Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама жылдарындағы қазақ халқының тәуелсіздік үшін күресі диплом жұмысы
Мазмұны:
Кіріспе..............................3-9 бб
І – тарау. Тәуке хан тұсындағы Қазақ хандығы....................9-31 бб
1.1 Жоңғар шапқыншылығы қарсаңындағы қазақ хандығының ішкі және
сыртқы жағдайы.........................9-16 бб
1.2 Жоңғар – қазақ қатынастары........................17-22 бб
1.3 «Ақтабан шұбырындының» басталуы........23-31 бб
ІІ- тарау. «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» жылдарындағы қазақ
халқының тәуелсіздік үшін күресі..............32-53 бб
2.1 Ордабасыдағы құрылтай..........32-36 бб
2.2 Аңырақай шайқасы...................37-45 бб
2.3 Батырлар мен билердің тәуелсіздік жолындағы күрестегі рөлі.......46-53 бб
Қорытынды……………………………………………………………..54-56 бб
Пайдаланылған деректер мен әдебиеттер тізімі.............57-60 бб
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: 59 бет
Пәні: Соңғы қосылған дипломдық жұмыстар
-----------------------------------------------------------------------------------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Кіріспе..............................3-9 бб
І – тарау. Тәуке хан тұсындағы Қазақ хандығы....................9-31 бб
1.1 Жоңғар шапқыншылығы қарсаңындағы қазақ хандығының ішкі және
сыртқы жағдайы.........................9-16 бб
1.2 Жоңғар – қазақ қатынастары........................17-22 бб
1.3 «Ақтабан шұбырындының» басталуы........23-31 бб
ІІ- тарау. «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» жылдарындағы қазақ
халқының тәуелсіздік үшін күресі..............32-53 бб
2.1 Ордабасыдағы құрылтай..........32-36 бб
2.2 Аңырақай шайқасы...................37-45 бб
2.3 Батырлар мен билердің тәуелсіздік жолындағы күрестегі рөлі.......46-53 бб
Қорытынды……………………………………………………………..54-56 бб
Пайдаланылған деректер мен әдебиеттер тізімі.............57-60 бб
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. ХVII ғасырдың алғашқы үштен біріндегі Қазақстан тарихы
Аңырақайға байланысты зерттеуші – ғалымдар арасында ортақ бір пікір
Өткір пікірталас әсіресе, шайқастың болған жеріне байланысты өрбуде. Бізге
Аңырақай шайқасының болған мерзімі де әр зерттеушілердің әртүрлі көрсетулерінде
Көріп отырғанымыздай, Аңырақай шайқасының тарихы әлі де болса жан
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Өкінішке орай, Аңырақай шайқасы тарихына арналған
Орыс тарихнамасында қазақтардың жоңғарлар басқыншылығына қарсы күресі жалпылама жұмыстарда
Қазақ – жоңғар қатынастарын ХІХ ғасырдың аяғы – ХХ
Атап айтқанда В.А. Моисеев жоңғарлардың қазақтармен арадағы ұзақ уақытқа
Сондай – ақ М. Тынышбаев өз еңбектерінде ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырлардағы
Кеңестік дәуірде Аңырақай шайқасы туралы ой - пікірлер
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін зерттеушілер ұзақ жылдардан соң
Осы шараларға байланысты шайқастың маңызы жөнінде Алматы және Талдықорған
Конференцияларда тарихшы – ғалымдар Ж.Қасымбаев, Б. Кәрібаев, М. Қойгелдиев,
Аңырақай шайқасы жөнінде басталған жұмыстар ел құлағын елең еткізіп,
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. Бітіру жұмысының басты мақсаты
- Жоңғар шапқыншылығы қарсаңындағы қазақ хандығының ішкі және сыртқы
- Қазақтар мен жоңғарлар арасындағы шиеленіскен қарым – қатынастардың
- Ордабасы құрылтайының мәнін ашуға тырысу;
- «Ақтабан шұбырындының...» қазақ халқына тигізген әлеуметтік зардаптарын ашып
- Халықты жоңғар шапқыншылығынан азат еткен Аңырақай шайқасының тарихи
- Тәуелсіздік жолындағы күрестегі батырлар мен билердің атқарған рөлін
Осылайша, бітіру жұмысының хронологиялық шегі 1680-1730 жылдар аралығын қамтиды.
