Ағылшын және қазақ тілдеріндегі тұрмыстық етістіктердің семантикалық ерекшеліктері диплом жұмысы
Мазмұны
Кіріспе..…………………………………………………………………………3
Тарау 1. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі тұрмыстық етістіктердің лексика - семантикалық ерекшеліктерінің теориялық аспектісі................................
Семантикалық өріс түсінігі…………….………………………………..
Семантикалық өріс типтері……………….……………………………..
Ағылшын тіліндегі тұрмыстық етістіктерге семантикалық қолданысына сипаттама беру…………………………………………….....
Етістіктердің жалпы семантикалық ерекшеліктері………………..
Тарау 2. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі тұрмыстық етістіктерді қолданудың тәжірибелік аспектісі………………………………………...
2.1 Ағылшын тіліндегі тұрмыстық етістіктердің семантикалық тұрғыдан топтастырылуы………………………………………………….....
2.2 П.П.Литвиновтың “To live, to work, to dress, to be ill, to sleep, to eat” тұрмыстықетістіктері…………………………………………………………
2.3 Тұр, жүр, отыр, жатыр етістіктерінің сипаты.............
Қорытынды......................
Пайдаланған әдебиеттер тізімі……………………………………………....
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: 52 бет
Пәні: Соңғы қосылған дипломдық жұмыстар
-----------------------------------------------------------------------------------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Мазмұны
Кіріспе..…………………………………………………………………………3
Тарау 1. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі тұрмыстық етістіктердің лексика
Семантикалық өріс түсінігі…………….………………………………..
Семантикалық өріс типтері……………….……………………………..
Ағылшын тіліндегі тұрмыстық етістіктерге семантикалық қолданысына сипаттама беру…………………………………………….....
Етістіктердің жалпы семантикалық ерекшеліктері………………..
Тарау 2. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі тұрмыстық етістіктерді қолданудың
2.1 Ағылшын тіліндегі тұрмыстық етістіктердің семантикалық тұрғыдан топтастырылуы………………………………………………….....
2.2 П.П.Литвиновтың “To live, to work, to dress, to
2.3 Тұр, жүр, отыр, жатыр етістіктерінің сипаты.............
Қорытынды......................
Пайдаланған әдебиеттер тізімі……………………………………………....
Кіріспе
Дипломдық жұмыс ағылшын және қазақ тіліндегі етістіктерінің құрылымдық семантикалық
Семантикалық өріс түсінігі Г.Ипсен еңбегі жарыққа шыққан соң
Қазіргі семантика деректерінде лексика жүйелігі барлық деңгейлерде айқындалады:
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Соңғы кезде тіл мен мәдниет біртұтастығы
Осы дипломдық жұмысы ағылшын және қазақ тілдерінде тұрмыстық етістіктерінің
Зерттеудің мақсаты лингво мәдени аспектідегі ағылшын және қазақ тілдерінде
Зерттеу материалы ретінде фразеологиялық, бір тілді және екі тілді
Қазіргі семантика деректерінде лексика жүйелігі барлық деңгейлерде айқындалады: лексикалық-семантикалық
Тұрмыстық етістіктері бейнелеуінің элементарлы бірлігі синтагматикалық және парадигматикалық қатарларда
Тілдік бірліктердің ерекше түрлерін пайдалану семантикалық талдау жүргізу реттілігін
Зерттеу әдістері. Жұмыс үрдісінде әртүрлі әдістер кешені пайдаланылды, олардың
Еңбектің ғылыми жаңашылдығы онда алғашқы рет зерттеудің мәлени бағыттылығындағы
Дипломдық жұмыстың ғылыми және тәжірибелік маңыздылығы ағылшын және қазақ
Жұмыс құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, үш тарау, қорытындыдыдан, қазақ
Ағылшын және қазақ тілдеріндегі тұрмыстық етістіктердің лексика - семантикалық
Семантикалық өріс түсінігі.
