Зат есімнің лексика-грамматикалық сипаты диплом жұмысы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
І тарау Зат есімнің жалпы сипаттамасы 6
1.1. Зат есімнің лексика-грамматикалық сипаты 6
1.2. Негізгі және туынды зат есімдер 14
а) Негізгі зат есімнің реңк мәнін тудыратын жұрнақтар 15
ә) Есімдерден зат есім жасайтын жұрнақтар
б) Етістіктерден зат есім жасайтын жұрнақтар
ІІ тарау Күрделі зат есімдер 20
2.1. Біріккен зат есімдер 20
2.2. Қосарланған зат есімдер 29
2.3. Қысқарған зат есімдер 59
Қорытынды 68
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 71
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: 61 бет
Пәні: Соңғы қосылған дипломдық жұмыстар
-----------------------------------------------------------------------------------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
І тарау Зат есімнің жалпы сипаттамасы
1.1. Зат есімнің лексика-грамматикалық сипаты 6
1.2. Негізгі және туынды зат есімдер
а) Негізгі зат есімнің реңк мәнін тудыратын жұрнақтар
ә) Есімдерден зат есім жасайтын жұрнақтар
б) Етістіктерден зат есім жасайтын жұрнақтар
ІІ тарау Күрделі зат есімдер
2.1. Біріккен зат есімдер
2.2. Қосарланған зат есімдер
2.3. Қысқарған зат есімдер
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 71
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ тіл білімінде зат есімдердің негізгі және
Зат есімнің негізгі және туынды түрлері – күрделі тілдік
Негізгі зат есімдер біріншіден, көптік, септік, тәуелдік, жіктік категорияларына
Туынды зат есімдердің жасалу жолдары сан алуан. Қазақ тілінде
Диплом жұмысының өзектілігі – негізгі зат есімдер мен аталған
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
- қазақ тіл біліміндегі негізгі және туынды зат есімдер
- Негізгі зат есімдер мен мен туынды зат есімдердің
- туынды зат есімдердің жасалу жолдарын қарастыру;
- есімдерден туынды зат жасайтын өнімді, өнімсіз жұрнақтардың түрлеріне
- негізгі зат есімге жалғанып зат есімнің реңк мәнін
- аналитикалық тәсіл арқылы жасалатын туынды зат есімдердің бір
- күрделі зат есімдердің жасалу ерекшеліктерін, олардың сыңарларының ішкі
Жұмыстың нысаны. Дипломдық жұмыстың нысаны ретінде көп компонентті
Жұмыстың ғылымилығы: Негізгі және туынды зат есімдердің грамматикалық
Дипломдық жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Диплом жұмысының
Диплом жұмысының құрылысы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
Кіріспеде жұмыстың негізгі қағидалары мен мақсаттары баяндалып, жұмыс нысанының
Қорытынды бөлімде негізгі тарауда сөз болған зерттеу нәтижелері жинақталып,
І тарау ЗАТ ЕСІМНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Зат есімнің лексика-грамматикалық сипаты
Зат деген ұғым тек күнделікті өмірде кездесетін әдеттегі жай
Зат есімдердің өздеріне тән морфологиялық ерекшеліктері бар. Олар өздерінің
Зат есімдер тілдегі өзге сөздердің барлығына әрі ұйтқы, әрі
Өзара бір-бірімен байланысты осы үш түрлі белгіні, демек, семантикалық,
Жалпы алғанда, грамматиканың да, грамматикалық талдаудың да негізгі міндетінің
Кең мағынадағы заттық ұғымды білдіретін сөз табын зат есім
Осындай қасиеттер зат есімді басқа сөз таптарынан айқын ерекшелейді.