Бітіру жұмысының деректемелік негізі. ХҮІІ - ХХ ғасырдың бас
Бұл кезең туралы басты деректемелік база ретінде халық ауыз
Бітіру жұмысының методологиялық негізіне айтулы тарихи оқиғаға объективті
Бітіру жұмысының қолданбалық негіздеріне оның тарихи маңызын қоғамдық ғылымның
Сондықтан, бұл зертеу бүгінгі тарихшылар, педагогтар, қоғамтанушылар мен әдебиетшілерге
Бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, әрқайсысы үш тармақшадан
І- тарау. Тәуке хан тұсындағы Қазақ хандығы.
1.1 Жоңғар шапқыншылығы қарсаңындағы қазақ
хандығының ішкі және сыртқы жағдайы.
ХҮІІ ғасырдың соңы – ХҮІІІ ғасырдың басындағы қазақ хандығының
ХҮІІ ғасырдың екінші ширегіндегі Қазақ хандығының географиялық – саяси
ХҮІІ ғасырдың соңы ХҮІІІ ғасырдың алғашқы ширегінде қазақ
Осы кезде халықты қазақ тарихында өшпес із қалдырған ірі
Белгілі тарихшы – ғалым А.И. Левшин Жәңгір ханның баласы
Тәуке хан билікке келген уақытта ішкі жағдай шиеленіскен, саяси
Әз Тәуке уақытша болса да ішкі өзара қырқысты тоқтатып,
Сонымен бірге жер мен су жөніндегі топтар арасындағы таусылмас
Тәуке өте ақылды мемлекет билеушісі болды. Хандық өкімет тұрақты
Тәуке ханның Қазақ хандығында билік құрған алғашқы жылдарында
Қазақ хандығында Тәуке хан тұсындағы ішкі саяси билікте «Жеті
1680-1718 жылдары Қазақ хандығының ішкі саясатында билер үстемдігі күшейді.
Тәуке ханның заманында билер кеңесімен қатар «халық жиналысы» өткізіліп
Сонымен қатар күздік жиналыста «қайда қыстап, қай өңірді жайлау
Билер кеңесі мен халық жиналысы ел ішінде хан билігін
Қазақ хандығының сыртқы жағдайы Тәуке хан билігі кезінде бірсыпыра
ХҮІІ ғасырдың соңы ХҮІІІ ғасырдың басындағы бүкіл Орталық Азия
Бұхар хандығымен көршілес орналасқан Хиуа да ХҮІІ ғасырдың соңында
ХҮІІ ғасырдың соңы ХҮІІІ ғасырдың басында қазақтар Сырдарияның төменгі
Тәуке қарақалпақтармен, қырғыздармен саяси одақ құру нәтижесінде ойраттардың шабуылына
Тәуке хан билігі тұсында Тәуке қазақ – орыс байланыстары
1686-1693 жылдар аралығында Тәуке орыс жеріне бес рет елші
Екі ел арасындағы осындай саяси сенімсіздік пен жауласу позициясы
Қазақ – орыс қатынастарының шиеленісі ХҮІІ ғасырдың соңы –
Тәуке хан Ресей мемлекетімен тең жағдайда қарым – қатынас
Мәскеу мен Түркістан билеушілерінің арасындағы қарым – қатынас бұдан
Қорыта айтсақ, ХҮІІ ғасырдың соңғы ширегі мен ХҮІІІ
Жалпы, Тәуке ханның және Қайып хан тұсында Ресеймен қарым
Бұл кезеңде Қазақ хандығының сыртқы саясатында салыстырмалы болса да
Осыған қарамастан көрші жатқан мемлекеттермен Тәуке өз заманына сай
Тәуекел – Мұхаммед батыр хан тұсындағы Қазақ хандығының ішкі
1.2 Жоңғар – қазақ қатынастары.
Жоңғарлар – Жұңғоның жазба деректерінде батыс моңғолдар деп аталады.