Лингвистикада қандайда бір жалпы (интегралды) семантикалық белгімен біріктірілген тілдік
Семантикалық өрістің классикалық мысалдарының бірі - бірнеше түстік
Семантикалық өріс келесі негізгі қасиеттерге ие болып келеді:
1. Семантикалық өріс тіл тасымалдаушысына интуитивті түсінікті
2. Семантикалық өріс тілдің дербес жүйе түрі ретінде автономды
3. Семантикалық өріс бірліктері қандай да бір жүйелі семантикалық
4. Әр семантикалық алаң басқа семантикалық өрістермен байланысты және
Семантикалық өріс теориясы негізінде тілде кей семантикалық топтар
Сөздердің көпшілік жеке жүйелер бірігуі түрінде лексиканың ондай берілу
Жеке семантикалық алаң элементтері әрдайымғы және жүйелі қатынастармен
Жеке тілдік бірліктің бірнеше мағынасы бар. Соның салдарынан әртүрлі
Семантикалық өріс негізінде жатқан белгісі адамның қоршаған шынайлығы және
Семантикалық өрістің қарапайым түрі – бір сөз табына жататын
Мысалы, ағаш, бұтақ, жапырақ, дің сөз топтары «бөлік-тұтас» қатынасымен
Сөздің етістіктерінің семантикалық өрісі синонимдік қатар біріктірілумен беріледі (сөйлесу-әңгімелесу;
Парадигматикалық типтің минимальді семантикалық алаңының мысалы синонимдік топ болып
Нақты семантикалық өріс элементтерін біріктіретін ортақ семантикалық белгісі сол
Семантикалық өрісін зерттеу үшін компонентті талдау және ассоциативтік эксперимент
Қазіргі кезде «семантикалық өріс» терминінің өзі көбінесе тар лингвистикалық
1.2. Тілдегі семантикалық өріс типтері
Семантикалық өріс бойынша лексика бөлінудің көзқарасы Р. Мейер арқылы
P. Мейер семантикалық өрістің үш типін бөледі, оның негізіне
табиғи өрістер (ағаш, жануарлар, сезім қабылдау және т.б.);
жасанды өрістер (механизмдердің құраушы бөліктерінің атауы.);
жартылай жасанды өрістер (этикалық түсініктер, жеке кәсіби және
Семантикалық өрістің теориялық бейнеленуі алғашқы рет Й. Трир еңбектерінде
Й. Трир бойынша, семаниткалық өріс сөздік бөлігі мағынасымен тығыз
Сөйлеуші және тыңдаушы санасында кез келген сөзді қолданғанда, берілген
Тілдегі барлық түсініктер мағына ұқсастығы және қарама-қарсы бойынша қандай
И. Трир бойынша, семантикалық өріс өзгерісі осылайша жүреді, алаңның
Ғалым ойынша, тыңдаушы сөзді санасында сөз белгілерінің барлық алаңы
Й. Трир концепциясы тіл сөздері арасында әрі қарай құрылымдық
Әрі қарай алаң теориясы басқа ғалымдар арқылы да берілді.
Г. С. Щуруға сай , парадигматикалық құбылыс сияқты алаңнан
Бір сөздің өзі парадигматикалық не синтагматикалық қатынастарда болады [12;92].
Парадигматикалық өріс ішінде синонимдер, антонимдер, гипонимдер, гиперонимдер және басқа
"а night" және "a day" сөздері "тәулік мезгілі
Синонимдік қатынастар деп олардың толық не жартылай дәл келуімен
Синонимнен антонимия айырмашылығы- "қарама-қайшы мағыналары бар лексикалық бірліктердің
Мысалы; to join - to part; small - large;
Ғалымдар сөздер арасындағы – «семантикалық өрістегі парадигматикалық қатынасы –
Түр түсінігіне сай сөздер, - тегілік түсінік– гиперонимге қатысты
"a feeling" сөзі "an affection"сөзіне синоним ретінде қарстырылады. Сөйтіп,
Бірақ, синонимнен айырмашылығы гипонимнің гиперонимге ауыстырылуы мүмкін, ал
Мысалы; He bought roses /He bought flowers. Берілген мысалда
Синтагматикалық өріс –қолдану жағынан бір бірімен тығыз байланысты сөздер
Ондай алаңдарға олардың семантикалық үйлесімдігі жағынан сөздер біріктіріледі. Сөздердің
Г. С. Щуру бойынша, барлық, семантикалық өрістер жиынтығы қандай
Бірақ кей ғалымдар лексика ұйымдастырылу жүйелігіне күдіктенеді және
Бірақ лексиканың ұйымдасу жүйелігі осы жүйе ашықтығында және де
Ағылшын тіліндегі тұрмыстық етістіктерге семантикалық қолданысына сипаттама беру
Ағылшын тілінде тұрмыстық мағынасымен етістіктер семантикасы кең түрінен жеке
Ғылыми және тәжірибелік маңыздылығы ағылшын және қазақ тілдеріндегі аудармашылар
Септеулік шегінде негізделген предикаттар жіктелуі таралған, бұл субъектінің семантикалық
Агентив - әрекет етістігімен берілген өндірісшіні білдіретін септік.
