TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар

Мазмұны

Кіріспе............

1 Қ.Жұбановтың тілдік мұрасы…………………………………………

1.1 Қ.Жұбанов – қазақ тіл білімінің ғылыми негізін қалаған тұңғыш лингвист

1.2 Қ.Жұбановтың фонетикаға қатысты зерттеулері..................

1.3 Қ.Жұбановтың морфология мен синтаксис салаларына қатысты зерттеулері

1.4 Қ.Жұбановтың терминология саласына қатысты зерттеулері ...

2. Қ.Жұбановтың қазақ тілінен білім мазмұнын түзу және оқыту мәселесі туралы ғылыми тұжырымдары

2.1 Қ.Жұбанов – қазақ тілі бағдарламасын түзуші ..................

2.2 Фонетиканы оқыту мәселесі……………………….......……

2.3 Сөзжасам мен морфологияны оқыту мәселесі…......................……...…

2.4 Синтаксисті оқыту мәселесі……………………….....………

Қортытынды.............................

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі...........

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: 69 бет
Пәні: Соңғы қосылған дипломдық жұмыстар

-----------------------------------------------------------------------------------

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Мазмұны

Кіріспе............

1 Қ.Жұбановтың тілдік мұрасы…………………………………………

1.1 Қ.Жұбанов – қазақ тіл білімінің ғылыми негізін қалаған
1.2 Қ.Жұбановтың фонетикаға қатысты зерттеулері..................

1.3 Қ.Жұбановтың морфология мен синтаксис салаларына қатысты зерттеулері

1.4 Қ.Жұбановтың терминология саласына қатысты зерттеулері ...

2. Қ.Жұбановтың қазақ тілінен білім мазмұнын түзу және оқыту
2.1 Қ.Жұбанов – қазақ тілі бағдарламасын
2.2 Фонетиканы оқыту мәселесі……………………….......……

2.3 Сөзжасам мен морфологияны оқыту мәселесі…......................……...…

2.4 Синтаксисті оқыту мәселесі……………………….....………

Қортытынды.............................

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі...........

Кіріспе

Қазақстан Республикасының өз тәуелсіздігін алып, қазақ тілінің мемлекеттік мәртебеге
Біртума ғалым, қазақ халқының тұңғыш лингвист-профессоры Құдайберген Қуанұлы Жұбановтың
Атап айтқанда, Ж.Тектіғұлова, Н.Сәдуақас, М.Миров, А.Омарова, Ф.Терекова, Ж.Сұлтан, А.Жұбанова,
Диплом жұмысының өзектілігі. Қ.Жұбанов қазақ лингвистикасының ғылыми негізін қалыптастырушы
Зерттеу нысаны: Профессор Қ.Жұбановтың ғылыми-әдістемелік мұрасының жалпы қазақ тілін
Диплом жұмысының міндеті мен мақсаты: Диплом жұмысының негізгі мақсаты
-ғалымның қазақ тіліне, қазақ тілін оқыту әдістемесіне қатысты еңбектерін
-ғалымның ғылыми-шығармашылық өсу жолын тілдік және әдістемелік еңбектері тұрғысынан
-ғалымның тілдік және әдістемелік ізденістерінің тіл білімінің барлық салаларын
-профессор Қ.Жұбановтың ғылыми-әдістемелік көзқарастарының қалыптасуына ықпал еткен тарихи-әлеуметтік жағдайды
-Қ.Жұбановтың ғылыми-әдістемелік ой-пікірлерінің өміршеңдігін, оның қазіргі қазақ тілі және
Диплом жұмысының дереккөздері: Ғалымның «Қазақ тілінің програмы», «Қазақ тілінің
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
1 Қ.Жұбановтың тілдік мұрасы