Қазақ халқының ежелгі жауы атанып, еліміздің екі бүйірінен орналасып
Екі ел арсындағы ұрыс Жоңғар хандығы құрылған соң, яғни
Жоңғар хандарының көршілес Орталық Азия аумағына дәмеленуінде Қазақстанның ойрат
Қалмақтардың қазақтармен өзара жауластығы қалмақтардың бір одаққа бірігуінен басталып,
Биліктің орталықтанып, бірігу сарынының аяқталған шағында жоңғар хандығы әбден
Жоңғар хандығының қазақ қоныстары бағытындағы соғыс экспанциясының жандануы Үргеде
Құдіретті «Күн асты империясы» жөніндегі сақ саясаты Севан –
Қазақ жерін орасан зор қасіретке ұрындырған бұл жорықтардың зардабы
Қазақтардың мал шаруашылығы, егіншілігі мен қолөнері құлдырап, көптеген қалалар
Өз кезегінде Қазақ хандығы жоңғарлармен жекелеген қақтығыстарға жауап ретінде
1708 жылы қазақтар жоңғарлардың жаңадан басып кіруіне тойтарыс бере
1710-1711 жылдары жоңғар әскерлерінің ірі күштері Қазақстан шегіне басып
Жиынға Әлімұлы, Байұлы, Жетіру бірлестіктері билеушілері көпшілігінің өкілдері қатысты.
Ең ықпалды тұлға Тәуке хан болды. Жиында Қайып және
Бірінші кезектегі қарастыратын негізгі мәселе – Жоңғар хандығына бірігіп
Бұған дейінгі оқиғалар жоңғарларды жеңудің оңай еместігін көрсеткен болатын.
Қазақтардың әйгілі батыры және ақсақалы Бөгенбай Қарақұмдағы сеймде
Қазақ жүздерінің күш – жігерін біріктіру ісін бірсыпыра уақыт
Бірақ жоңғарлардың соғыс қимылдары барған сайын өсе түсті, қоңтайшы
Жоңғарлардың жаңа қоңтайшысы болған Сыбан – Рабдан тез арада
Келесі 1717 жылы соғыс оқиғалары одан әрі жалғасты.
Бұл Қазақстанның оңтүстік ауландарына жоңғар әскерлерінің тереңдей енуіне мүмкіндік
1718 жылдың көктемінде жоңғарлар Жетісудан Арыс, Бөген, Шаян өзендері
Бұл жағдайда батырлар бастаған қазақ жасақтары едәуір табысқа жетті.
ХҮІІІ ғасырдың басында жоңғар билеушілерінің қазақ жүздеріне
Қазақ пен қалмақ бір – бірімен өте көп соғысқан
1.3 «Ақтабан шұбырынды» қасіретінің басталуы.
Қазақ хандығы ХҮІІІ ғасырдың басынан – ақ сыртқы саяси
Бұл кезеңде елдің ішкі жағдайы мәз емес еді. 1718
Төле би айтқандай, қазақ қайтадан «шілдің бағындай ыдырап» жүзге,
Қазақ халқының бүйтіп берекесі қашуын алдымен қалмақтар мен жоңғарлар
Сөйтіп, жоңғар феодалдары қазақтарға соққы беруге және қазақ жеріне
Бұл соғыстың басты мақсаты- қазақ хандығының саяси статусын бір
Жоңғарлар ірі – ірі жеті сына сияқты қозғалып, 70
Басып кіруге жалпы басшылықты Сыбан – Рабданның ағасы Шона
Жоңғар шабуылына Жетісу мен Ертіс өңірінің қазақтары бірінші болып
Жоңғарлар өздерінінің жолындағы ауылдарды талап – тонап, қазақ қауымдарын
Қазақ ауылдары әсіресе, Шона – Добаның шабуылдарынан қатты зардап
Жоңғар шапқыншылығына қарсы Болат хан қазақтардың басын біріктіре алмады.
Қабанбай, Саңырақ, Жәнібек, Малайсары, Елшібек және басқалар халықты туған
Қожаберген жыраудың айтуынша, қазақтар ұрыса отырып, шегінген, жасақтар Бетпақдала
Жаулап алушыларға Түркістанды қорғаушылар ғана табанды қарсылық көрсетіп қойған
Жоңғарлар мұнда мал – мүлікке жолығып, көптеген тұтқындар алады,
А.И.Тевкелов те жоңғарлар шапқыншылығы жылдарындағы қазақ халқының жағдайын сипаттай
Аңыздарға қарағанда, Ұлы және Орта ордалар (арғындарды қоспағанда) –
Садыр руының қазақтары Самарқан төңірегіне, Зеравшан аңғарына барды. Сөйтіп
Әр түрлі деректемелерге қарағанда, жоңғар басқыншыларының басып кіруі кезеңінде
«Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» атанған ауыр кезеңді басынан өткерген
- Қаратаудың басынан көш келеді,
Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді.