Объектив – ортақ рольдік түсіндіру жазылмайтын септік және басқа
Датив (соңынан бейнефактив деп аталған) септік - әрекет етістігімен
Инструменталис - әрекет етістігі білдіру нәтижесінде себепті пайда болған
Фактив - әрекет арқылы жасалатын септік.
Локатив - әрекет бағытталған, әрекет етістігімен берілген орынды білдіретін
Ч.Филлмор бұл септіктерді мүмкін туғанынан болған түсініктер, әмбебаптық жинақ
Осы жүйенің басқа түсіндірілуі бар:
1.Агенс (А) - әрекет етістіктерін талап ететін септігі (жанды
2.Экспериенцир (Е) – экспериментті етістікті талап ететін септігі.
3.Бенефактив (Б) – бейнефактивтік етістікті талап ететін септігі (мысалы,
4.Объект ( О ) – әр етістік үшін міндетті
5.Локатив ( Л ) – локативтік етістік талап ететін
6.Датив ( Д ) – етістік әрекетпен болатын жанды
Семантикалық теориясы негізінде тілде кей семантикалық топтар болуы туралы
Қандай да бір қасиеттегі етісті тек типтері бойынша елеулі
Дж. Лайонз ең алдымен жай-күйді оқиға, процестерге, әрекет және
• статикалықдинамикалық жағдай,
• ұзару жағдай тез болуы,
• жағдайдың бақылануы / бақыланбауы,
Дж. Лайонз предикаттардың келесі типтерін бөледі;
1. «әрекет» activity- агентпен басқарылатын ұзарған динамикалық жағдай;
2. «процесс» process - агентпен басқарылмайтын ұзарған динамикалық жағдай;
3. «жай-күйі»state - агентпен басқарылмайтын статикалық ситуация,;
4. «акт» action - агентпен басқарылатын тез арадағы динамикалық
5. «оқиға»event - агентпен басқарылмайтын тез арадағы динамикалық жағдай
У. Чейф предикаттардың үш негізгі типін бөледі; жай-күйі, процестер
Чейф предикаттар типін бөлу үшін жұптарының белгілері келесідей:
• агент және пациенс болуы/болмауы;
• концептуализирленген жағдай өзгермелігі/ өзгермейтіндігі;
• мағына қимылы мүмкіндігі/мүмкін еместігі «happen» және «do» бірге.
Чейфтің белсенді емес субъектісі сұраққа жауап береді; «What
Чейф арнаулы рөлдік семантикасы бар топтарды бөледі; экспериенциальдік
У. Чейф предикаттың бір семантикалық типінде мүмкін біртекті
Сөйтіп, Чейф пайдаланған семантикалық рольдердің (Агент, Пациенс, Экспериенцер, Бенефициант)
Динамикалық / динамикалық емес.
Басқаруға келетін / басқаруға келмейтін.
Динамикалық деп жағдай өзгермелігі түсіндіріледі, ал басқарылатыны – қатысушының
жай күйі – динамикалық емес, басқаруға келмейтін жағдайлар.
процестер – динамикалық, басқарылмайтын жағдайлар.
ережелер – динамикалық емес, басқарылатын жағдайлар.
әрекеттер – динамикалық, басқарылатын жағдайлар.
О.Н. Селиверства семантика жағынан предикаттардың жеті тобын бөледі:
1. әрекет мағынасымен
2. процесс мағынасымен
3. жай - күйі мағынасымен
4. сапа мағынасымен
5. класс және байланыс мағынасымен
6. кеңістікте болу мағынасымен
7. потенциалдық мағынасымен
Бұл топтардың барлығы өзара белгілердің белгілі жүйесімен байланысқан.
Әрекет және процесс предикаттары өз арасында субъектінің агентивтігі
Қандай да бір қасиеттегі етісті тек типтері бойынша елеулі
Жай - күйі предикаттары әрекет және процесс предикаттарынан статикалық
Әрекеттер, процестер, сапалар кеңістіктегі табудан жекеленген байланыстарды білдіретін байланыс
Кеңістік предикаттары қандай да бір кеңістікте ұзақ болуымен сипатталатын
Потенциалдық предикаттар өз денотаттарын осы жүзеге асыруға болатын мезгіл
Бөлінген типтердің бөлінуі.
Шекті және шекті емес.