Зат есімнің септік жалғаулары бойынша өзгеруі, жекелік, көптік категориясының
Зат есімнің синтаксистік қызметіне келетін болсақ, мұндай сөз табынан
Зат есімдердің қай-қайсысы болсын заттық ұғымды білдіретіндіктен, олар, негізінен
Зат есімдерді іштей, семантикасының өзара орайлас, астас болуларына қарай,
Дегенмен, зат есімнің ішінде өздеріне тән семантикалық және грамматикалық
Тіліміздегі зат есімдерді семантикалық және грамматикалық сипаты жағынан талдап
Кім? деген грамматикалық сұрауға жауап беретін зат есімдерге жалпы
Зат есімнің бұл тобына, жалпы алғанда, адам атауымен байланысты
Не? деген грамматикалык сұрау, әдетте, адамнан өзге барлық жан-жануарлардың
Сөйтіп, зат есімдердің бұл тобы адамнан өзге жан-жануарлардың, заттар
Егерде әдет бойынша кім? деген сұрау қойылатын кісі аты
нер; Жидебайда білім де, жаһат та бар дегендердегі Жидебай
Тілдегі әр алуан деректі және дерексіз заттар мен ұғымдарды
Жалқы есімдер мағына жағынан белгілі бір ұғымды білдірмейді, тек
Тілімізде жалпы есімнен жалқы есім, жалқы есімнен жалпы есім
Жалқы есімдердің жалпы есімдер категориясына, жалпы есімдердің жалқы есімдер
Сонымен бірге, кейбір сөздер жалпы есім ретінде де, жалқы
Ішіндегі әр қилы ұсақ топтарды сөз етпегенде, жалқы есімдер
Кісі аттарына да, жер-су аттарына да, әдетте, көптік жалғау
Зат есімдердің көпшілігі тікелей атау формада тұрып, белгілі бір
Сонымен қатар, атау формада тұрғанда, өзі арқылы аталатын заттың
Осындай затты жеке даралап атамай, оның жиынын тобымен атайтын
Көптік мәнді есімдердің ерекшеліктері тек семантикаларында ғана, демек, затты
Көптік мәнді есімдер кейде көптік жалғаулы формаларда да қолданылады.
Көптік мәнді есімдерге мынадай зат есімдер жатады:
1) Сұйық заттардың атаулары: айран, шай, тұздық т. б.;
2) Газ тектес заттардың аттары: азон, бу, түтін, тұман
Уақ, ұнтақ заттардың, ұйысқан майда заттар мен бытыранды,
тарапды, үгітінді заттардың атаулары: ұн, шаң, тозаң, бетеге, жусан,
Дерексіз ұғымдарды білдіретін заттардың атаулары: айла, ақыл, дау,
қайғы, қасірет, сүйеніш, шындық т. б.;
Өздігінен табиғи бөлшектенбейтін кесек заттардың атаулары: алтын,
қола, құрыш, шойын т. б.;
Жаратылыс құбылыстарының атаулары: боран, жаңбыр, қар, жел,
құйын т. б.
Бұлардан басқа да өздері түпкі табиғаты жағынан көптік мәнді
Зат есімдердің ішінде затты я заттық ұғымды әдетше атаумен
Сол сияқты, адамға байланысты әке, шеше, апа тәрізді туыс
Сөйтіп, кейбір зат есімдердің әдеттегіше бейтарап (қалыс) түрде жалпы
Бұл формалар мен жай түрде айтылған сөз формалардың негізгі
Осындай жұрнақтар арқылы жасалған зат есімдер туынды зат есімдер,
2. Негізгі және туынды зат есімдер
Қазіргі қазақ тілінде зат есімдер морфологиялық құрылымы жағынан
негізгі және туынды зат есімдер деп үлкен екі топқа
Негізгі зат есімдер деп - әрі қарай бөлшектеуге келмейтін
Негізгі зат есімдер қазақ тілінің грамматикалық жүйесінде өзінің грамматикалық
Сондай-ақ, негізгі зат есімдерге әр түрлі реңк мәнін тудыратын
а) Негізгі зат есімнің реңк мәнін тудыратын жұрнақтар
Лексикалық мазмұны жағынан жаңа сөз тудырмай, сөздерге әр қилы
Зат есімнің реңк мән тудыратын жұрнақтары жалпы есімдерді де,
Әдебиетте де, ауызекі тілде де еркін қолданыла беретІн ағажан,
Сөйтіп, реңк жұрнақтары еркелету я кішірейту, сыйлау я құрметтеу,
Бұл жұрнақтардың өнімділері және олардың сипаттары төмендегідей.
1. -еке, -қа, -ке жұрнақтары жалпы және жалқы (кісі
2. -й жұрнағы негізінде туыс атауларына жалғанып, оларға сыйлау,
3. -тай қосымшасы туыс атауларына жалғанып, оларға кішірейту, еркелету,
4. –жан жұрнағы көбіне адамзатқа қатысты бір алуан сөздерге
Бұл форма жан ата, жан көке сияқты тіркестерде де
-қан, -ақан жұрнақтары өнімсіз болғанымен, еркелету, кішірейту
реңкін білдіру үшін бірсыпыра сөздерде қолданылады (бұзауқан,
-қай (-кей) – тіпті өнімсіз форма, тек балақай, саусақай,
деген бірлі-жарым сөздерге ғана жалғанады. Иттің ұлы итақай дегендегі
-шақ (-шек) формасы – омонимді қосымша, бұл жұрнақ есім
жалғанып, оларға кішірейту, еркелету мағыналарын үстейді. Мысалы: келіншек, інішек,
-шық, -шік. Бұл -шақ, -шек жұрнағының қысаң түрі болып
есептеледі, демек, -шық, -шік қосымшасының да атқаратын кызметі көп.