Қарындастан айрылған жаман екен,
Мөлтілдеп екі көзден жас келеді.
Мына заман қай заман, қысқан заман,
Баяғыдай болсайшы тағы заман.
Атадан ұл, анадан қыз айрылды,
Көздің жасын көлдария ағызамын,- деп сол кезде Қожаберген жырау
Жеңілістің жалпы жағдайын А.И.Левшин былайша сипаттайды: «Бұл көшу сөзсіз
Жоңғар тауларынан бастап халқымыз босқынға айналып, Жетісудан босып, Қаратаудан
«О, жарандар! Адам баласы өмірде көрген жақсылық пен жаманшылықтың
«Алқакөл сұлама» термині туралы зерттеушілер негізінен бір пікірге тұрақтаған.
Жоңғарлардың шапқыншылығынан Сырдарияның орта ағысы жағаларындағы қазақ және
Нақ осы 1723 жылы жоңғар феодалдары Қазақ хандықтарын Ташкент,
Кіші жүз қазақтары Орта Азия хандықтары шегінде ұзақ тұрақтап
1723 - 1725 жылдардағы жоңғарлар шапқынщшылығынан қырғыздар, өзбектер,
Аласапыран заман басына туып, табаны ағарып аңырай көшкен халқымыз
ІІ – тарау.
жылдарындағы қазақ халқының тәуелсіздік үшін күресі.
2.1 Ордабасыдағы құрылтай.
Жоңғар басқыншылығы ұшыратқан бүкілхалықтық қасірет қазақ халқын ашу –
1726-1727 жылдарға қарай сұлтандар мен билер басқыншы жауға қарсы
Сонау ел басына күн туған аласапыран кезде бүкіл қазақты
Ордабасы кездесуі – халқымыздың тарихындағы жоңғар басқыншыларына қарсы шайқаста
Қытай тарихшылары атап көрсеткендей, бұл кезде Тәуке ханның орнына
1723 жылы қалың қар жауып, халық жұтқа ұшырағанымен қоймай,
1726 жылдың күзіне таман қазақ даласына таяу уақытта қазақ
Расында да солай болды. Бүкіл қазақ сахарасынан жасақтар Ташкентке
Бүкіл қазақ жасақтары Қазығұрттың етегіне таяу жердегі асудан әрі
Құрылтайды ашуды Болат хан бастаса да, барлық мақсат еткен
1726 жылы үш жүз билерінің басшылығымен өткен бұл жиынның
М.Тынышбаев құрылтай өткен жерді: «бұл шағын тау Арыс пен
Бұл құрылтай өткізуде жердің әскери – қорғаныстық маңызына да
Кездесудің Ордабасында өтуінің тағы бір себебі, қазақ жерін азат
Ордабасы кездесуі – халқымыздың ұлт азаттығы қозғалысындағы жоңғарға тойтарыс
Съезде талқалынған маңызды мәселенің бірі – қазақ жасағының қолбасшысын
Батырлар арасынан бүкіл қазақ жасағының бас сардарбегі болып Қанжығалы
Дәл осы жерде бір ынтымаққа келгеннен кейін, үш жүздің
Бізге жеткен тағы бір аңызда, Ордабасыдағы кездесудің ертеңінде бүкіл
Ташкенттің маңындағы болатын шайқасты күткен жоңғарлар Түркістанға бет алған
Қараспан маңындағы шайқас – қазақтар мен жоңғардың арасындағы Ордабасы
Осы Ордабасыдағы қазақтың үш жүзінің игі жақсыларынң бас қосуы,
Ордабасыдағы бас қосуда қазақтың біртуар данышпан көсемдері – ұлы
«Ордабасы ел жүрегі, жер кіндігі, отаршылдық атаулыға қарсы барша
Әрине, Ордабасы құрылтайы жоңғар басқыншылығына қарсы елдің ынтымағын бекіткен,
2.2 Аңырақай шайқасы.