сол мезеттегі және ұзақ
Әрекет мағынасымен предикаттар арасында жеке әрекеттерді білдіретін және де
Т.Д.Шабанова предикаттардың берілген жіктелуін сын көзбен белгілей отырып, семантикалық
Жай - күйі әрдайым өз субъектісіне бағдарланған. Бұл
«Күш» түсінігі кеңістікте бағытпен және қосымша нүктесімен сипатталатын шамалық
Элементарлы анықталмайтын мағыналар ретінде семантикалық септіктерді бөлу дәрежелі семантикалық
Берілген семантикалық белгілерді мұқият қарастырайық. Сонымен: бастама «жұмыстың» басталуы,
Т.Д.Шабанова субъектінің өз әрекетін саналы бақыламаған кезде, бірақ бұл
«Жете түсіну» семантикалық белгісі Х субъектісі тек физикалық күш
Т.Д. Шабанова қарастырылған элементарлық мағыналар негізінде көру етістігінің келесі
1.Бастамасы алдыңғы кезеңдегі еркі күшінің қосымшасымен сипатталады, бұл тест
+ еріктілік күшінің қосымшасы
+ бастама, онда екінші компонент біріншінің айқындалуы болып табылады.
2.Іскер бастапқы кезеңінде субъект күш қосымшасын бастапқы кезеңде объект
+ физикалық күш қосымшасы
+ еріктілік күш қосымшасы
- бастама
+ бастапқы кезеңдегі бақылау
3.Іскер соңғы кезеңінде соңғы кезеңдегі жұмыс тоқтау бойынша күш
+ физикалық күш қосымшасы
+ еріктілік күш қосымшасы
- бастама
- бастапқы кезеңдегі бақылау
+соңғы кезеңдегі бақылау
4.Жете түсінуші Агентив потенциалды бақыланушылық субъектіге тән екендігін анықтайды,
+ физикалық күш қосымшасы
+ еріктілік күш қосымшасы
+ потениалдық бақыланушылық
+ физикалық күші қосымшасының каузаторы ретінде
+ физикалық күш қосымшасын түсіну
5.Түсінбеуші Агентив субъектінің күш қосымшасы көзі ғана болып табылатындығын
+ физикалық күш қосымшасы
- барлық кезеңдердегі еріктілік күш қосымшасы
- барлық кезеңдердегі күш қосымшасының жете түсінуі
6.Агентив, жете түсінуші нәтиже. Осы топтың етістіктер семантикасы жанды
Осы топтың етістіктер субъектісі позициясындағы актанттың семантикалық моделі келесі
+ физикалық күш қосымшасы
- еріктілік күш қосымшасы
+ жұмыс нәтижесін жете түсіну.
Сөйтіп. Т.Д.Шабанова бөлген семантикалық ролі көрнекті түрде жұмыс жасау
Актанттың семантикалық ролі ықпалын қандай да бір семантикалық типіне
Т.Д.Шабанова айтқандай, әрекет және процестерге кезеңдегі мүшелену тән және
1.«Әрекет» предикаттың семантикалық типі, оның актантына «физикалық күш қосымшасы»,
2.«Процесс-әрекет» предикаттың семантикалық типі,
3.«Әрекеттік процесс» предикаттың семантикалық типі,
4.«Процесс» - предикаттың семантикалық типі,
5.«Жай - күйі» - предикаттың семантикалық типі, «физикалық күш
6.«Қасиет» - пердикаттың семантикалық типі, ол объект өмір сүру
Әрекеттер, процестер, сапалар кеңістіктегі табудан жекеленген байланыстарды білдіретін байланыс
Рольдік семантика жағынан предикаттарды жіктеу орталық, бірақ жалғыз емес
Предикаттардың қызметі – лексика және синтаксис біртұтастығын білдіретін семантикалық
1.4. Ағылшын тіліндегі тұрмыстық етістіктердің семантикалық типтері
Ағылшын тілінде тұрмыстық етістіктерін сипаттағанда суреттеу тілі таңдауында қиындықтар
Чейфтің оқиға субъектісі ретінде Экспериенцир анықтамасы ақыл көңілі және
Экспериенциальдік етістіктер жай-күй не жай-күй емес болуының мүмкін етістіктері
Одан басқа, практика көрсеткендей, біздің етістіктер жалғастыру формасында
Етістітктердің мағыналық құрылымын әрі қарай өңдеуде пайдаланылатын Экспериенцир термині
Т. Д. Шабанова ұсынған Инициатор, Іскер, Агентив рөлдік семантикасының