-шық (-шік) жұрнағы зат есімдерге жалғанғанда, оларға кішірейту және
1) Нақты зат есімдерден кішілік мағынасын білдіретін атаулар тудырады.
2) Санауға келмейтін зат атауларына әрі даралық әрі кішілік
9. -ша (-ше) формасы зат есімдерге жалғанып, туынды үстеу
сұрша, бозша, көкше, ұзынша т. б.), сондай-ақ, бұл форма
-ш жұрнағы кісі аттарына және бір алуан жалпы есімдерге
жалғанып, оларға кішірейту, еркелету, аялау тәрізді қосымша мағына жамайды.
-сымақ формасының өзге төл жұрнақтардан айрықша бір ерекшелігі
– сөздің я оның соңғы буынының жуан не жіңішке
Бұл жұрнақ өзі жалғанатын зат есімдерге қомсыну, кекету, олқы
-шығаш (-шігеш) - аса құнарлы жұрнақ, ол жалғанатын сөзге
кемеліне келмегендікті немесе белгілі бір сатыға я қалыпқа жетпегендікті
-екеш (егеш) – бұл жұрнақ категориясы ретінде қалыптасып
кетпеген, жұрнақ пен көмекші (шылау) сөз категориясы арасында
Жалпы, зат есімнің морфологиялық сипатын сөз еткенде, біріншіден, зат
Құрылымы жағынан зат есім жалаң да, күрделі
Жалаң зат есімдер екі салаға бөлінеді: біріншісі – түбір
Түбір зат есімдер деп қазіргі кезде тиісті морфемаларға (түбірге
Туынды зат есімдер деп қазіргі кезде түбір морфемаға және
Күрделі зат есімдерге кемінде екі я одан да астам
Біріккен зат есімдер,
Қосарланған зат есімдер,
Құрама зат есімдер,
Қысқарған зат есімдер.
1. Біріккен зат есімдерге кемінде екі түбір морфемадан бірігу
2. Қосарланған зат есімдерге екі түбір морфемадан қосарланып жасалған
3. Құрама зат есімдерге кемінде екі я онан
4. Қысқарған зат есімдерге бірнеше сөзден құралып қысқарған зат
Зат есімдер лексикалық, морфологиялық, синтаксистік тәсілдер арқылы жасалады.
1. Лексикалық тәсіл арқылы жасалған зат есімдерге байырғы зат
2. Синтаксистік тәсіл арқылы жасалған зат есімдерге кемі екі
3. Морфологиялық тәсіл арқылы жасалған зат есімдерге зат есімнің
Зат есім тудыратын жұрнақтардың бір саласы өздері жалғанған сөздердің,
Морфологиялық тәсіл арқылы жасалған туынды зат есімдер қазақ тілінде
ә) Есімдерден зат есім жасайтын жұрнақтар
1. -шы, -ші жұрнағы. Аса өнімді -шы (-ші) жұрнағы
Кәсіп иелерінің я мамандықтардың атауларын, белгілі бір кәсіппен
шұғылданатын адамды білдіреді. Мысалы: қойшы, тілші, әдебиетші, тарихшы, егінші,
Адамның белгілі бір дағдыға айналған іс-әрекеті мен қабілет-
қасиеттерінің аттарын білдіреді. Мысалы: аңдушы, бастаушы, барлаушы, тергеуші,
3) Қоғамдық көзқарасты (идеяны) жақтаушының және белгілі бір қоғамдық
2. -шылық (-шілік) жұрнағы кейбір сөздерде кұрамындағы компонент-тері (-шылық,-шілік)
3. -лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік жұрнағы
1) Нақтылы лексикалық мағыналы есімдерден абстракт ұғымды атау сөздер
Нақтылы (конкретті) заттардың да аттары туады: түндік, орындық,
қазандық, кездік, тұздық, төстік, қымыздық, инелік, өсімдік т. б.
Әр алуан мекендік, мезгілдік мағыналарды білдіретін есімдер
жасалады; айлық, жылдық, шабындық, егіндік, апталық, түстік т. б.
