, оның басшысы ағылшын корлі болды.
Англияда XVI ғасыр соңында тез дамып келе жатқан капитализм мен феодал – абсолютистік қатар арасындағы наразылық өрши түсті. Капитализм дамуына феодалдық тәртіптер және елдің саяси өміріндегі феодал аристократиясының үстемдігі кедергі жасады. Бұл конфликт XVII ғасырдағы буржуазиялық революцияның басталуына себепкер болды. Азаматтық соғыс барысында Карл I жеңіліс тауып, өлім жазасына кесілді. Елде буржуазиялық демократиялық республика құрылды. Дегенмен ол ұзақ өмір сүрмеді. Халық арасындағы революциялық рух пен олардың радикалды жаңару үшін күресі буржуазияны үрейлендірді, сол себептен де революция аяғына дейін жетпеді. 1653 жылы билікке Оливер Кромвельдің әскери диктатурасы келді. Ал оның өлімінен соң, монархия қалпына келтіріліп, ағылшын тағына Карлл ІІ Стюарт келді. Дегенмен Стюарттар абсолютизм мен католицизм жақтаушылары болды, ал бұл буржуазия мен жаңа дворяндықтар жағынан оппозицияны тудырды. Король қарсыластары «виги» деп, ал оның жақтаушылары «тори» деп аталына бастады. 1688 жылы «қантөгіссіз» немесе Славяндық деп атанған революциядан кейін Стюарттар ығыстырылды. Ағылшын королі Вильгельм Оранский боды. Король билігі шектеулі болды, ал жаңа мемлекеттік класс — буржуазия күшейтілді. Буржуазиялық революция ағылшын тарихының ерекше бір кезеңі болды: ол Англиядағы капитализм жеңісін нығайтты және оның экономикалық дамуына қажетті бар жағдайды жасады. Ол ағылшын ұлтының құрылуының аяқталуындағы басты кезең болды.
Дегенмен революция буржуазия мен феодал аристократиясының арасындағы өзіндік бір ымырамен аяқталды. Дәл осы жағдаймен келесі бірнеше ғасырларда қалыптасқан ағылшын өмір сүру жағдайының көптеген спецификалық белгілерін: консерватизм, ескі салт – дәстүрдің мұқият орындалуы мен арғы текті сыйлауды түсіндіруге болады.
Капитал қоры капитализм дамуының бастапқы нүктесі ретінде
XVI ғасырдағы капиталистік өндірістің дамуы батысеуропалық елдердің шаруашылығына үлкен әсер еткеніне қарамастан, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының барлық өнімінің аз бөлігін ғана беріп отырды. Қоғамдық өнімнің көп бөлігін феодалдар ғана беріп отырды. Капиталистік өндіріс өмір сүруі үшін екі талап орындалуы керек болды: заңды түрде еркін, өндірістік құралдары жоқ және капиталистерге жалға жұмыс істеуге баратын дәулетсіз қауымның болуы. 14 ғасырда бұл талаптар енді ғана орындала бастады. Батыс Еуропаның феодал шаруашылығының тауар өндірісінің негізі шаруалардың индивидуалды-отбасы шаруашылығы болып қала берді. Кейіннен майда тауар өндірушілерді өндіріс құралдарынан айыру және дәулетсіз саудагерлерді өздерінің жұмыс күшіне айналдыру шаралары жүргізілді.
Осылайша, бастапқы капитал қорының жинақталуы деп майда өндірушіні өндіріс құралдарынан айыру, олардың жерлерін мәжбүрлеп тартып алу және дәулетсіз саудагерлердің өздерінің жұмыс күшіне айналдыру болып табылатын тарихи үдерісті айтуға болады. Өндірістің капиталистік дамуының классикалық әдісі – капиталдың бастапқы қоры, қарапайым капиталистік кооперация, капиталистік фабрика, мануфактуралық өндіріс – Батыс Еуропаның алдыңғы қатарлы елдеріне, бірақ бірінші кезекте Англия мен Голландияға тән.