1723 жылғы жеңіліс қазақ халқының еркі мен рухын жасыта
1726 жылдың күзіне қарай үш жүздің басын біріктірген Ордабасы
1728 жылдың көктемінде Ұлытау етегінде, Қарасиыр аймағында қазақ әскерлерінің
Бұланты – Білеуті жеріндегі жеңістің зор маңызы болды. Ол
Қазақ жасақтарының Бұланты – Білеуті маңындағы жеңісінің тағы бір
Туған тарихымыздағы тәбәрік тұтып, тәлім алар шежірелі сын сағаттарының
Бүгінде бұл шайқасты зерттеуде анықталмаған тұстар да кездесуде. Бұл
Соңғы жылдардағы тарихи әдебиетте оқиғаның болған жері туралы барған
Сонымен, біз үшін ерекше назар аударатын бір сәт –
Шешуші ұрыс басталған топонимикалық орын Аңырақай тауының маңында деуге
Шайқастың тағы бір тарихи – географиялық межесі – Іле
Бүкіл қазақ жасағы алдын – ала ұрысқа тиімді жағдайда
Жау тылында Ақсүйек сай болды. Оған жақын жерде Әбілқайыртау
Сонымен, Аңырақай щайқасының ұрыс қимылдары болған алқап 200 шақырымдай
Аңырақайдағы шайқасқа Әбілқайыр хан басшылық етті. Нақ осы шайқас
Аңырақай шайқасы бір емес, бірнеше жекпе – жекпен белгілі.
Еңкейіп сонда қалмақ төмен бұқты,
Бұрқырап ауызынан миы шықты.
Жаужүрек қорықпайтын батыр Барақ,
Шоянды еңгезердей жерге жықты,- деген жырға арқау болды.
Үшінші сайыс жоңғар қолбасыларының бірі – Аңыра мен Бөлектің
Төртінші жекпе – жекте Олжабай батыр жоңғардың Жадамба батырын
Абылай мен Серіштің (Шарыштың) жекпе – жегі Аңырақай шайқасында
Ұлы Бұқар «Абылайдың бағы жиырма жасқа келгенде жанды» деп
Бұқар жырауды Абылайдың замандасы, үзеңгілес, жорықтас серігі Үмбетей жырау
Жиырма жасқа толғанда,
Қалмақпен соғыс болғанда,
Алғашқы бапты тапқанда,
Шарыштың басын қаққанда,
Қанжығаға бас байлап,
Абылайлап шапқанда,
Ұмыттың ба соны Абылай? – деген Үмбетей жырау сөздері
Ең мықты батырларынан айрылу жоңғарлардың ұнжырғасын түсірді. Олар енді
Зеңбірек оқтары қазақтар сапында абыржу туғыза бастады. Әбілқайыр хан
Ұрыстың қызған кезінде қазақ әскерінің орталық бөлігі жеңілген сияқты
Қазақ әскері алдын – ала жоспарлағандай бес бағыттан «Үлкен
Қансыраған жоңғар әскері алғашқыда шегініп, кейін бей – берекеті
Шешуші шайқас болған жер – Итішпес көлі көзден тасалау
Қазақ әскерінің тықсыруымен Аңырақай жоталарына қамалған қалмақ әскері екі
Итішпеске келіп топтасқан қалмақ әскері ес жинап, тыныстап алған
Қазақтар жауды жеңіп, тықсыра қуып жатқанда бүкіл қазақтың ханы,
Бір авторлардың пікірінше, Аңырақай шайқасы үзілістермен екі аптаға, басқалардың
Сол кезде өмір сүрген Бұқар жырау өз жырында:
- Қалданменен ұрысып,
Жеті күндей сүрісіп, - деп бұл сұраққа жауап беріп
Бүгінгі таңда асқақ рухтың айнасы болған Аңырақай шайқасының аталуы
Енді бірі: «Бұл атау сол шайқаста батырлар жекпе –
Осылайша, Аңырақай шайқасы – 1723 - 1729 жылдардағы
Аңырақай шайқасының маңызы жоғары екендігі сөзсіз. Оның халық бірлігін
Ғасырлар бойы тарихи дамуымен бірге халықтың қаны мен жадында
2.3 Батырлар мен
күрестегі рөлі.