1.1 Қ.Жұбанов – қазақ тіл білімінің ғылыми негізін қалаған
Қазақ тіл білімінің ғылыми негізін қалаған тұңғыш лингвист-профессор, белгілі
Жалпы, Қ.Жұбановтың ағартушы ретінде еңбек жолын бастаған шағы мен
Жалпы, ХХ ғасырдың басы қазақ даласына үлкен өзгерістер әкелгені
1913 жылдан бастап шыға бастаған «Қазақ» газеті оның редакторы
Заңғар жазушы М.Әуезов А.Байтұрсынұлының 50 жылдық мерейтойына арнап жасаған
Бөтен қалада қыр есіне түсіп, елін ойлап жүрген балаға
Бұл пікірдің дұрыстығын газеттің 1913 жылғы санында жарияланған А.Байтұрсынұлының
Міне, осындай тарихи-әлеуметтік тартысқа толы жағдайда қазақ даласында 1917
Қазақ қоғамындағы осындай шиеленіскен тарихи жағдай туралы белгілі тарихшы-ғалым
Әйтсе де, қазан төңкерісі нәтижесінде дүниеге келген кеңес мемлекеті
Осы тұста қоғамдағы жаңа қатынастар мен жаңа ұғымдарды халық
Қоғамның саяси өміріндегі қарама-қайшылық, әсіресе, 30-жылдардың аяғында өрши түсті.
Сөйтіп, 20-жылдардың соңы мен 30-жылдары терең бой алған мемлекеттік
Міне, қазақтың тұңғыш профессоры Құдайберген Қуанұлы Жұбановтың ғалым, қоғам
Басқа да өз заманының озық ойлы қайраткерлері сияқты Құдайберген
Көрнекті ғалым, Ахметтану ілімінің негізін қалаушы, академик Р.Сыздықова А.Байтұрсынұлының
Қазақ тіл білімі және оны оқыту әдістемесі ілімі салаларының
Сондай-ақ қос алыптың қазақ ғылымы мен мәдениетін дамытудағы ерекше
Олай болса, ХІХ ғасырдың аяғында қазақтың тұңғыш ағартушысы Ыбырай
Қ.Жұбановтың ірі ағартушы, білгір ғалым ретінде танылып, құнды ғылыми-әдістемелік
ХІХ ғасырдың аяғында дүниеге келіп, ХХ ғасырдың 20-30-жылдары қазақ
Әдістемелік мұрасы зерттеліп-зерделеніп отырған қазақтың тұңғыш профессоры, көрнекті ғалым
Қай салада еңбек етсе де, ғылымның қай тармағына қалам
Профессор Қ.Жұбановтың ғылыми-шығармашылық жолын зерттеп-зерделей отырып, оны үш кезеңге
1.1918-1927-жылдар. Ғалымның Темір уездік және Ақтөбе губерниялық ағарту бөлімдерінде
2.1928-1932-жылдар. Ғалымның Республика халық ағарту Комиссариатында қызмет еткен және
3.1932-1938-жылдар. Ғалымның ғылым жолындағы ізденіс жылдары: ғалым - ұстаз,
Қ.Жұбановтың ғылыми-шығармашылық және ағартушылық жолын осындай кезеңдерге бөлу оның
1918-1927-жылдар. Қ.Жұбановтың өмірі мен шығармашылығын алғаш зерттеушілердің бірі, танымал
Өткен ғасырдың соңғы ширегінде «Кел, балалар, оқылық!» деп жар
Қазақ даласындағы осындай тартысты кезеңде сауатын ашып, білім іздеп,
Кейін ағарту саласында көп жыл тынымсыз еңбек еткен қарт
Жас шәкірттердің өз ұстаздары туралы тырнақалды мақаласын «Қазақ» газеті
Сөйтіп, 1916 жылы Қ.Жұбанов Орынбордағы атақты «Хұсайния» медресесін бітіріп,
Жалпы, ағайынды Хұсайыновтар негізін қалаған оқу орындарының барлығында да
Медресе қабырғасында білім алғандардың ішінде түркі тілдес халықтар өкілдерінен
1922 жылы Темір уездік оқу бөлімінде нұсқаушылық қызметте жүрген
« Сұлуларды мақтаса жұрт айдай дер,

Болар ма еді нағыз айдай, бай-бай!-дер.

Арыстан да Айға ұмтылып мерт болған,

Оған жету қайда бізге,ойбай,-дер.

Жарық қылдың,сиқырладың жер жүзін

Сен–сұлудан айырмайды ел көзін.

Бір қараңғы түкпірге әкеп туғыздым,

Ал, нұрландыр, ал, қызықтыр, кербезім... ».

Бұл өлең автордың қазақ халқын надандық пен сауатсыздық түнегінен
Кейін, дәлірек айтсақ, 1925 жылы, Қ.Жұбанов Ақтөбедегі губерниялық оқу
Осы ретте «Есімі Қ.Жұбановпен бірнеше мәрте қатар аталатын Ж.Тілепбергенов
Өткен ғасыр басында көтерілген аса маңызды саяси науқандардың бірі
Мысалы, газеттің 1925 жылғы 62-санында жарияланған Қ.Жұбановтың «Ойыл коммуне
Сол жылдары Ақтөбе губерниялық Ағарту органының әдістемелік инспекторы қызметін
Қ.Жұбанов сол кезде орыс тілін өте жоғары деңгейде меңгеруге
1928-1932 жылдар – Қ.Жұбанов өміріндегі ерекше кезең болғаны анық.
1932 жылы ол аспирантураны аяқтап, Алматыға оралғанда, оған мемлекеттік
Қазақтың Абай атындағы педагогикалық институтының қабырғасында алғашқы жылдары еңбек
«ҚазССР тарихының» «Социализм дәуірі» деп аталатын бөлімінде берілген келесі
Қ.Жұбановтың абыроймен атқарған сан қырлы қоғамдық қызметінің бірі –
1935 жылы Қазақстан тарихында алғаш рет мәдени құрылыс қызметкерлерінің
Мұндағы назар аударарлық мәселе, Қ.Жұбановтың мектепті тексеруге барған инспектордың
Қ.Жұбанов жасаған баяндама негізінде съезд қаулы қабылдап, оны жүзеге
Бұл деректер Қ.Жұбановтың өз заманында қазақ тілінің теориялық мәселелерін
Мектеп мұғалімдеріне арналған қысқа мерзімді курстардың тыңдаушыларына профессор Қ.Жұбанов
1936-37-жылдар Қ.Жұбановтың ғылыми шығармашылығы үшін аса жемісті жылдар болды.
Ал 1937 жылы ғалым өзі дайындаған қазақ тілі грамматикасының
Жалпы, Қ.Жұбановтың қазақ тілін оқыту әдістемесіне қатысты еңбектерінде төмендегі
Дидактиканың жалпы педагогикадағы орны;

Оқулықтану теориясының ғылыми негіздері:

Оқытудың технологиялық және физиологиялық негіздері;

Оқытудың дидактикалық ұстанымдары;

Оқыту әдістері мен ұлттық ерекшеліктер.