4) Есептік сан есімдерден қатысты заттык ұғым атаулары туады:
бірлік, екілік, үштік, ондық, жүздік, мыңдық т.
4. -ыл, -іл, -л. Есімдер мен етістіктерге ортақ,
Сөйтіп, бұл топтың ішінен -шы (-ші); -лық (-лік -дік
5. -кер (-гер) жұрнағы арқылы туған сөздер іс-әрекет иесінің
6. -дақ, -дек, -лақ, -лек, -тақ, -тек. Есімдерден туынды
7. -кеш, -паз, -қор, -қой, -хана, -стан жұрнақтары жаңа
Ал, -хана; -стан; -кент формалары, әуелде мекендік ұғымды білдіретін
3. Бірді-екілі зат есімдерде ғана кездесетін, мағыналары бір-біріне
қырат, бұйрат, шөлейт, құмайт, шатқал, өткел сияқты
сөздердің мағыналары өздерінің бастапқы негіздерімен
мазмұндас та, құрылымдас та болғандарымен, солармен дәл бірдей де
б) Етістіктерден зат есім тудыратын жұрнақтар
1. -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе омоним қосымшалары
Сабақты етістіктерден кұрал-саймандардың, бұйым-жабдықтардың,
мекен-орындардың, түрлі ас-тағамдардың, кінәрат-аурулардың аттарын білдіретін есімдер тудырады. Мысалы:
Әр қилы салт, сабақты етістіктерден сырт қарағанда нақты болып
көрінгенімен, ішкі мазмұны әрқашан дерексіз ұғымдардың атауларын тудырады. Мысалы:
2. -м, -ым, -ім – зат есім жасайтын өнімді
нім, тойым, тыным, төзім, келісім, байлам, тыйым, ұғым,
кешірім, түсім, төзім, тоқтам т. б., екіншіден, мекендік ұғымды
Бұл форма арқылы жасалған туынды зат есімдер стильдік мақсат
Осы жұрнақ (-ым, -ім...) арқылы кейбір етістіктерден туған сөздер
-қы, -кі, -ғы, -гі. Омонимдес бұл форма арқылы етістіктен
есімдер (мысалы: бұрғы, сүзгі, шапқы, шалғы т. б.),
-ыс, іс, -с жұрнақтары етістіктен әрі зат есім, әрі
қатар, етістіктің ортақ етіс формасы ретінде де қызмет етеді.
-ыс, -іс, -с жұрнақтары арқылы етістіктерден туатын есім көбінесе
- у қосымшасының да қызмет өрісі аса кең. Мысалы,
арқылы зат есімдер де (асу, ауру, қашау т. б.),
6. -қ, -к, -ық, -ік, -ақ, -ек. Бұл қосымшалар
-ік жұрнақтары арқылы етістіктен мынадай зат есімдер жасалады:
1) нақты заттық атаулар мен құрал-жабдық атаулары (тарақ, күрек,
2) алуан түрлі абстракт заттық ұғымдардың атаулары (сұрақ, тілек,
7. -ынды, -інді, -нды, -нді қосымшалары –ын және -ды
Бұл жұрнақ негізінен сабақты етістіктерге жалғанып белгілі бір іс-үрдістің
8. -ғыш, -гіш, -қыш, -кіш (-қаш, -кеш, -ғаш, -геш)
жұрнақ ретінде қолданылады. -ғыш,
9. -ыш, -іш, -ш - етістіктен зат есім жасайды.
қызғаныш, күйініш, сағыныш т. б.
10. -уыш, -уіш жұрнақтары -у және -ыш қосымшаларынан құралған
11. -мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек формалары етістіктерден
1) Кейбір сабақты етістіктерге
2) Кейбір сабақты етістіктерге жалғанып, дерексіз заттық ұғымның атауын
-сын (-сін) формасы арқылы, бір жағынан, есімдерден туынды
етістік жасалса (кедейсін, кемсін, керексін, жатсын т. б.),
-мыс, -міс, -мыш, -міш (көне) формалары кейбір сабақты етістіктер-
ге ғана жалғанып, олардан нақты зат атауларын жасаса, кейбір
-мал (-мел) жұрнағы бірді-екілі етістік негіздеріне ғана қосылып,
заттық ұғымдардың атауын білдіреді. Мысалы: ашымал, саумал, түнемел, сүйемел,
-ман, -мен, -бан, -бен қосымшасы етістіктің болжалды келер шақ
формасынан іс-әрекет иесінің атауын тудырады. Мысалы: аларман, берермен, көрермен,
-р, -ыр, -ір, -ар, -ер жұрнақтарының қызметі әр тарапты.