Англияның осы кезеңі экономикалық тарихи маңызы бар оқиғаларға толы. Франция халық санынан 5 есе аз болып келетін 3—3,5 млн. адам тұрғыны және 20 % қала тұрғыны бар кішкене аралдық корольдік Батыс Еуропадағы ең артта қалған аймақ болатын. Дегенмен XVIII ғасырдың өзінде-ақ Англия әлемдегі алдыңғы қатардағы империяға айналады. XVI ғасырдағы экономикалық дамуға ұлы географиялық ашылулар және әлемдік тауар өнімдерінің Жерорта теңізі мен Атлант мұхиты арқылы өтуі есебінен ол әлемдік сауда жолының орталығында болуы әсер етті. Англияның экономикалық өмірінің Еуропадан оқшаулануына нүкте қойылды.
Сонымен қатар XVI ғасырда Англияның шаруашылық көтерілуіне Еуропа жағдайы да әсер етті. Еуропаның өнеркәсібі ағылшын қой жүніне одан сайын мұқтаж бола бастады. Англияның осы құнды шикізатты еуропалық шұға өнімі үшін тасымалдап жүргеніне жүзжылдықтың біреуі ғана өткен жоқ. Сонымен қатар Нидерландыдағы Альбаның репрессиясы, Франциядағы гугеноттық соғыстар, Германиядағы лютерандар аңдуы XVI ғасырда Англияның эмигранттар санын өсірді.
Дегенмен Англиядағы капитализм үдерісінің сәтті болуы бастапқы капитал қорының басқа елдерге қарағанда тез қарқынмен жүруі болды.
Капитализмнің бастапқы нүктесі ретіндегі майда өндірушінің өндіріс құралдарынан алшақтатылуы мен дәулетсіз саудагерлердің өз жұмысшыларына айналуы –батысеуропалық елдерде әр түрлі формада өтсе, оның классикалық түрі тек Англияда ғана өтті. Бұл үдеріс Англияда XV ғасырда басталып, тек XVIII ғасырдың екінші жартысында ғана аяқталды.
Ортағасырларда Англиядағы жер феодалдық меншік болды және дворян, шіркеу мен король қолында болды. Шаруалардың көптеген бөлігі жерге жеке меншікке ие болмады. Ағылшын шаруаларының фригольдерлердің 20 %-ы ғана өз жерлеріне өздері еркін билік ете алатын еді.
Англиядағы шаруалардың 60 %-ын XIV—XVғғ крепостнойлық меншіктен айырылған копигольдерлер құрады. Шаруалардың бұл категориясы жерді мұрагерлік жолмен ұстаушылар болды, ал жерді пайдалану үшін олар феодалға қаржылай рента төлеуі тиіс еді. Әкесінің жерін пайдалану үшін копигольдер мұрагері арнайы салық төледі — файн төледі. Бұл салықтың көлемін феодал өте жоғары бағаға көтеріп отырды. Сондықтан копигольдерлер өз жерлерінен бас тартуға немесе лизгольдерлерге, яғни кішкене көлемді жерді жалға алуға немесе коттерге, яғни жері жоқ шаруаға немесе паупер, яғни дәулетсіз шаруаға айналуға мәжбүр болды.
XVI ғасырда халық саны 4,2 млн адам болатын ағылшын ауылында жер үшін копигольдерлер мен феодал жериеленушілері лендлордтар арасындағы табанды күрес ешқашан тоқтаған емес. Жерді дәстүрлі ұстаушылар жер қолданудың жаңа формасына өтудің жаңағылар үшін басты кедергісі болды.
Дәл XVI ғасырда Ангияның шаруашылық жағдайында қатты өзгерістер болады. XV ғасыр соңынан бастап Еуропада ағылшын қой жүні үшін сұраныс және оның бағасының өсуіне байланысты басты назарға жер өңдеу емес қой шаруашылығы алынды. Сондықтан көптеген ірі жериелері өз жерлерін қой шаруашылығы үшін қолдана бастады. Олар бастапқыда шаруалар пайдаланған қауымдық жерлерді тартып алды, шаруаларды айдап жіберді, тіпті бөлек шаруаларды ғана емес тұтастай бүкіл ауылды айдап жіберді. Ал мұндай әдіспен басып алынған жерлерді дуалмен қоршап тастап отырды. Сосын бұл жерлерді лендлордтар ірі фермерлерге жалға беріп отырды, сол үшін олардан үлкен рента алып отырды, ал кейбір кездерде өздері-ақ қойды өсіруді жөн көрді. Бұл үдеріс, ағылшын шаруаларының жерлерін мәжбүрлеп тартып алу экономикалық тарихқа «дуалмен қоршау» деген атпен енді. Қауымдық жерлерді ленлордтан басқа ауқатты шаруалар да тартып алып, оларды дуалмен қоршап қой өсірумен айналысты.