Тіл білімінің теориялық мәселелері ғана емес, білім беру жайы
1938 жылы 25 ақпанда 39 жастағы Қ.Жұбанов «халық жауы»
Сонымен, профессор Қ.Жұбанов өмір сүрген замандағы тарихи-әлеуметтік жағдайларға шолу
Қ.Жұбанов 1957 жылы 3 қазанда азаматтық тұрғыдан толық ақталғаннан
Қ.Жұбанов – қазақ тілін оқыту туралы сындарлы көзқарас танытып,
1.2 Қ.Жұбановтың фонетикаға қатысты зерттеулері

А.Байтұрсыновтан кейін Х.Досмұхамедұлы мен Қ.Жұбанов қазақ тілінің дыбыс құрылымын
Дауыссыз дыбыстардың бәрінің егіз болатынын ескерте отырып, ғалым олардың
Үнсіз дауыссыздар жасалу орнына қарай көмей, тіс, ерін дауыссыздары
Сонор (үнді) дауыссыздарды Қ. Жұбанов алдымен тура жолды сонорлар
Профессор Қ.Жұбановтың «Қазақ тілінің грамматикасында» тілдің дыбыстау мүшелерінің қызметі
Қ.Жұбанов грамматикасының фонетикаға қатысты терминдері мен қазіргі орта мектеп
Ғалым дыбыстау мүшелерінің физиологиясын түсіндіруге де баса мән берген.
Шынында да, оқулықтың фонетикаға қатысты бөлімдерінде ғалым «Бір
Қазақ тілі дыбыстарын акустикалық ерекшелігіне қарай дауысты, дауыссыз, сонар
1-кесте. Дауыссыз дыбыстардың егіздері

Үнсіз сыңары қ к ш с т п

Үнді сыңары ғ г ж з д б

Демек, Қ.Жұбановтың үнсіз дыбыстары, қазіргіше айтқанда, қатаң дыбыстарға, үнді
Ғалымның дауыссыздарды дыбысының созымды-созымсыздығына қарай, яғним ауаның шығуына, айтылу
Сонымен, Қ.Жұбанов қазақ тілінің дауыссыз дыбыстарын үнді-үнсіз, үздікті-үздіксіз деп
Қ.Жұбанов дауыссыз дыбыстарды артикуляциялық ерекшелігіне қарай да дұрыс жіктеп,
П, б дыбыстары ерінде болатын салдыр; сондықтан бұл
Қ, к, ғ, г дыбыстары тілдің көмейге соққан салдырынан
Т, д, с, з, ш, ж дыбыстары тілдің үстіңгі
2-кесте. Дауыссыздардың шығатын орнына қарай жіктелуі

Көмек дауыссыздары Ерін дауыссыздары Тіс дауыссыздары

Үнсіздері қ к п т
Үнділері ғ г б д
І.Кеңесбаев дауыссыз дыбыстарды айтылу орнына қарай сегіз топқа бөледі:
Қ.Жұбанов: «п, б, дыбыстары ерінде болатын салдыр, сондықтан бұл
Қ.Жұбанов: «т, д, с, з, ш, ж – дыбыстары
«Дауыссыздар бір жерден шыға тұрып та әр түрлі болуы
Қ.Жұбанов дыбысының созымды-созымсыздығына қарай дауыссыздарды үздікті-үздіксіз деп екі топқа
Қ.Жұбанов дауыссыздарды айтқан кезде дыбыстау мүшелерінің артикуляциялық қызметіне қарай
Қ.Жұбанов жабысыңқы және жуысыңқы дауыссыз дыбыстарға төмендегіше түсінік береді:
Қ.Жұбанов жуысыңқы дауыссыздарды артикуляциясымен қатар, акустикалық белгілеріне қарай да
Қ.Жұбанов дауыссыз дыбыстардың акустика-артикуляциялық жағынан жан-жақты қарастыра келіп, олардың
3-кесте. Дауыссыз дыбыстар

Жасалу түріне қарай Жабысыңқы Жуысыңқы

Созымдылығына қарай Үздікті Үздіксіз

Дауысталуына қарай

сыбыр сыбыс

Үн түріне қарай Үнсіз

Үнді қ к
ғ г
з ш

ж

Шығатын орнына қарай көмей
Тұжырымдап айтқанда, Қ.Жұбанов тіліміздегі дауыссыз дыбыстар санын дәл анықтап,
Сонымен, Қ.Жұбановтың тілдің фонтика саласы бойынша жаңаша саралап көрсеткен
-ғалым қазақ тілінің дыбыстық жүйесін алғаш арнайы ғылыми-зерттеу жұмысының
- қазақ тіліндегі дыбыстардың фонологиялық ерекшеліктері туралы соны ғылыми
- қазақ тілі фонетикасына жаңа терминдер енгізді.

Бұл дәуір қазақ тіл біліміне қатысты атау-ұғымдарының туындап немесе
Бұл тұрғыдан 50-70 жылдарды бөліп айтуға болады (І.Кеңесбаев, Ж.Аралбаев,
Қазақ тілі фонетикасы оқу-әдістеме тұрғысынан да зерттеліп келеді. Әсіресе,
Сингармонизм. Жалғамалы түркі тілдер үшін сингармонизм тіліміздің тарихи дамуы
1.3 Қ.Жұбановтың морфология мен синтаксис салаларына қатысты зерттеулері

Морфология саласына қатысты зерттеулері. Сөз-сөздің қалай құралатынын жалпы
Сөздің бір қалыпта тұрмайтын, бір сөздің өзі бірде тура,
Ауылдың алды айдын көл,

Айдын көлде шағала.

Айдын көлді жағала! –

(Ілияс Жансүгіров)

дегенде айдын деген сөз үш рет келген. Үшеуінде бір
Түбір сөз бен мен қосымшалы сөз. Сөздің түп мағынасын
Айдын көл-де шағала.