-ір, -р формасы етістіктің өзгелік етіс формасын
-ыр, -ір, -р жұрнағы арқылы етістіктен туған заттық ұғым
17. -ыт (-іт, -т) формасы да омоним жұрнақтардың
-ыт, (-іт, -т) жұрнағы арқылы етістіктерден туған зат есімдер
18. -уыл (-уіл) формасы -у және -ыл қосымшаларынан құралған.
-қын, -кін, -ғын, -гін жұрнақтары етістіктерге жалғанып, біріншіден,
іс-әрекетті істеушінің я іс-әрекеттің иесінің атауын жасайды (Мысалы: қуғын,
-асы (-есі) жұрнағы кейбір етістіктерге жалғанып, абстракт ұғымды
білдіретін зат есімдер жасайды. Мысалы: аласы, бересі, тиесі, көресі,
-ын, (-ін, -н) жұрнағы омонимдес қосымшаның бірі. Бұл жұрнақ,
негізгі (түбір) етістікке жалғанып, өздік етіс формасын (жуын, таран,
Етістіктен туынды зат есім жасайтын -ын, -ін, -н жұрнағының
Іс-қимыл үрдісінің заттық атауын жасайды. Мысалы: боран, толқын,
ағын, жауын, серпін т. б.
Абстракт заттық ұғымның атауын тудырады. Мысалы: жиын,
мақтан, сауын, шығын, жасырын т. б.
3) Нақты заттық ұғымдардың атауларын жасай
-шақ (-шек) – омонимдес жұрнақ. Өйткені, -шақ, (-шек)
қосымшасы зат есімдерге жалғанып, кішірейту формаларын (келіншек, түйіншек,
-ашақ, (-ешек) жұрнағы кейбір салт және сабақты етістіктерден
абстракт зат есімдср жасайды. Мысалы: Кем сілтеуден көрешекті көрдік
Етістіктерден зат есім тудыратын кейбір тіпті өнімсіз формалар бар.
ІІ тарау КҮРДЕЛІ ЗАТ ЕСІМДЕР
2.1. Біріккен зат есімдер
Күрделі зат есімдер әуелгі синтаксистік жай сөз тіркесінің я
Ал, ондай меже-белгіні күрделі зат есімнің сыртқы түр-тұрпатынан да,
Компоненттердің ара қатынасы деп бірігу, қосарлану, тіркесу арқасында туған
Мысалы, қарлығаш деген сөз әуелдегі бірін-бірі анықтай және анықтала
Ата-ана, туған-туысқан деген қос сөздерді өз алдына бір топқа
Айбалта, ақсақал, асқазан, тасбақа, баспасөз, кезқұйрық тәрізді сөздер де,
Асқар тау, ну қарағай, темір жол тәрізді күрделі зат
Біріккен және кіріккен зат есімдер. Қазақ тіліндегі біріккен зат
Ал, ағайын, қолғанат сияқты біріккен сөздер салаласа құралған тіркестен
Құрамдарын тек лингвистикалық (этимологиялық я морфологиялық) талдау арқылы ғана
Әдетте, сөз тіркесінің беретін мағынасы оның құрамындағы мүшелерінің беретін
Ал, айбалта, аққу, аққұтан, ақсақал, көкжөтел, қаламсап, орынбасар, оттегі,
Мағынасы жалпыланып кеңейетін топқа кіріккен зат есімдерді, идеомалық тіркестерді
Күрделі зат есімнің мағынасы мен оның құрамындағы ком-поненттерінің мағыналарының
Сонымен қатар, мағынасы өзінің құрамындағы компоненттерінің мағыналарының жиынтығына жуық
Қарақат, қарлығаш, белбеу, бәйшешек, қонағасы, отағасы, сәресі, қолбасы сияқты
Сөйтіп, кіріккен зат есімдердің қалыптасуы тілдің дыбыстық жүйесіндегі әр
Кіріккен зат есімдердің ішінде салаласа құрылған тіркестерден гөрі (қолғанат,
Кіріккен зат есімдер компоненттерінің өзгеру сипатына қарай екі салаға
Жалпы алғанда, кіріккен зат есімнің тууына, біріншіден, әуелгі жай
Сонымен, сөздің мағынасы жоғалса я өзгерсе, дереу оның формасы
Бірақ екпін, әрине, ресми ғана белгі, өйткені біріккен зат
Кіріккен зат есімдердің шығуында да белгілі жүйе бар. Бірақ
Сөйтіп, кіріккен зат есімдердің де, біріккен зат есімдердің де
Кіріккен зат есім деп компоненттерінің я біреуі, я екеуі
Біріккен зат есім деп компоненттері мағына жағынан да, форма
2. 2. Қосарланған зат есімдер
Қосарланған зат есімдердің құрамдарындағы компоненттер я бір сөздің өзінің
Сөзді қайталау және қосарлау тәсілі - өзінше ерекшелігі мол
Қайталама зат есімдер компоненттерінің ерекшеліктеріне сәйкес, қалыптасқан сыртқы дыбыстық
Қосымшасыз түбірдің қайталауынан құралатын қайталама зат есімдер.