Англиядағы капиталдық қордың жиналуында 16 ғасырдың бірінші жартысында жүргізілген реформация саясаты болып табылған шіркеу реформасының мәні зор болды. Монастырь жерлері мен мүлкі арзан бағада дворян, фермер, ауқатты қала тұрғындарына бөлшектеліп сатылды. Жаңа иелері рентаны көтеріп, шаруаларды ол жерлердіен ығыстырып, өздерінің жаңа меншіктерін дуалмен қоршап тастап отырды. Монастырьлер мүлкін секуляризациялау корольдік қазынаны айтарлықтай байытты, дворяндардың жаңа жерлерінің көлемін ұлғайтты, бұрынғы шіркеу жерлерін иемденушілерін олардың өндіріс құралдарынан айырды.
Шаруалардан жерді мәжбүрлеп тартып алу арқылы көрініс тапқан бұл үдеріс аграрлық төңкерістің алғышарты болды. Мұның мәні шаруашылықтың ескі феодалдық қатынастан капиталистік қатынасқа өтуі. Ол Англияда 300 жылға дейін созылды.
Аграрлық төңкеріс кезінде өз жерлерінен қуып шығарылып, өмір сүру құралдарынан айырылған шаруалар өз қатарына көптеген жарлы, кезбелерді қосты. Ақыр соңында олар жалдамалы жұмысшылар болуға және өз еңбектерін қала және ауыл кәсіпкерлеріне арзан бағаға сатуға мәжбүр болды. Сонымен қатар Англия үкіметі «қанды заңнама» атты заңдар қатарын шығару арқылы жерінен айырылған шаруаларды капиталистерге жұмысқа тұруға істеуге мәжбүрледі. Осылайша еңбекшіл жарлылардың бас июеден басқа амалы болмады. Егер де бейшара шаруалар көнбей жатса, олардың жарты құлағын кеске делінеді. Ал егер де үшінші рет мұндай жағдай қайталанар болса, онда шаруаларға өлім жазасы кесілген екен. Жарлылық пен қаңғырушылыққа капиталистер түрмемен, лагерьлермен қорқытатын болды.
Бір мезгілде өмір сүру жағдайынан айырылған адамдарға арналған армия құру үдерісімен бірге бірнеше топ адамдарында капиталистік кәсіпорындар мен жалдамалы жұмысшылар ақшасын төлеу үшін қаржы жиналуының үдерісі жүрді. Бұл да көп жағдайда зорлық, ұрлық, өтірік арқылы жүзеге асты. Қомағай қаржыны жинаудың басты әдістерінің бірі Англияның құлдық саудасымен және қарақшылықпен айналысуы болды.
XVI ғасырда Англия африкандық құлдарын Америкаға сатуда бірінші орынға шықты. 1562 жылдан 1775 жылға дейін ағылшын құлсатушылары Африкадан Америкаға 3 миллионға жуық адамды тасыды. Құлсатушылармен қатар ардақты англосакстер қарақшылықты елемей қоймады, олар испан кемелерін, қалаларын және Оңтүстік Америка порттарын тонады. Ағылшын қарақшы тонаушылары Испанияға көп зиянын тигізді, кей кезде тіпті жылына 3 млн. дукатты құрады. Құл сатудан және басшылығында капитан Флинт болған теңізде жүзумен айналысудан түскен ақша да капиталға айналды. Ал құл сатумен және қарақшылықпен айналысқандарға дворяндық титул мен адмирал атағы берілді.
Капиталдың бастапқы қорының жинақталуында мемлекеттік қарыз жүйесінің орны ерекше болды. Үнемі ақшаға тапшылықты сезінетін ағылшын корольдері ақшаны өсімқорлар мен көпестерден үлкен пайызға алып отырды. Ақыр соңында бұдан зардапты салық төлеуші көріп, ағылшын буржуазиясы байи түсті.