Жоңғар басқыншылығы ұшыратқан бүкілхалықтық қасірет қазақ халқын ашу –
Сөйтіп, халықтың қырып – жойылуына жол бермеу үшін, енді
Аса көрнекті билер Төле, Қазыбек, Әйтекенің қызметі қазақ хандығының
Жоңғар шапқыншыларына қарсы күресте халқымыздың игі жақсыларының ерлік істері
Билер – ру басшыларының ірі өкілдері. Халықтың әдет –
Ел татулығын, жер тұтастығын қорғап, әділ билік жүргізгендердің аса
ХҮІІ – ХҮІІІ ғасырлар тоғысында иісі қазақтың көсемдері болған
- Қазақта үш би болған ел қалаған,
Аузына не айтар деп жұрт қараған.
Әз Төле, Қаз дауысты Қазыбек би,
Әйтеке үшеуінен сөз тараған...
...Үш бидің толып жатыр өсиеті,
Үлгі боп елге істеген әділеті.
Болса да талай ғасыр өлгеніне,
Қалған жоқ ел аузынан қасиеті,- деген жыр жолдарын бекер
Алты алаштың басын біріктіріп, тізесін қосқан – үш жүздің
Бірлікке бәтуәласып, ант беріскен халық жасақтары алғашқы елеулі жеңісіне
Жоңғар басқыншылығына қарсы күресті ұйымдастыруда өз заманының аса көрнекті
Қазақ жасақтарының жаугершілігі туралы Я.Гавердовский: «Сауыт киіп алған олар,
Отанды қорғау оңайға түспеді. Тәуелсіздік жолындағы күресте - ақ
Батыр – жаугершілік кездер мен әскери жорықтарда жеке ерлігімен
Осындай батырлардың ішінен бүкіл қазақтың жасақтарының қолбасшылығына тағайындалған Қанжығалы
Қанжығалы Бөгенбай Ақшаұлы (1680 - 1778 жылдарда өмір
Қаракерей Қабанбай (Ерасыл) Қожағұлұлы (1691-1769 жылдары өмір сүрген) –
Шапырашты Наурызбай Құтпанбетұлы (1706 – 1781 жылдары өмір сүрген)
Шақшақ Жәнібек – дарынды қолбасшы, мемлекет қайраткері, дипломат, жоңғарлардан
Тама Есет – қолбасшы, тама руының ақсақалы, кейіннен тархан,
Бәсентиін Малайсары Тоқтауылұлы – қолбасшы, бәсентиін руының ақсақалы, дипломат,
Көрнекті фольклоршы, этнограф Әбубәкір Диваев біздің заманымызға талай тарихи
Жоңғарлармен күрестің бұл кезеңі туралы М.П.Вяткин былай деп атап
Көптеген шайқастарға қатысқан жыршы – жырау Тәтіқара батырлар даңқын
Қамыстың басы майда, түбі сайда,
Жәнібек Шақшақұлы болат найза,
Алдыңнан су, артыңнан жау қысқанда,
Ер жігіттің ерлігі осындайда.
Бөкейді айт Сағыр менен Дулаттағы,
Дәріпсәлі, Маңдайды айт Қыпшақтағы,
Өзге батыр айтса да бір қайтпайтын
Сары менен Баянды айт Уақтағы.
Ағашта биікті айтсаң қарағайды айт,
Жігіттік, ерлікті айтсаң Бөгенбайды айт,
Найзасының ұшына жау мінгізген,
Емәнәлі Керейді, ер Жабайды айт /76/.
Шайқастарда батырлығымен көзге түскендердің ішінде жыршы - жыраулар
Жоңғар агрессиясына қарсы күрестерге қатысқан Ақтамберді жырау былай деп
Жауға шаптым ту байлап,
Дұшпаннан көрген қорлықтан.
Жалынды жүрек қан қайнап,
Ел – жұртты қорғайлап,
Өлімге жүрміз бас байлап /77/.
Әйгілі Бұқар жырау 28 толғау жырында ХҮІІІ ғасырдың 20
Қалданменен ұрысып,
Жеті күндей сүрісіп,
Сондағы жолдас адамдар:
Қаракерей Қабанбай,
Қанжығалы Бөгенбай,
Шақшақұлы Жәнібек,
Сіргелі қара Тілеуке,
Қарақалпақ Қылымбек,
Текеден шыққан Сатай, Бөлек,
Шапырашты Наурызбай,
Қаумен, Дәулет, Жепек батыр қасында,
Бақ – дәулеті басында,
Сәңкібай мен Шойбек бар,
Таңсық қожа, Мәмбет бар.