Қосымшалы түбірдің қайталауынан құралатын қайталама зат есімдер.
Түбірдің бір дыбысы өзгеріліп құралатын қайталама зат есімдер.
Түбір ықшамдалып құралатын қайталама зат есімдер.
1) Ешқандай да қосымшалар жалғанбай-ақ, бір түбір екі рет
Бұл қосарлама зат есімдердің бірде-біреуі бастапқы түбірден мағына жағынан
2) Қосымшалы түбірдің қайталануы арқылы жасалатын қосарлама зат есімдер
Қосымшалар жалғанып қосарланған бұл зат есімдердің де лексикалық мағыналары
3) Бір сыңарының дыбысы өзгеріп (трансформацияланып) құралатын қосарлама зат
а) Егер қосарлама зат есімнің бірінші дыбысы дауыссыз болса,
ә) Егер сөздің бірінші дыбысы дауысты болса, қайталанатын сыңарға
Қайталама зат есімдердің түр-түрлерінің өзара мағыналық айырмашылықтары сол сөздердің
Жалпы алғанда, бір сөздің қайталануы арқылы жасалатын күрделі есімдер
Екінші сыңарының белгілі бір дыбыстары өзгеріп (трансформала-нып) жасалатын қайталама
Қосарлама зат есімдер лексикалық мағынасы басқа-басқа екі түрлі сөзден
Қосарлама зат есімдер мағына жағынан ыңғайлас, морфологиялық жағынан тектес,
Компоненттері морфологиялық жағынан бір тектес, синтаксистік жағынан өз ара
Бірақ компоненттерінің мағыналық дербестігі болу я болмауы жағынан алғанда,
Қосарлама зат есімдердің құрамдарындағы компоненттер дыбыс, буын және реті
Біріншіден, қосарлама зат есімдердің кұрамындағы компоненттер рифма жағынан өзара
Екіншіден, қосарлама сөздердің құрамдарындағы компоненттердің дауысты және дауыссыз (ассонанс,
Абысын-ажын, ым-жым, ұрыс-керіс, алым-салым сияқты қосарлама зат есімдер я
Жігіт-желең, келім-кетім, жауын-шашын, келім-кетім, қашқын-пысқын, отырыс-тұрыс, күйініш-сүйініш тәрізді қосарлама
Үшіншіден, қосарлама зат есімдер буындарының сандары мен түрлері жақтарынан
Мұнымен қатар, бір компоненті бір буынды, екінші компоненті екі
Буын түріне қарай, қосарлама зат есімдер ашық буынды да,
Компоненттерінің морфологиялық кұрылымына қарай, қосарлама зат есімдерді екі салаға
а) негізгі түбірден құралған қосарлама зат есімдер.
ә) туынды формалардан туған қосарлама зат есімдер.
Түбір сөздерден құралған қосарлама зат есімдерге мынадай сөздер жатады:
Туынды формалардан (туынды түбірлерден) құралған қосарлама зат есімдер екі
Алым-салық, келім-кетім, ұрыс-керіс, атарман-шабарман сияқты қосарлама зат есімдер екі
Қосарлама зат есімнің екі компонентіне де бірдей жалғанатын жұрнақтар
Бір сыңары ғана жұрнақты компоненттерден құралатын қосарлама зат есімдер
Қосарлама зат есімдер мағыналық ерекшеліктеріне қарай екі салаға бөлінеді:
а) мағыналы компоненттерден құралған қосарлама зат есімдер;
б) мағынасыз компоненттерден құралған қосарлама зат есімдер.