Айдын көл-ді жағала, -

дегенде тұлғасы бірде көл-де, бірде көл-ді болып, екі түрде
Көл дегенің көл-шік тағы дегендегі көлшік сөзінің де түп
Сөздің түбірі, осындағыдай, қосымша алып та, қосымшасыз тек өзі
Сөздің қосымша бөлшегі түбірі бар сөзге қосылмай тұра алмайды.
Сөздің түбірі қосымшасыз, өзі ғана тұрса, түбір сөз дейміз.
Сөздің түбірі оңаша тұрмай, қосымша қосып алып тұрса, қосымшалы
Көлде, көлді, көлшік түрінде тұрған сөздердің бәрі де қосымшалы
Жалғаулы сөз бен үстеулі сөз. Қосымша екі түрлі: бір
Айдын көлде шағала (отыр),

Айдын көлді жағала! –

дегенде де қосымшасы көл деген сөзді шағала деген сөзбен
Осындай, бір сөзді басқа бір сөзбен қыйындастыру үшін жалғанатын
Түбір сөзге үстеу қосылса, үстеулі сөз болады. Көлшік деген
Үстеу көп болады да, жалғау аз болады.

Қазақ тілінде қосымшаның бәрі де түбірдің соңғы жағынан жалғанады.
Үстеу мен жалғаудың түбірге екеуі де жалғанса, үстеу бұрын
Орақшының орағын алды,

Сушының шелегін алды, -

дегенде, орақ-шы-ның, су-шы-ның деген сөздер әрі үстеулі, әрі жалғаулы
Жалғау, көбінесе, бір сөзде біреу-ақ болады да, бір жалғаудың
Үстеу бірінің үстіне бірі жалғана береді де, бір сөзді
Үстеу нешеу де болса, түбір мен жалғаудың екі аралығында
Үстеу де, жалғау да өздігінен пайдаға аспайтын, тек түбірлі
Түбір сөз де, үстеулі сөз де сөздің өз басының
Түбір негізді түп негіз, үстеулі негізді туынды негіз дейміз.
Түбір сөз, үстеулі сөз, жалғаулы сөздердің емлесі. Түбір сөз,
Өлі қосымша. Қосымшалардың осы күнде де үстеулі сөз жасай
Мысалы: Темір-ші, ойн-а, колхоз-дың, ауыл-да деген сөздегі-шы,-а, -дың, -да
Бірқатар сөздердің түбір қанаты анық көрініп тұрса да, қосымша
Осындай, бүгінде қолданылудан шығып қалған қосымшаларды өлі қосымша дейміз.

Өлі түбір. Түбірдің де өлісі, тірісі болады. Мысалы: күрес,
Сонда, күрес, жарыс деген сөздердің түбірі күре, жар болып
Үстеулі сөз бен жалғаулы сөздің түбірі өлісі де, үстеулі
Кіріккен түбірлер. Өлі түбірлі, не өлі қосымшалы сөздер сияқты,
Мысалы: ашудас сөзі – ашу+тас деген екі түбірден,

күндіз – күн+дүз (жүз, бет) деген екі түбірден,

айаз – ай+юз деген екі түбірден,

белбеу – бел+бау деген екі түбірден,

қаралат – қара+ала+ат деген үш түбірден құралған.

Осындай екі түбір, үш түбірден құралып тұрып, бір түбір
Қиюлы сөз. Еңбеккүн, белбеу, қолғап, ашудас, жермай сияқты сөздердің
Жалғасулы кіріккен сөз тұтас күйінде тұрып-ақ тек жалғасып кірігеді.
Қиюлы кіріккен сөздер, ондай, тұтас тұрып жалғаспайды, жарықшақталып, қиюы
Қиюлы сөздердің құрылысы үш түрлі болады:

а) буын қиюлылар,

в) әріп қиюлылар,

с) аралас қиюлылар.

Қосар сөздер. Түбір сөзден туынды сөз жасаудың жалғыз амалы
Құрылысына қарай, қосар сөздер мынадай бес арыс болады: теңдес
Қосалқы сөз. Қайсыбір сөздер түбірше, оңаша жұмсала алмай, басқа
Қосалқы сөзі бар түбір сөз бен қосымшалы сөзді қосалқылы
Қосалқы сөздердің тұратын орны екі түрлі:

Бірінде сөз түбірінің алдында тұрады. Ондайларын дәйек қосалқы дейміз.
Бірінде – түбір сөз, үстеулі сөз, жалғаулы сөздердің соңынан
Бір сөздің өз мағынасын ғана үстейтін қосалқыларды, үстеуге ұқсағандықтан,
Бір сөзді бір сөзбен, я бір сөйлемді бір сөйлеммен
Сөз мүшелері. Бір мүшелі сөз бен көп мүшелі сөз.
Сөздің құрылысы да сөйлемнің құрылысы сияқты. Жоғарғы екі сөйлемдегі,
Сөз тұлғаларының қандайы болса да, бәрі де түбір, қосымша,
Түп мүше мен жамау мүше. Сөздің түп мағынасын
Жамау мүшелердің түр-түрі. Жамау мүше болатын – қосымша мен
Мысалы: нақ осының да қате, десек, осы деген түбірден
Синтаксис саласы. Енді ғалымның қазақ тілі грамматикасы, синтаксис жайындағы
Профессор Қ. Жұбанов грамматика жайындағы ілімін сөз қылғанымызда, ең
Профессор Қ.Жұбанов грамматиканың мәнін осылайша аша отырып, оның бір
Қазақ тіл білімінде 50 жылдары сөз тіркесі синтаксисі өз
Бұған профессор М.Балақаев зерттеулерінің әсері болды. Міне, осы маңызды
Сөз тіркесіне байланысты тағы бір мәселе – автордың айтатынындай,
Сөйтіп, проф. Қ. Жұбановтың сөз тіркесі, күрделі сөздерге байланысты
Ғалымның өзіндік айрықша ілімі, әсіресе оның сөйлем мүшелері жайындағы
Жақып ұзақ сөйледі. Дәуіттің, Қасымның жаман жағын түгел ашып
Профессор Қ.Жұбанов іліміндегі көңіл бөлерлік енді бір мәселе –
Мысалы: Жасасын Кеңес үкіметі! Бітсін байлар! – Құжырайған шал
Профессор Қ.Жұбановтың ілімі құрмалас сөйлем синтаксисінен де орын алған.
Профессор Қ.Жұбановтың құрмалас сөйлем жайындағы толық көзқарасы оның өзі
Аталған программада құрмалас сөйлемнің ең алдымен салалас түрін жасайтын
Қазақ тілінің өзге салалары тәріздес, профессор Қ.Жұбанов тіліміздің синтаксистік
1.4 Қ.Жұбановтың терминология саласына қатысты зерттеулері