Қасқараудан Молдабай,
Қатарда жақсы қалдырмай,
Есенқұл батыр ішінде,
Өңкей батыр жиылып, - деп жырлайды /78/.
Олардың бәрі қазақ жасақтарының жүздіктері мен мыңдықтарын басқарады. Қазақтарда
Бұл батыр бабаларымыз, Бұқар жырау сөзімен айтсақ:
«Еңбек қылған ел үшін,
Жауда кеткен кек үшін,
Қазақтың абырой – арына,
Сарып қылған бар күшін».
Елім деп еңіреген, Отан үшін от кешкен батыр бабаларымыз
Бір жарым ғасырға созылған жоңғар шапқыншылығына қарсы жүргізген қазақ
Қазақ халқы үшін өзек өртер қасіреттерге толы, кейінгі ұрпақ
ХҮІІІ ғасырда қалыптасқан қазақ халқының саяси - әлеуметтік өмірі
Дәл осы қиын – қыстау кезеңде халық бостандығы, ел
Қорытынды
Қорытындылай келсек, Атамекен бостандығы, әрине, оңайлықпен келмеді. Халық қабырғадан
Аңырақай шайқасы, біріншіден, қазақ халқының бірлігі мен
Аңырақай шайқасындағы ұлы жеңістің
Сонымен, Аңырақай жеңісі Ордабасы құрылтайында
Аңырақай шайқасы жоңғарлардың жан – жаққа
Тағы бір айта кететін жайт
Аңырақайдағы жеңіс, тек ХҮІІІ ғасыр
Аңырақай шайқасы үшінші мыңжылдықта да
Аңырақайдың маңыздылығының күштілігі сондай, ол
Ендеше, Аңырақай шайқасы - қазақ
Пайдаланылған деректер мен әдебиеттер тізімі:
1. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. ІІІ –
2. Сонда.
3. Тынышбаев М. Великие бедствия... А., 1992.
4. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. ІІІ –
5. армысың, ата тарих – Аңырақай. А., 2001
6. Телеуова Э.Д. «Қазақ хандығының Тәуке хан тұсындағы ішкі
сыртқы жағдайы» // Ақиқат, 1999, №7.
7. Левшин А.И. Описание киргиз – кайсацких или киргиз
и степей. А., 1996.
8. Мамырұлы К. Қазақ тарихы. А., 1995.
9. Телеуова Э.Д. «Тәуке хан және оның тұстастары» //
1999, №6.
10. Аполлова Н.Г. Присоеденение Казахстана к России. А., 1948.
11. Созақбаев С. Тәуке хан. Жеті жарғы. А., 1994.
12. Нұрпейісов К. «Шежіреден – тарихқа, аңыздан – ақиқатқа»
Қазақстан, 1993, 9 желтоқсан.
13. Аманжолов К. Түркі халықтарының тарихы. А., 2002.
14. Шамшиденова Ф.М. ХҮІІ – ХҮІІІ ғасырлардағы Қазақ хандығы.
Семей, 2002.
15. Бұл мәліметтер Э.Д.Телеуовтың «Тәуке хан тұсындағы қазақ
хандығының саяси, әлеуметтік және экономикалық ахуалы»
тақырыбында тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми атағын алу
үшін дайындалған диссертациясынан алынды.
16. Сонда.
17. Сонда.
18. Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі. А., 1994.
19. Мамырұлы К. «Кеңес тарихнамасындағы қазақ – жоңғар мәселесі»
Қазақ тарихы, 1994, №3.
20. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. ІІІ –
21. Тынышбаев М. Киргиз – казаки в ХҮІІ –
22. Хасенов Ә. «Жүз жылдық жосын» // Қазақ әдебиеті,
желтоқсан.
23. Мыңжан Н. Қазақтың қысқаша тарихы. А., 1994.
24. Қани М. Қазақтың көне тарихы. А., 1993.
25. қозыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. А., 1994.