а) Компоненттері мағыналы қосарлама зат есімдер. Бұл қосарлама зат
Мәндес сыңарлардан қосарланған сөздер мағыналары бір-біріне
жақын сыңарлардан кұралады да, топтау, жинақтау ұғымдарын білдіреді. Мысалы:
3.Ұштас (коррелиятивтес) мәнді сыңарлардан қосарланған зат есімдер бір-біріне өзара
Осындағы ыдыс-аяқ деген сөзді алсақ, ол ұғымның ішіне шынаяқ
ә) Компоненттері мағынасыз қосарлама зат есімдер. Компонен-тінің
Бір сыңары түсініксіз қосарлама зат есімдерге мыналар жатады: айқай-сүрен,
Олардың ішінде бірінші сыңарлары түсініксіз қосарлама зат есімдер де
Бұл топқа тән түсініксіз сыңарлардың кейбіреулерінде тіпті ешқандай да
Қосарлама зат есімдердің қазіргі кезде түсініксіз болып немесе мағынасы
Біріншіден, әуел-баста дербес мағынасы бар белгілі бір сөз екі
Екіншіден, әуел-баста дербес мағыналары бар басқа-басқа екі түрлі сөз
Идиомалану, лексикалану, грамматикалану процестері – қосарлама зат есімдерге де
Тарихи шығу төркінін, қалыптасу заңдарын топшылағанда, қосарлама зат есімдер
1. Қайталама зат есімдер айтылатын ойға әр қилы экспрессиялық,
2) Қосарлама зат есімдер мынадай екі түрлі жолмен дамып,
а) Қосарлама зат есімдердің бір алуаны белгілі бір төл
ә) Қосарлама қос сөздердің бір алуаны сөйлемдегі бірыңғай мүшелердің,
2. 3. Қысқарған зат есімдер
Қазіргі тіліміздегі күрделі зат есімдердің белгілі бір тобы –
Төңкерістен кейін мазмұны жағынан да, түрі жағынан да жаңа
Мұндай зат есімдер үш түрлі жолмен қысқарған.
1) Құрамындағы сөздерінің толық түрінің де, қысқарған түрінің де
ҚазМҰУ (Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік ұлттық универ-ситеті), ҚазҰМА (Қазақтың
Қазақ тілінің өзіне тән сөз тіркесу заңына лайық қысқартылып
жүрген зат есімдер: БАҚ – Бұқаралық ақпарат құралдары, МАИ
Шет тіліндегі сөз тіркесу заңына лайық қысқарып, қазақ жұртшы-
лығына түсінікті болып енген зат есімдер: НАТО, ЮНЕСКО, т.
Күрделі атау сөздер мынадай үш түрлі жолмен қысқарады:
1. Күрделі атау сөздердің кұрамындағы әрбір жеке
дыбыстарынан ғана қысқарып бірігеді (АҚШ, ТМД, АҚ).
Күрделі атаулардың кұрамындағы бірінші сөздің басқы буынынан
және соңғы сөздердің басқы дыбыстарынан қысқарып бірігеді (ҚазМУ, ҚазТАГ).
Күрделі атаулардың құрамындағы алғашқы сөздің басқы буыннан
және соңғы сөздің түбір күйінде айтылуынан құралады ( пединститут,
Қысқарған сөздердің қатарына шартты таңбалар да жатады. Бірақ бұлар
ҚОРЫТЫНДЫ
Cинтетикалық тәсіл арқылы жасалған зат есімдерге зат есімнен және
Зат есім тудыратын жұрнақтардың бір саласы өздері жалғанған сөздердің,
Морфологиялық тәсіл арқылы жасалған зат есімдерге зат есімнің өзінен,
Зат есім тудыратын жұрнақтардың бір саласы өздері жалғанған сөздердің,
Морфологиялық тәсіл арқылы жасалған зат есімдерге зат есімнің өзінен,
Зат есім тудыратын жұрнақтардың бір саласы өздері жалғанған сөздердің,
Тіл білімі ғылымында жалпы күрделі зат есімдер және олардың
Күрделі зат есімдер – кемінде екі немесе одан да
Мысалы, бала-шаға, құрбы-құрдас, әке-шеше, ағайын, ағайын-туысқан, теміржол, темір қазық,
Күрделі зат есімдердің қай-қайсысы болса да әуел бастағы жай
Сөздің күрделену үрдісі бірден туа салатын және тез қалыптаса
Күрделі зат есім компоненттерінің әр қилы дыбыстық өзгерістерге ұшырауын
Жай синтаксистік тіркестің тұрақты сөз тіркесіне тән қасиетке ие
Күрделі сөздің құрамындағы компоненттің дыбыстық өзгерістің нәтижесінде бастапқы өз
Зат есімдерге тән бір алуан сөздерден я қайталану, я
Зат есімдерге тән екі басқа сөзді қосарлап жұмсап күделі
Сөйтіп, күрделі зат есімдердің лексикалық мағынасы өзгермей, тек қана
Грамматикалануға негіз болатын үш түрлі үлгі бар. Олар мынадай:
Зат есімге ғана тән екі немесе онан да көп
соңғы компоненті немесе екеуі де бірдей бір-бірімен дәнекер (қосымша)
Мысалы: үй іші, ауыл арасы, қора маңы, есік алды,
2) Зат есімге тән сөз түрленіп те, түрленбей қайталану
Зат есімге қатысты бір формадағы екі басқа сөз қосарлану
Сонымен, қазіргі тіліміздегі күрделі зат есімдер белгілі формалардың грамматикалануы
Күрделі зат есім дегеніміз – сөздердің жай синтаксистік тіркесі
Күрделі зат есімдер өздерінің бастапқы төркіндерінен, яғни, әуелгі жай
Қазақ тіліндегі күрделі зат есімдер, сыртқы кескін-тұрпатына қарай я
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Аманжолов С., Әбілқаев А., Ұйықбаев И. Қазақ тілінің грамматика-сы.