“Әрекеттер”, “процестер”, “жай-күйі ”, “қасиеттерден” айырмашылығы , “пофаздық
Күш қосымшасымен бірге семантикалық белгілер жинағы (бастама, бақылануышылық, жете
Айқын болғаны, субъект әрекетті бастай алмайды немесе тоқтатпайды, себебі
“Бастама” семантикалық компонентімен байланысты мұнда келесі құрылымы мүмкін; “I
“Жете түсіну ” семантикалық белгісі керісінше осы етістіктерде болады
Сөйтіп, оның терминологиясындағы осы жіктелуден бас тарттық, себебі эмоционалдік-бағалау
Көпшілік авторлар предикаттарды статальдік етістікті рұқсат ету мағынасында
“Стативтік” етістік айтылуын ағылшын тілінде келесі қатарға жатқызады
Берілген белгілер деректері негізінде жоғары аталған етістік стативтеріне жатқызамыз:
Бірақ біз берілген қорытындыға қанағаттанған жоқпыз. Әрі қарай зерттемеміз
О. Н. Селиверстов тұжырымдамасында Вендлен, Лайонз еңбектерінде жай-күйі предикаттары
Осы көзқараста предикаттарды қарастырғанда hope, wish, fall in wish
Осындай етістігінің болуы объектінің еркін әрекеттерінің себебі болып
«Үміттену» - «қажет ету» сияқты және to decide-to fall
Сөзсіз, ТПТ синонимдер болып табылады; өз семантикасында дефинициялық бөлігімен
Жүзеге асырудың реттілік және автономдық белгісі бойынша лексикалық бірліктердің
Көп мағыналы тілдік бірліктер мәндерінің семантикалық идентификациясы құралы ретінде
Оқиға немесе фактілерді түсіну үшін коммуникативтік актіде және вербальдік
Аса «архетиптік», яғни ішкі психикалық күйі ретінде «сенім» беруші
Тілдік семантикалық-синтаксистік қызметтер облысында to decide және –
Етістіктерді мағынасына қарай топтастыру мәселесі де, басқа сөз таптары
Бірінші сала. Бұларға өздеріне тән негізгі лексикалық мағыналарын дәйім
Екінші сала. Бұл топқа өздеріне тән негізгі лексикалық мағыналарын
Үшінші сала. Бұл топқа енетін саны аз. Оларға өздеріне
to decide ерекшелігі еркін қолдануда жүзеге асуы мүмкін
to decide арнаулы тілдік мағынасымен бірге
to work предикатының арнаулы тілдік қызметі негізінен номинальді-прорноминальді
to fall in wish кейбір тілдік қызметінің идентификациясы
Прагмастилистік мән мәтіндерде ТПТ жүзеге асатын тілдік қызметі облысы
to decide тілдік арнаулы
to work арнаулы тілдік функциясы,
Бекітуші және теріс формалардың тілдік қолдану диспропорционалдығы ТПТ айтылуға
Сөз және форма жасау белгілері бойынша «үміт арту», «сену»
«Үміт арту» және «керек ету» лексикалық доминанттар белгілері бойынша
«Үміт арту» предикатының тілдік функциясы еркін синтаксисті тілеу функциясы
«Үміт арту» предикаты ақындыққа, салтанаттыққа мәтінді апаратын етістік (ғажайып
«Үміт арту» және «қажет ету» бекіту және теріс формаларын
Орыс тілінің ТПТ қызмет түрі предикаттардың келер шақтағы сараптамалық
«Үміт арту» предикатының арнайы «түрлік» қызметі тілек манифестирлену қызметі
Одан басқа, ағылшын және орыс тілдерінде ТПТ жұптары
Ағылшын және орыс тілдеріндегі ТПТ салыстырмалы аудармалары және керісінше
Ағылшын және орыс тілдеріндегі тілек айту құралдарының лексикалық парадигмасын
Ағылшын және орыс тілдеріндегі ТПТ to decide, to
Тұрмыстық етістіктердің негізгі ерекшеліктерін талдаудың тәжірибелік аспектісі.
2.1 Етістіктің жалпы түсінігі мен екі тілдегі ұқсастықтары.
Жалпы етістіктерді қарастыратын болсақ, өзімізге белгілі, заттың қимылы мен
Осындағы жинадым, отыр, жауды, еріді, шаптың дегендердің мағыналарына көңіл
Қимыл-жай күйді – бүлкіл, аяң, желіс, шоқырақ, тынық т.б.