XX ғасырдың алғашқы жартысында қазақ халқының рухани-мәдени өміріндегі аса
Қ.Жұбановтың қазақ жазуының емлесі мен термииологиясына қатысты еңбектеріне назар
пікірлеріне бойлау. Бір қарағанда, оның термин туралы жазған еңбегі
Оның 1929 жылы
Күні бүгінге дейін мәнін жоймаған термин туралы пікірлерінің негізгілерін
«Термином называется специфический вид определенных словесных обозначений, передающих определенные
Осыдан аңғаратынымыздай, термин дегеніміз – белгілі бір кезеңнің сөз
Қ.Жұбанов термин сөздердің эволюциялык даму ерекшелігін, өзіндік даму заңдылықтарды
Ал ғылыми ұғымдардың жөні сәл басқашалау екеніне ол баса
Қ. Жұбанов 1930-1935 жылдары терминология мәселесіне жиірек көңіл бөлген.
Қазақ терминологиясының өзекті мәселесінің бірі – оның принциптерін қалыптастыру.
1. Көптеген әдеби тілдерде аударылмай қалыптасқан халықаралық терминдерді, казақ
2. Көптеген әдеби тілдер тәжірибесінде аударылып алынған халықаралық терминдер
3. Әр қилы пәнде бір мағынада қолданылатын терминдерді
4. Білімнің әр саласында әр қилы мағына білдіретін терминдер
5. Халықаралық сөздер түрінде қалыптасқан терминдер орыс тіліндегі
6. Терминдерді түсініксіз етіп жіберетін жасанды сөзжасамға бармай-ақ,
7. -изация, -ификация,-ация тәрізді формалды элементтермен (машинизация, электрофикация,
8. Қазақ тіліне халықаралық терминдермен ілесіп -ист, -изм қосымшалары
9. -авто, -аэро, -авиа сияқты қысқартылған формаларға қазақ
10. Қаркөмір (Қарағанда уголь), Халкомжер (Наркомзем) т.б. сияқтыларды қысқартып
11. Бұрын терминологиялық қолданыстан шығып қалған диктатура, революция, совет,
Профессор Қ.Жұбанов ұсынған бұл принциптер съезде 10 пунктке шақталып,
Алайда, кезінде қазақ терминологиясын жасау ісінде орыс үлгісінің ықпалы
2. Қ.Жұбановтың қазақ тілінен білім мазмұнын түзу және оқыту
2.1 Қ.Жұбанов – қазақ тілі бағдарламасын
Ағарту Халық Комиссарианты жанындағы әдістеме, бағдарлама, оқулықтар секторының 1935
Жалпы кез келген бағдарламадан автордың ғылыми көзқарасы және оны
Өз кезінде де, кейін де бағдарлама ғалымдар мен ұстаздар
Белгілі ғалым К.Құсайынов ғалымның 100 жылдық мерейтойына арналған баяндамасында
Бағдарламаны зерттеп-зерделей келе, оның өз саласы талабы тұрғысынан тіл
Бағдарламаның атап өтерлік тағы бір ерекшелігі – грамматикалық тақырыптар
Қ.Жұбановқа дейін жарияланған оқу бағдарламалары әртектес мектептерге, мысалы, бастауыш,
Бағдарламада құрмалас сөйлемнің салалас түрін жасайтын тәсілдер де кең
Бағдарламада тілдің үш түрлі қызметі: теориялық мәселелердің практикалық дағдының
Ғалымның осыдан 70 жыл бұрын жазған бұл еңбегін
Осы тұрғыдан келгенде, Қ.Жұбанов жасаған алғаш оқу бағдарламасы оқушының
Жоғарыда айтылғандай, Қ.Жұбанов жасаған оқу бағдарламасында дидактикалық жалпы ұстанымдармен
Қ.Жұбановтың «Қазақ тілінің програмы» қазіргі оқу бағдарламаларын жасаудың алғаш
2.2 Қ.Жұбанов – оқулықтану теориясының негізін қалаушы