Құралдардың қорлануына протекционизм жүйесінің орны да ерекше болды. Протекционизм отандық өнеркәсіптің дамуына жәрдемдесті. XVI— XVII ғғ сырттан түскен дайын өнімдерге салықтың көлемі өсті, шикізат пен тағам өндірісіне экспорт рұқсат етілмеді. Буржуазияның мұндай саясаты ішкі нарықтағы отандық өндіріске жоғары бағаны ұстап тұруға мүмкіндік туғызды.
Капиталдың бастапқы қорының жинақталуы барысында елде ішкі және сыртқы нарық орнады. Сауданың дамуы ағылшын көпестерінің дамуының тағы бір себепкері болды. Ол көпестер өздерінің капиталының бір бөлігін ұлттық экономикаға, әсіресе қағаз, сабын, құрылыс өнеркәсіп орындарына салып отырды.
Капитализмнің бастапқы қорының жинақталуы капиталистік қатынастар дами бастаған басқа елдер де орын алды. Дегенмен, онда шаруалардың көп бөлігі сақталды. Капитализм бұл елдерде бәсең жылдамдықта, әр елдің спецификалық нормаларына байланысты жүрді.
Өндірістің жаңа әдісінің пайда болуы қоғамның таптық құрылысының күрделене түсуінің нәтижесі болды. Феодалдық қоғамның көне таптары феодалдар, шаруалар, қолөнершілермен қатар жаңа жалдамалы жұмысшылар мен капиталистер пайда бола бастады.
Қорытындылай келе, Батыс Еуропада капитализмнің тез қарқынмен дамығанына қарамастан, XVI—XVII ғғ. оның ары қарай дамуы жүріп жатқан феодалдық тәртіптердің негізінде жүрді. Батысеуропалық елдер монархиясы салық есебінен еңбек етушілер мен буржуазияны тонады, жерге феодалдық жеке меншік пен цехтік шектеулер кәсіпкерлер қызметін тарылтты. Сондықтан феодалдық тәртіптердің, еркін кәсіпкерліктің және еркін бәсекелестіктің ликвидация ұрандары XVI ғасырдағы Нидерландыда, XVII ғасырда Англияда орын алған буржуазиялық революцияның басты талаптары болды.
Қорытынды
XVII—XVIII ғасырлардағы капитализмнің дамуы мен құрылуының тез қарқынмен жүргеніне қарамастан, ол Батыс Еуропаның өзінде-ақ феодалдық қатынастардың әлі де жалғасуынан көп кедергілерге ұрынды. Еуропаның барлығында дерлік дворяндар мен діни адамдар ғана басшылық жасайтын феодальды-абсолютистік монархия орнады.
Ағылшын буржуазиялық революциясының экономикалық алғышарттары келесілер болды:
1. Капиталистік бастаудағы өнеркәсіптің дамуы. Жүз жыл ішінде (1551—1651) Англиядағы көмір өндірісі 14 есе өсіп, 3 млн. тоннаға жетті. Ал бұл сол кездегі Еуропадағы көмір өндірісінің 4/5 бөлігін құрады. Темір рудасының дамуы 3 есе өсті, ал қорғасын, мыс, қалайы мен тұз 6-8 есе өсті. Шаруашылықтың бұрынғы салаларынан шұға өндіру тез дамыды. Егер XI—XV ғғ. ағылшын экспортының басты бөлігін жүн мен қой терісі құраса, онда XVI ғасыр ортасында шұға өндірісінің экспорты жүн экспортынан асып түсті. Осылайша, XVI ғасыр ортасында 122 мың шұға бөліктері мен 5-6 мың жүннің қабы жіберілді. 1614 жылы жүннің экспортына рұқсат мүлдем берілмеді.