26. Ибраев М. «Қазақ халқының жоңғар басқыншылығына қарсы ұлт
азаттық күресі» // Семей таңы, 1991, 13 сәуір.
27. Борамбаев Ж. «Қаратаудың басынан көш келеді» // Қзақ
1990, 16 қараша.
28. Қазақтың тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. ІІІ –
29. Сонда.
30. Мағауин М. Көрсетілген еңбегі.
31. Маданов Х. Қазақтың арғы – бергі тарихы. А.,
32. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. А., 2003.
33. Златкин И.Я. История джунгарского ханства в 1635-1758 г.г.
34. Сабыров С. Қазақстан тарихы. А., 2002
35. Нұржекеұлы Б. «Ақтабан шұбырындыға 270 жыл» // Жас
23 сәуір.
36. Хасенов Ә. Қазақ тарихының бес мың жылдық
37. Тынышбаев М. История казахского народа. А., 1993.
38. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. ІІІ –
39. Әбдіразақов Т. «Жоңғар шапқыншылығы және оның әлеуметтік –
экономикалық зардаптары» // Қазақ әдебиеті, 1992, 16 қазан.
40. Тынышбаев М. Великие бедствия... А., 1992.
41. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. ІІІ –том.
42. Сонда.
43. Сонда.
44. Әбдіразақов Т. Көрсетілген мақаласы.
45. Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз –қазақ һәм хандар шежіресі.
А., 1991.
46. Левшин А.И. Көрсетілген еңбегі.
47. Жүргенов Ә. «Үш жүз жылға созылған соғыс» //
қаңтар.
48. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. ІІІ –
49. Ысмайылов Ә, Жолдасов С. «Ордабасы кездесуі: ақиқат пен
Қазақ тарихы, 1998, №1.
50. Сонда.
51. Сонда.
52. Бүркітов С. «Арқадағы тарих таңбалары» // Ақиқат, 1993,
53. Жүргенов Ә. Көрсетілген мақаласы.
54. Тынышбаев М. «ХҮІІ –ХҮІІІ ғасырлардағы қазақтар» // Қазақ
тарихынан. А., 1997.
55. Борамбаев Ж. Көрсетілген мақаласы.
56. Салықбай Ә. «Ерлік пен елдікті ту еткен» //
57. Левшин А.И. Көрсетілген еңбегі.
58. Кекілбай Ә. «Ой арқауы Ордабасы» // Егемен Қазақстан,
59. Омарбеков Т. «Бұлантыда басымыз бірігіп, Аңырақайда атымыз
шықты» // Ақиқат, 1998, №12.
60. Тынышбаев М. Великие бедствия... А., 1992.
61. Сонда.
62. Қасымбаев Ж. «Аңырақай шайқасының ақиқаты» // Егемен
Қазақстан, 1999, 8 шілде.
63. Дүйсенов С. «Аңырақай шайқасы қазақтың «Бородиносы ма?» //
Семей таңы, 2002, 13 желтоқсан.
64. Нұржекеұлы Б. «Азаттық жолындағы аяусыз күрес» // Жетісу,
17 шілде.
65. Тынышбаев М. Көрсетілген еңбегі.
66. Дүйсенов С. Көрсетілген мақаласы.
67. Қозыбаев М. «Ғасыр шайқасы - Аңырақай» //
2000, 12 желтоқсан.
68. Қасымбае Ж. Көрсетілген мақаласы.
69. Байжантегі Е. «Аңырақай шайқасы Отан үшін отқа түсудің
белгісі» // Астана ақшамы, 2002, 9 сәуір.
70. Кәрібаев Б. «Шайқастың тарихи маңызы» // Қазақ тарихы,
71. Нұрпейісов К. «Азаттық жолындағы аяусыз күрес» // Жетісу,
17 шілде.
72. Омарбеков Т. Көрсетілген мақаласы.
73. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. ІІІ –
74. Сонда.
75. Сонда.
76. Бес ғасыр жырлайды. І – том. А., 1994.
77. Сонда.
78. Сонда.
79. Қозыбаев М. «Ғасыр шайқасы – Аңырақай» // Қазақстан
2000, 12 желтоқсан.
80. Қасымбаев Ж. «Аңырақай шайқасының ақиқаты» // Егемен
Қазақстан, 1999, 8 шілде.
- 7 -