Қазақ тілінде оқулық жазудың тарихы ХІХ ғасырдың 70-жылдары жарияланған
Жалпы, қазақ оқулықтарының қалыптасуы өте күрделі кезеңді бастан кешірді.
Ы.Алтынсарин хрестоматиясынан кейін ХХ ғасырдың басында «Қазақша букварь» (Нұрбаев,
Алайда ұлы ағартушы Ыбырай Алтынсариннен кейін қазақ оқулығын жазуды
Олай болса, Ы.Алтынсариннен кейінгі А.Байтұрсынұлы дайындаған қазақ тілі оқулықтарын
Олай болса, орта мектепке арналған қазақ тілі оқулықтарының қай-қайсысы
Ұлы ағартушылар Ыбырай Алтынсарин мен Ахмет Байтұрсынұлы негізін қалаған
Еңбек жолын ағартушылықтан бастаған ғалым тілді зерттеудің маңыздылығымен бірге
Әрине, ғалымның оқулық жазуға үлкен дайындықпен келгені анық. Алдымен
Олай болса, қазақ тілінің алғашқы оқулықтарын жазуды бастап, жол
Олай болса, Қ.Жұбановты қазақ тілі оқулығын жазуды жаңа арнаға
Қ.Жұбановтың «Жаңа грамматикасында» қазақ тілінің фонетика, морфология, синтаксис сияқты
Ал кейінірек, яғни 1968 жылы Қ.Жұбанов оқулығы туралы белгілі
Ғалымның шәкірті, академик І.Кеңесбаев: «Ғалымның қалдырған мұралары тілдік деректері
Еңбекте өз замандастары тарапынан да, кейінгі әдіскерлер тарапынан да
Оқулық «Грамматика нендей ғылым?» деген сұрақ арқылы сөз бөлшектерін,
Жалпы, дидактикада білімді игерудегі басты танымдық әдістер индукция, дедукция
Оқулыққа қойылатын басты талаптардың бірі – білім мазмұнының баланың
Оқулықтың жоғарыда айтылғандай «Таныстыру» деп аталатын бірінші бөлімінде тіл
Оқулықтың әр тарауын зерделей отырып, оның өзіне дейінгі оқулықтардан,
Тіл дамуындағы заңдылықтар мен ерекшеліктерді қатаң сақтағанда және сол
Күрмеуі көп күрделі мәселені шешуде Қ.Жұбанов өмір сүрген заманның
Оқулықтан қазақ тілінің төл терминдерін жасау жолындағы ғалым ізденістерінің
Оқулықтың айрықша құндылығы – кейінгі мектеп оқулықтарының мазмұнының жүйеленіп,
«Грамматика» жарық көргеннен кейін бір жылдан соң, яғни 1937
Қ. Жұбанов алдымен «Жаңа заман талаптарына сәйкес келетін мектеп
- грамматиканың жаңа терминдерінің жасалып, қолданылуы;

- жаңа терминдердің қазақ тілінің заңдылықтарын ескере жасалып, жаңаша
-грамматиканың кейбір тақырыптарының ғылыми негізделуі;

- мектеп бағдарламасына сай тіл материалдарының лингводидактикалық жағынан бірізге
Сонымен қатар ғалым өзіне дейін жазылған грамматика оқулықтарының жетістіктері
Қ.Жұбанов өзіне дейінгі оқулықтарда кездесетін екінші кемшілік авторлардың грамматика
Ғалымның өзіне дейін қалыптасқан дәстүрлі талдау ауқымынан шығып, маңызды
-мұндай кемшіліктер тек қазақ грамматикасына ғана тән емес, сонымен
-оқулық мазмұнын құруда бұған дейінгі тәжірибелердің жетістіктері мен кемшіліктерін
-жаңа үлгідегі қазақ грамматикасын кешенді зерттеп, ғылыми негіздеу қажеттігі.

Ғалым өзіне дейінгі оқулықтардың кемшіліктерін көрсетіп, талдағанымен, олардың әдістеме
Қорыта келе, Қ.Жұбановтың «Жаңа грамматиканың жаңалықтары жайынан» атты мақаласы
Өткен ғасырдың 30-жылдарында профессор Қ.Жұбановтың оқулық жазудың барлық элементтерін
Сөз жоқ, ХХ ғасырдың басында мектеп оқулықтарына қойылған маңызды
Мектепке арналған оқулықтың маңызды атқаратын қызметі – алдымен грамматиканың
Ғалым Е.Жұматаева оқулықтың білім мазмұны мен құрылымының ғылыми тұрғыдан
«оқулық мазмұнының бағдарламаға және оқушының жас ерекшеліктеріне сәйкестігі;

оқулық мазмұнының мемлекеттік стандарт талаптарына сәйкестігі;

оқулықтың теориялық және практикалық жақтарының бір-бірімен тығыз байланыста болуы;

оқулық мазмұнының логикалық тұрғыда түсінікті болып, проблемалық ситуациялардың қамтылуы;

оқулық тілінің жатық, түсінікті болуы» [38,56].

Аталған талаптарға сай дайындалған оқулық қана оқушыларды ізденіске баулып,
Сонымен, «Оқулық жазуды – теориялық тұжырымдамаға, ғылыми-әдістемелік принциптерге, оқушылар
Оқулықта білім оқушыға дайын күйінде берілмеген, мұндағы тілдік материалдар
Олай болса, профессор Қ.Жұбанов жүйелеген «Қазақ тілінің грамматикасы» оқулығында
Қ.Жұбанов оқулығын құрылымдық тұрғыдан қазіргі орта мектептерге арналған қазақ
Бұдан профессор Қ.Жұбановтың өз заманындағы тіл білімі мен оқыту
Қ.Жұбанов оқулығының негізгі ерекшелігі тілдік ұғымдар мен грамматикалық ережелердің
Еліміз егемендік алып, қазақ тілі мемлекеттік мәртебеге ие болғаннан
Қ. Жұбанов оқулығының өзекті мәселелерінің басын ашуда басты назар
Ғалымның оқулығы – алғаш мектепке арналған, ғылыми негізге құрылған,
Оқулық мазмұны мен құрылымын зерттеп-зерделеу нәтижесінде оның шын мәнінде
оқулық қазіргі заманғы дидактиканың ғылыми ұстанымдарына негізделген;