2. Айтарлықтай сәттілікке ағылшын саудасы да ие болды. XVI ғасырдың өзінде-ақ Англияда ұлттық нарық пайда болды. Сауда компаниялары пайда бола бастады. XVI ғасырда қаланған «авантюрист-көпес» компаниясынан басқа, Мәскеулік (1555), Мароккандық (1588), Шығыс (1579), Леванттық (1581) және Ост-Үнді (1600) компаниялары құрылды. Революцияның басында Англияның сыртқы сауда айналымы XVII ғасырдан бастап екі есеге өсті.
3. Сыртқы сауда өнеркәсіп өнімдеріне сұранысты арттырды, дегенмен көне цехтік жүйе сыртқы нарық сұранысын қанағаттандыра алмады. Цехтер жолды мануфактураға бере бастады. Революция алдындағы Англияда көптеген тау, шұға өнеркәсібінің мануфактурасы өмір сүріп, кеме, қару жасау салалары дамыды. Дегенмен революцияға дейін капиталистік өнеркәсіптің ең дамыған түрі орталықтанған емес, бытыраңқы мануфактура болды, себебі цехтік жүйе кәсіпкерлік қызметке кедергі жасады. Сол себепті бай кәсіпкерлер ауылға асықты, онда шаруалар жалдамалы жұмысшылар қатарын осылар арқылы арттырған болатын.
4. Өндірістің капиталистік әдісі тек қана өнеркәсіптілік пен саудамен ғана шектелмей, сонымен қатар ауыл шаруашылығында да белсенді жеделтілді. Англия экономикасының аграрлық секторы XVI—XVII ғғ. капитализм дамуында өнеркәсіптен қалған жоқ, тіпті озып та жатты. Жер өңдеу мен мал өсіру саудасының айтарлықтай өсуі, шалшықтың кептірілуі, мелиорация, шөп өсірудің түбірлендірілуі, агрономдық әдебиеттің таратылуы, жүнге, нанға, сүтке сұраныстың өсуі – осының бәрі ауылға көптеген ауқатты адамдардың назарын аударды.
5. Ағылшын буржуазиялық революциясының маңызды алғышарттарының бірі шаруалардың жіктелуі болды. XVII ғасырда ауқатты фригольдерлердің жер меншіктері буржуазиялық меншік сипатына өтті. Майда фригольдерлер өз жағдайларына байланысты копигольдерлерге жақын болды және шаруа жерлерінің қоғамдық жерге деген үлесін сақтауға тырысты.
Дегенмен қалада және ауылда капиталистік қатынастың кең орнауына қарамастан, XVII ғасырда Англия расында аграрлы ел болып қала берді және өнеркәсіп, транспорт, сауда байланысы жағынан Голландиядан едәуір артта қалды.
Осылайша, XVIII ғасырда ағылшын капитализмі дамудың жаңа кезеңіне өтті. Өндірісті дамытудың капиталистік әдісі болып табылатын мануфактуралық саты өз мүмкіндіктерін тауысты. Фабрикалық сатыға өтуге қажетті барлық алғышарттар дайын болды. Мануфактуралық кезеңде машинамен жұмысқа дайындалған жалдамалы жұмысшылардың үлкен армиясы құрылды. Жеке кәсіпкерлер қолында отарларды тонау арқасында жиналған қомағай көлемді қаржы болды. Бұл капиталдар Англияның индустриализациялануының маңызды көзі болды. Дәл осы жағдайлар елдің басқа елдерге қарағанда өнеркәсіптік төңкеріске ерте келуіне себепкер болды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. С.П. Мадзоевский, Е.С. Хесин. «Современный монополистический капитализм. Великобритания». Москва «Мысль» 1999 год.
2. Ф.Я. Полянский. «Экономическая история капиталистических стран» Издательство Московского Университета 2000Г.
3. В.В Александров. «История 1939 — 1975 гг. Курс -лекций». Москва «Высшая школа» 1977
4. В. Осипов. «Британия глазами русского» Издательство АПН 1999г.
5. В. Симонов. «Британия без туманов». Издательство агентства печати Новости Москва 1999г.
6. журнал «Мировая экономика и международные отношения». (2000, № 3)
7. журнал «Новое время»(1999, №22)
8. V. F. Satinova «About Britain and the British» Минск «Высшая школа» 2000г.
9. В. В. Ощепкова, И. И. Шустилова «Britain in brieth» Москва «Просвещение» 1999