Арғынов Х. Қазақ тілін оқыту методикасы. Алматы, 1974.
Аханов К. Тіл білімінің негіздері. Алматы, 1993.
Айғабылов А. Қазіргі қазақ тіліндегі морфонологиялық құбылыстар. Алматы, 1995.
Арықбаев С. Түбір зат есімдердің түрлену ерекшеліктері // Қазақ
Әбуханов Ғ. Қазақ тілі. Алматы, 1967.
Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. Алматы, 1992.
Балақаев М. Күрделі сөздердің сипаттамасы. Алматы, 1987.
Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1961.
Бектұров Ш. Қазақ тілі. Алматы, 2006.
Бектұров Ш., Серғалиев М. Қазақ тілі. Алматы, 1994.
Бекмағанбетова Ш. Тілдік таным негіздері және тілдік символдар. Алматы,
Болысбеков Ш. Туынды зат есімдердің жасалу ерекшелігі // Қазақ
Есенов Қ. Құрмалас сөйлем синтаксисі. Алматы, 1995.
Ешенов Т. Күрделі зат есімдер // Қазақ тілі мен
Жиенбаев С. Синтаксис мәселелері. Алматы, 1988.
Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. Алматы, 1989.
Қазақ тілінің грамматикасы (ІІ синтаксис). Алматы, 1967.
Қазақ тілі (Энциклопедия). Алматы, 1998.
Қордабаев Т. Қазақ тіл білімінің мәселелері. Алматы, 1985.
Мұсабаев Ғ. Қазақ тілі тарихынан. Алматы, 1988.
Махамбетұлы С. Біріккен және кіріккен зат есімдер // Қазақ
Серғалиев М., Айғабылов А., Күлкенова О. Қазіргі қазақ әдеби
Сиқымбаева Ш. Туынды зат есім жасайтын өнімсіз жұрнақтардың қолданылу
Оралбаева Н. Қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. Қазақстан ҒА хабарлары.
Оралбаева Н. Күрделі сөз жасаудағы тірек сыңардың қызметі. Алматы,
Оралбаева Н. Сөзжасамдық тарам. Алматы, 1998.
Серғалиев М., Айғабылов А., Күлкенова О. Қазіргі қазақ әдеби
Санжарова М. Негізгі зат есімдердің реңк мәнін тудыратын жұрнақтар
Төлеуов Ә. Қазақ тіліндегі есім сөздердің жасалуы. Алматы, 1965.
Тоққожаева О. Қазақ тіліндегі сөзжасамдық ұялар сөздігі. І кітап.
Түймебаев Ж. Қазақ тілі: қысқаша грамматикалық анықтағыш. Алматы, 1996.
Исаев С. «Қазіргі қазақ тілі (морфология) курсы бойынша теориялық
Хасанов С., Әбдіғазиева Т., Қасабекова Қ., Шалабаев Б. Кестелі
Шалабаев Б., т.б. Практикалық қазақ тілі. Алматы, 1988.
Шайсұлтанова Қ. Кейбір зат есімдердің жасалуы // Қазақ тілі
Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. Алматы, 1991.
Ыдырысова Т. Қосарланған зат есімдердің мағыналық ерекшеліктері // Қазақ
Ізтілеуова О. Туынды зат есімдердің семантикалық қырлары Ысқақов А.
3