тілді жалаң, жаттанды игермей, оны әлеуметтік, функциональдық-мазмұндық тұрғыдан меңгеруге
оқулықтағы лингвистикалық терминдердің күні бүгінге дейін грамматикада бірізді, жүйелі
пәнаралық байланыстың жүзеге асуы;

оқу материалын түсіндіруде салыстыру, айыру, талдау, жалпылау секілді тәсілдердің
баланың өзіндік ойлау қабілетінің жетілуіне мүмкіндік тудыру;

2.3 Фонетиканы оқыту мәселесі

Профессор Қ.Жұбанов қазақ тілінің дыбыс жүйесін түгел қамтып, оның
Шынында да, оқулықтың фонетикаға қатысты бөлімдерінде ғалым «Бір
Оқулықтағы «Буынның күші», «Сөз екпіні», «Сингармонизм, «Үндестік заңы» деген
Қазақ фонетикасының өзіндік ерекшеліктерін зерделеуге арналған оқулықтың бұл тарауларында
Дауыссыз дыбыстардың бәрінің егіз болатынын ескерте отырып, ғалым олардың
Үнсіз дауыссыздар жасалу орнына қарай көмей, тіс, ерін дауыссыздары
Сонор (үнді) дауыссыздарды Қ. Жұбанов алдымен тура жолды сонорлар
Профессор Қ.Жұбановтың «Қазақ тілінің грамматикасында» тілдің дыбыстау мүшелерінің қызметі
Сондай-ақ оқулықта сөз екпіні үндестік заңымен байланысты қаралады. Ал
Қ.Жұбанов грамматикасының фонетикаға қатысты терминдері мен қазіргі орта мектеп
Ғалым дыбыстау мүшелерінің физиологиясын түсіндіруге де баса мән берген.
Балаға лингвистикалық білімді игертуде тілдің функциональдық-мазмұндық жағына баса мән
Ғалым оқулығының «Сөздің буын құрылысы», «Сөз мүшелерінің қиындасуы» деп
«Сөзді дыбыстарының қалпын бұзбай, бөлшектегенде пайда болатын дыбыс үйірлерін
Авторлық «Әліппе» жүйесінде дауыстылар меңгертілгеннен кейін, дауыссыздар жұпталып танытылады,
Қ.Жұбанов сингармонизм заңын тілдегі түбір мен қосымшаны жымдастыратын цемент
Осы ретте белгілі фонетист-ғалым Ә.Жүнісбектің профессор
Сонымен, Қ.Жұбановтың тілдің фонтика саласы бойынша жаңаша саралап көрсеткен
-ғалым қазақ тілінің дыбыстық жүйесін алғаш арнайы ғылыми-зерттеу жұмысының
- қазақ тіліндегі дыбыстардың фонологиялық ерекшеліктері туралы соны ғылыми
- қазақ тілі фонетикасына жаңа терминдер енгізді.

2.4 Сөзжасам мен морфологияны оқыту мәселесі

«Қазақ тілінің грамматикасындағы» «Грамматика нені зерттейтін ғылым?» деген оқушыларды
Оқулықтың «Сөз тұлғалары» деп аталатын бөлімінде автор сөз тұлғасына
Аталған бөлім «Таныстыру», «Түбір сөз бен қосымшалы сөз», «Жалғаулы
Тілдегі сөздер сөйлемде бір-бірімен байланыста қолданылатыны белгілі. Ойды білдіруде
Міне, қазіргі грамматикалар әлі бұл дәрежеге жеткен жоқ, ол
Саралай қарау нәтижесінде Қ.Жұбановтың сөз құрамындағы морфемалардың орналасуына байланысты
Қазақ тіліндегі сөздердің жасалуын, оның құрамын және таптастыруды түсіндіруде
Осымен байланысты ең алдымен сөздердің жасалуын, құрамын және сөздерді
«Сөз тұлғалары» тақырыбына байланысты Қ.Жұбанов қолданған номинацияларда да айтарлықтай
Қ.Жұбанов оқулықта «біріккен сөз» терминінің орнына «қиюлы сөз» деген
Ал қазіргі орта мектеп оқулығында біріккен сөздерді екі топқа
Сондай-ақ қазіргі оқулықтарда қалыптасқан «қос сөздер» деген ұғымды Қ.Жұбанов
Жоғарыда аталып өткен ғалымның «дәйек қосалқы», аяқ қосалқы» терминдері
Профессор Қ.Жұбанов өз оқулығында ұсынған жаңа терминдерді түсіндіру мақсатында
Профессор Қ.Жұбанов орта мектепке арналған «Қазақ тілінің грамматикасы» оқулығының
Профессор Қ.Жұбанов тіл ғылымының сөзжасам мен морфология салаларының іргетасын
2.5 Синтаксисті оқыту мәселесі