Біріншіден, бұл сөздер заттың қимыл-жай күйін білдіріп тұрған жоқ,
Екіншіден, ма деген сұраулық шылау арқылы ажыратамыз. Мысалы: бұл
Етістіктер басқа сөз таптарының ( зат есім, сын есім,
Етістіктер- басқа сөз таптарының морфологиялық формасы жағынан қарама-қарсы ерекшелінетін
Мұның біріншісін - өткен шақтың, екіншісін – шартты райлық,
Сондай-ақ, етістіктерді түрлендіретін (бер-ме, бер-гіз, бер-іңкіре)-ме, -гіз, -іңкіреп жұрнақтары
Осындай етістіктін грамматикалық категориялары қазақ тілінде де зор. Ұқсастығы
Ағылышн тілінде етістіктер орыс тілі және қазақ тіліндегідей сабақты
Мысалы үшін сабақты етістіктерге (transitive verb) жататындар:
Етістік – тіліміздегі сөз таптарының ішіндегі ең күрделі және
Ағылышн тіліндегі жалпы етістіктер морфологиялық құрылымына байланысты 4 топқа
Қазіргі ағылышын тілінде етістіктің негізгі формалары 3 топқа бөлінеді:
Грамматикалық теориялық негізбен бірге сабақ барысында практика жүзінде, мысалмен
Етістік дегеніміз не ? Етістік нені білдіреді? Етістік әр
Мысалы, оларды осы тұрғыдан алып, іштей амал - әрекет
Ахмеди Ысқақов етістіктің жалпы сипатын былай қарастырып кетеді. Етістік-
Етістіктің лексика-семантикалық сипатының мейлінше өрісті болатын себебі- лол семаника
Етістіктің лексика-грамматикалық формаларының бай болатын себебі- ол формалар амал-әрекеттің
Етістіктің лексика-семантикалық мағынасы мен формаларының байлығы оның өзіне тән
Етістіктің осындай әр қилы категорияларының мағыналары да, синтаксистік қызметтері
Етістіктің лексикалық құрамында қанша сөз болса, солардың әр қайсысының
амал-әрекет етістіктері ( босат, көтер, күрес, ки, сыз, өлше,
қимыл-қозғалыс етістіктері ( ауна, аудар, домала, жыт, қаш, секір,
қалып-сапа етістіктері ( жат, жантай, тұр, тос, күт, ұлғай
өсу-өну етістіктері ( балала, жапырақта, гүлде, өс, өн т.б.)
бағыт-бағдар етістіктері ( бар, кел, кет, қайт, әпер, әкет
көңіл күй етістіктері ( жыла, қайғыр, өкін, күл, қуан
бейнелеу-еліктеу етістіктері ( жарқыра, күркіре, дүркіре, тарсыла, сыртылда, сырқыра
дыбыс-сес етістіктері, көру-есту етістіктері, мінез-құлық етістіктері деген сияқты әлденеше
2.2 “To work, to live, to sleep, to drеss,
Литвинов П.П. қарастыратын ғалымның тұрмыстық етістіктерге байланысты бөлген
П.П.Литвинов ғалымның зерттеуі бойынша мынадай ағылшын тілінің тұрмыстық етістіктерін
To bear
To live
To bear
To drink
To eat
To cook
to wash of
to sleep
to be ill
tidy oneself up
to sleep
to awake
recover
to wash oneself
weaken
Ал ағылшын жазушыларының еңбектерінде де осы қазақ тілінің жазушылары
Мұнда қарастырып, зерттеген кезде, статистикаға сүйенсек, қазақ тіліне
To work_ I know that the work I have
To live_ As long as I live, Dorian Gray
To eat_ Basil, let us have something iced to
To work_ Just touch the bell, but I have
To sleep_ There was a look of fear in
To live_ You have only a few years in
To live_ Live! Live the wonderful life that is
Мұнда Лорд Генри жас Дориан Грейге өмірдің рахатына бөлініп,
To dress_It’s so boring to put on evening, said
To work_I can’t, really. I have a lot of
To dress_It’s rather late, and as you have to
To dress_ Her dresses always looked as if they
To dress_ While Lord Henry was thinking about these
To dress_And she ran out of the room to
To dress_After I left you yesterday evening, Harry, I
To live_If this girl can give a soul to
To dress_ When the second act was over, Lord
To be ill_My dear Dorian,I should think Miss Vane
To be ill_ I wish she were ill, Dorian
To eat_ We will smoke cigarettes and drink to
To be ill_ Are you ill? 62p
To be ill_ You are ill, I suppose. When
To live_ It was only in the theatre that
To work_ I will work so hard and try
To work_ He wanted to have a short
To live_ During the three terrible hour that the
To sleep_It was afternoon when he woke up.69p
To sleep_ Monsieur has well slept this morning, he
To dress_ As soon as he was dressed, he
To live_ We live in an age that reads
To eat_ My dear Basil, how do I know?
To live_ She lived her finest tragedy. 82
To live_ If you try to look at it,
To eat_ I will come and have tea with
To eat_ His sins would eat away its beauty
To live_ And yet the picture would still live
To work_ Always glad to have a rest, Mr.