Қ.Жұбанов «Қазақ тілінің грамматикасында» тіл білімінің синтаксис саласы
Ғалым тілдегі қарым-қатынасқа түскен сөздердің мағыналық көрінісін танып қою
Оқулықтағы бірінші бөлімнің соңғы параграфы «Сөйлем» деп аталады. Мұнда
«Сөйлем жүйесінен бастауыш білім» деп аталатын екінші бөлім 7
Алдымен ғалымның «Сөйлемнің сазы» деген параграфта дағдылы хабарлы сөйлем,
Ғалым оқулығындағы тағы бір соны жаңалық сөйлем мүшелеріне қатысты.
Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерін ғалым айқындауыш мүшелер деп жіктейді. Бұдан
Жоғарыда сөз болған «Жаңа грамматиканың жаңалықтары жайынан» атты мақаласында
Қ.Жұбанов мұндай таптастыру грамматика жүйесін танудың бірізділігіне қол жеткізеді
Белгілі ғалым Б.Шалабай қазіргі анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш сияқты тұрлаусыз
«Қазақ тілінің грамматикасындағы» «Сөз қиыны», «Жетек сөз бен жетекші
Олай болса, өткен ғасырдың 30-жылдары жазылған Қ.Жұбанов оқулығының «Сөз
Сондай-ақ ғалым байланысқан сөздердің синтаксистік сипаты сабақтастық байланыста болатынын
Ғалымның қазақ тілінің синтаксисіне қатысты ой-пікірлері осы оқулықпен ғана
Жалпы, «Жаңа грамматикада» Қ.Жұбанов қазақ тіл білімінің барлық салаларына
Қорытынды

Профессор Құдайберген Қуанұлы Жұбановтың әдістемелік мұрасы туралы төмендегідей
1. Қ. Жұбановтың қазақ тіл білімі ғылымының білгір маманы,
2. Қ.Жұбановтың әдістемелік мұрасы әлемдік әдістеме ілімінің маңызды бір
3. Қ.Жұбановтың «Қазақ тілінің програмы» – қазіргі оқу бағдарламаларын
4. Ғалымның 5-сыныпқа арналған «Қазақ тілінің грамматикасы» оқулығы –
Пайдалынылған әдебиеттер тізімі

Байтұрсынов А. «Қазақ» газеті.- Алматы, 1998. -5 б.

Әбілқасымов Б., Мектептегі А. Ахмет Байтұрсынұлы һәм «Қазақ» газеті.
Әуезов М. Ахаңның 50 жылдық тойы. // Ұлттық рухтың
Қойгелдиев М. Саяси элита және ұлт мүддесі // Ұлттық
Мырзахметов М. Қ. Жұбанов – қайраткер, ойшыл ғалым //
Абдоллаев Н. Құдайберген Жұбанов заманындағы мемлекеттік саясат ерекшелігі //
Сыздықова Р. Ахмет Байтұрсынов. –Алматы: 1990. -288 б.

Оралбаева Н. Ахмет Байтұрсынұлы–тұңғыш әдістемеші–ғалым // Ұлттық рухтың ұлы
Сейдімбек А., Қалиев С. Ахмет Байтұрсыновтың педагогикалық көзқарастары мен
Қайдари Ә., Айтбаев Ө. Ұлт мәдениетінің Хантәңірі // Егемен
Есенов Қ. Тіл тағылымы толғантады // Ана тілі. 1993.
Құрманова Н. Ахмет Байтұрсынұлының әдістемелік мұрасындағы синтаксисті оқыту
Қайдаров Ә. Ел мақтаны // Профессор Қ. Жұбановтың 90
Жұбанов Қ .Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. –Алматы: Ғылым. -1999.
Имахамбетова Р., А.Байтұрсынов пен Қ. Жұбанов арасындағы байланыс //
Орманов Ғ. Профессор // Социалистік Қазақстан -1937.- 21 наурыз.

Ниязова Ғ. Темір-Орқаштан шыққан қос ағартушы. // «Жұбанов тағылымы»-4
Беркінов А. Зейінді шәкірт еді ол // Қ. Жұбанов
Алимбаева Б. Б. Құдайберген Қуанұлы Жұбанов и медресе «Хусайния»
Ниязова Ғ. Қ. Жұбанов халық ағарту майданында // «Жұбанов
Ақтөбе облыстық мұрағатының материалдары...

Решетняк В. Ұмытылмас дос // Қазақстан мұғалімі. -1957.
ҚазССР тарихы /социализм дәуірі /. – Алматы,
Жубанов Х. Исследования по казахскому языку. -Алма-Ата, 1966. –256
Жұбанов Е. Қ. Қ. Жұбановтың басылым көрмеген еңбектері хақында.
Жүнісбеков Ә. Профессор Қ. Жұбанов қазақ фонетикасының ғылыми
Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі (лексика, фонетика).
Аралбаев Ж. Қазақ фонетикасы бойынша этюдтер. -Алматы, 1988. -143
Жұбанов Қ. Исследования no казахскому языку. –Алматы: Ғылым, 1966,
Сытдықов Ә. Ғалым-педагог // Қазақстан мұғалімі.-1957. 5-желтоқсан.

Кеңесбаев І. Ұстаздардың ұстазы // Қ.Жұбанов. Шығармалар мен естеліктер.
Құсайынов К. Қ. Жұбанов және қазақ тіл білімі //
Қазақстан Республикасының білім беруді дамыту Тұжырымдамасы.

Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары. –Алматы: Ғылым, 1994. - 284
Байтұрсынұлы А. Тіл тағылымы (қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты
Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі нольдік форма туралы. //
Ысқақов А. Қ. Жұбанов және қазақ тіл білімі //
Жұматаева Е. Жоғары мектепте оқытудың біртұтас дидактикалық жүйесі.- Алматы:
Жиенбайұлы С. Грамматика талдауыш. Орта мектептің 5-класына арналған. –Алматы,
Жүнісбеков Ә. Профессор Қ. Жұбанов қазақ фонетикасының ғылыми
Қосымова Г., Дәулетбекова Ж. Қазақ тілі /орта мектептің 5-сыныбына
Жүнісбек Ә. Қазақ тілі. -Алматы,1999. -385 б.

Шалабай Б. Қ. Жұбановтың синтаксиске қатысты еңбектері // Республикалық
69