To live_ And, indeed, the whole book seemed to
To live_ The room looked as if it had
To work_ I have some work to do. 111
To dress_ It will be time enough, then, you
To dress_ That evening, at eight-thirty, beautifully dressed, Dorian
To eat_ But at dinner he could not eat
To eat_ He drank in a hurry, but his
To dress_ At midnight Dorian Gray, dressed as a
To live_ He could feel nothing but the wild
To dress_ It was one of the women who
To dress_ He went to his room and dressed.
To live_ Sir Geoffrey put his gun to his
To live_ He knew that he had lived an
Осы зерттеген ағылшын және қазақ тілінің тұрмыстық етістіктері әрбір
Литвинов П.П. ғалымның ағылшын тілі тұрмыстық етістіктерінің зерттеуі бойынша
Жаратылу
Өмір сүру
өсу
ішу
Тамақтану
шешу
Жұту
жуу
Ұйықтау
Жату,
Ұйықтау
Ояну
қону, түнеу
Осыған сызба арқылы қазақ тілінің тұрмыстық етістіктеріне зерттеу жүргізейік,
“Абай жолы” кітабының I-ші томы бойынша мына тұрмыстық етістіктерге
Ұйықтау – тұрмыстық етістігі адам өміріндегі ең бір маңызды
Үй ісі көрпе жайып, жастық әкеліп салды. ( Х.
Бұны қаладан алып қайтқалы барған ағайыны Байтасты да таң
Киіну – адам ғұмырындағы қажетті амал, іс - әрекеттерінің
Тақымынан толық шығарып алғанша бастырмалатып кеп, Жұмабайдың қалың қара
Тамақтану - өмірдегі аса маңызды қорек ету процесі.
Тамақ ішіп нәр алу, ішіне ел қондыру. Ахмет жұмыстан
( С. Бегалин). [85;510]. Организм сыртқы ортаның заттарымен қоректенеді.
Шешелері бұған біресе қымыз, біресе тоңазыған ет, біресе шай
Ауыру – бұл тұрмыстық етістігі де адам өмірінің бір
Көп ауырып, сартөсек болған ана басынзорға көтеріп, қасындағы мұнтаздай
( «Денсаулық»). [85;86] Бұл паразиттер мал организмі әлсіреген кезде
Сүндетке отырғызғанда, ауырсынып жылап жатып: [11;19]. Абайдың іші мұздап,
Өмір сүру – адам баласының дүниеге келуі, қазақ тілінің
Көрінгелі жаралдым өлмек үшін, Көңілдің тілегенін бермек үшін, Айтпаймын
Балам, бойың өсіп ержетіп қалыпсың-ау! [11; 14]. -"Құдай-ай, бұл
Жұмыс жасау – адамдардың өмір сүру мақсатындағы әр алуан
Сапар қартпен ақылдаспай тұрып, ауылда бір де бір іс
( Ә.Әлімжанов). Ауылға бара қалсаң, қарап отырмайсың, шаруа істейсің
( Қ.Қуанышбаев). [85; 251].
Ұғысып істеңдер. [11; 113]. Сондағы еңбек үшін ақы алмай
Осы зерттелген мысалдардың барлығы қазақ тілінің тұрмыстық етістіктерінің семантикалық
2.3. Тұр, жүр, отыр, жатыр тұрмыстық етістіктерінің сипаты.
Адамзат атаулының қай-қайсысы болсын я жатқан, я тұрған, я
Ең алдымен бұл төрт етістік (жатыр, жүр, тұр, отыр)
Екіншіден, бұл төрт етістіктің әрі жетекші етістік ретінде, әрі
Бұл етістіктердің көмекші болғандағы семантикалық реңктері жетекші етістік пен
Етістіктің аналитикалық форманты деп жетекші етістікке қосылып айты-латын қосымшалар
Әрбір аналитикалық форматттың өзді-өзіне тән мағынасы бар, демек, әр
Мысалы: коріп қой, көре қой деген екі аналитикалық етістік
Ал, бұл төрт етістіктің көмекші болып, осы дәнекерлермен селбесіп,
–п тұр форманты жетекші етістікке амалдың өзгеріссіз, бір қалыппен
–й тұр форманты жетекші етістікке амалдың белгілі бір мезетке
–п жүр форманты жетекші етістікке амалдың ( әрекеті )
–й жүр форманты жетекші етістікке амалды жол-жөнекей, немқұрайды турде
–п отыр форманты жетекші етістікке амалдың үздіксіз я үздік-создық,
–й отыр форманты жетекші етістікке амалды я жарыстыра, я
–п жатыр форманты жетекші етістікке амалдың белгілі бір жерде
–й жат форманты жетекші етістікке амалды я жарыстыра, я
Үшіншіден, тіліміздегі өзге етістіктердің негіздері дәйім бұйрық райдың екінші
Төртіншіден, тіліміздегі өзге етістіктердің негіздері жіктік жалғауды тікелей қабылдамаса,
Бесіншіден, логикалық және практикалық талапқа қарай, тіліміздегі өзге етістіктерге
Алтыншыдан, тіліміздегі бақа етістіктердің негіздеріне толымсыз көмекші етістіктер
Бұл айтылғандар – жатыр, жүр, тұр, отыр етістіктерінің семантикалық
Әдетте, «Қонақтар келіп жатыр», «Күн жауып тұр», «Ит үріп
Сондай-ақ, Совхоз шаруашылығы жыл санап өсіп келе жатыр, өте-мөте
Сол сиякты, оқып отырса, шақыртпай-ақ қой, жазып отырса, алаң
Сонымен бірге, мен үйде отырмын, мен үйде мақала жазып
Сонымен, бұл төрт етістік, өздерінің негізгі мағыналары мен қызметтерін
Бұл форманттардан кейін, қажетінше, еді, екен көмекшілері тіркесіп,
Қорытынды.
Тұрмыстық етістіктер дегеніміз сонымен, жалпы адам өміріндегі күнделікті тұрмыста
Жоғарыда қарастырғандай, әр тілдің ең негізгі саласы грамматика -
Сонымен, ағылшын-қазақ тілдеріндегі етістіктерді салыстыра зерттеу- проблема, әрі оның
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Васильев Л.М. семантикалық алаң теориясы, Тілтану мәселелері.
М. 1971
Қазақстан мектептеріндегі шетел тілдер. – А., 2003.
Абрамов В.П. Ағылшын фразеологиясының негіздері / ИЯШ,
Г.В. Рогова. Методика обучения английского языка – Ленинград: Просвящения,
Аракин В.Д. Практический курс английского языка. 2 курс
А.Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы, 1974. –
Аракина В.Д. Сравнительная типология английского и русского языка.
Качалова К.Н., Крылова Е.В. Практическая грамматика английского языка. –
Каушанская В.О. Грамматика английского языка. 75-79 б.б.
Вопросы языкознания. «Наука» 1990 г. - 102-105 б.б.
О. Уайлд шығармасы. “ The picture of dorian Gray”
Мұхтар Әуезов кітабы. Абай жолы, I-томы бойынша.
Абай-160,
Сейдин Бизақов Синонимдер сөздігі, Алматы 2007
Ш.Бектұров, М.Серғалиев “Қазақ тілі”, Алматы, Білім, 1994. 104 б.
Уфимцева А.А Сөздің лексикалық мағынасы— Москва, 1979
Хлебников И.Б. Лексикалық және синтаксистік семантика — Москва, 1989
Чумак-Жунь И.И. И.А. Бунин поэзиясы тіліндегі түстің лексикалық-семантикалық өрісі:
Шмелев Д.Н. Лексиканың семантикалық талдау мәселелері. – М., 1973
Щур Г.С. Лингвистикадағы алаң теориясы — Москва: «Наука», 1974
Шмелев Д.Н. Лексиканың семантикалық талдау мәселелері. – М., 1973
Щур Г.С. Лингвистикадағы алаң теориясы — Москва: «Наука», 1974
Уфимцева А.А Сөздің лексикалық мағынасы— Москва, 1979
Хлебников И.Б. Лексикалық және синтаксистік семантика — Москва, 1989
Чумак-Жунь И.И. И.А. Бунин поэзиясы тіліндегі түстің лексикалық-семантикалық өрісі:
Новиков Л.А. Орыс тілі семантикасы. – М.: «Высшая школа»,
Никитин М.В. Сөздің лексикалық мағынасы — Москва, 1988
Никитин М.В. Лингвистикалық семантика — Санкт-Петербург, 1996
Никитин М.В. Мағынаның лингвистикалық теория негіздері— Санкт-
Кузнецов А.М. Лексикадағы құрылымдық -семантикалық параметрлері—
Кронгауз М.А.
Гальперин И. Р. Ағылшын тілі стилистикасы бойынша очерктер— Москва,
Вежбицкая А. Лексика мен прагматика құралы арқылы мәдениеттерді салыстыру.
Вежбицкая А. Тіл. Мәдениет. Таным. М., 1997
Васильев Л.М. Семантикалық алаң теориясы //Тіл тану мәселелері. –М.
2
