TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар

МАЗМҰНЫ

Бет

К І Р І С П Е ................

1.Ғылыми әдебиеттер деректеріне шолу ..................

1.1 Қазақстанда арпа селекциясының қалыптасуы .....

1.2 Сорттың бейімделу қабілетінің дәнді дақылдардың

өнімділігі мен сапасын тұрақтандыруда атқаратын рөлі .......

1.3 Күздік арпаның морфологиялық және биологиялық

ерекшеліктері ....................

1.4 Күздік арпаның өсіріп-баптау технологиясының

ерекшеліктері .......................

2 Зерттеу жүргізген аймақтың табиғи-климат жағдайлары ......

2.1 Климаттық жағдайы ..........................

Тәжірибе танабының топырағы......

3 Зерттеудің объектісі, бағдарламасы және әдістемесі .................

ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ

4 Арпа сортүлгілерінің топырақ-климаттық жағдайға байланысты шаруашылық-құнды белгілерінің қалыптасуы ......

4.1 Арпа сортүлгілерінің құрғақшылыққа төзімділігі,

фотосинтез өнімділігі .........

4.2 Арпа сортүлгілерінің тамыр шірігі ауруымен залалдануы .....

4.3 Арпа егістігінің танапта орналасу тығыздығына

байланысты арамшөптермен ластануы ...................

4.4 Өсу ортасы жағдайының өзгеруіне байланысты

арпа сортүлгілерінің өнім құрылымы ................

5 Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағында арпа астығын

өндірудің экономикалық тиімділігі .......................

6 Еңбек қорғау .............................

ҚОРТЫНДЫЛАР ...................

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ..........

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: 55 бет
Пәні: Соңғы қосылған дипломдық жұмыстар

-----------------------------------------------------------------------------------

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
МАЗМҰНЫ

Бет

К І Р І С П Е ........................................................................................

1.Ғылыми әдебиеттер деректеріне шолу ....................................
1.1 Қазақстанда арпа селекциясының қалыптасуы .......................
1.2 Сорттың бейімделу қабілетінің дәнді дақылдардың

өнімділігі мен сапасын тұрақтандыруда атқаратын рөлі .......
1.3 Күздік арпаның морфологиялық және биологиялық

ерекшеліктері ..........................................................................

1.4 Күздік арпаның өсіріп-баптау технологиясының

ерекшеліктері .............................................................................

2 Зерттеу жүргізген аймақтың табиғи-климат жағдайлары ......

2.1 Климаттық жағдайы ..............................................................

Тәжірибе танабының топырағы..........................................

3 Зерттеудің объектісі, бағдарламасы және әдістемесі .................

ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ

4 Арпа сортүлгілерінің топырақ-климаттық жағдайға
4.1 Арпа сортүлгілерінің құрғақшылыққа төзімділігі,

фотосинтез өнімділігі ...............................................................

4.2 Арпа сортүлгілерінің тамыр шірігі ауруымен залалдануы .....

4.3 Арпа егістігінің танапта орналасу тығыздығына

байланысты арамшөптермен ластануы .....................................

4.4 Өсу ортасы жағдайының өзгеруіне байланысты

арпа сортүлгілерінің өнім құрылымы ..................................

5 Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағында арпа астығын

өндірудің экономикалық тиімділігі .........................................

6 Еңбек қорғау ...................................................................................

ҚОРТЫНДЫЛАР .........................................................................

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ............................

8

12
16

19
23
26
36

36

39

42

44

49 52
Символдармен терминдердің қысқаша аталуы

ц / га
т
млн/га.
Ұрық П-1
Ұрық П-2
Р- 1
P- 2
Репродукция
Рес.Мем.Қ.М
ТАӨ
Оңт-Бат.А.Ш.Ғ.Ө.О - Оңтүстік-Батыс ауыл шаруашылығы ғылым
орталығы

Қаз ЕӨШ ҒЗИ
ғылыми зерттеу институты

БӨШИ
ҚР АШМ - Қазақстан Республикасы ауылшаруашылығы

Министрлігі

H.disticum - хордеум дистикум, екі қатарлы арпа түр тобының

атауы

Н. Vulgare
КІРІСПЕ

Ауыл шаруашылығының, оның негізгі саласы егін шаруашылығының басты міндеті
Қазақстанда арпа дақылы шаруашылық маңызы және егістік көлемі
Күздік арпаны негізінен мал азықтық және дақыл ретінде өсіреді.
Дәнінде ақуыздың аз болуы оны сыра қайнату өнекәсібінің
Күздік арпа егісін күзде сеуіп және оны ерте орудан
Күздік арпа – астық тұқымдасына жататын бір
Бұрынғы Бүкілодақтық өсімдік шаруашылығы институты – бес континент елдерінде
Еліміздің 2030 жылға дейінгі дамытудың ұзақ мерзімді стратегиялық
Арпа астығы халықаралық саудада да сұранысқа ие. Қазақстанның арпа
Бұрынғы Кеңес Одағының ыдырап, еліміз егемендікке жеткен кезеңде ауыл
Дегенмен, бертін келе шағын құрылымдардың өндірістік кооперативтер мен жауапкершілігі
Еліміздің оңтүстік – шығысындағы ылғалы жеткіліксіз тәлімі аймақта орналасқан
Сол себепті тәлімі аймақтың топырақ – климат жағдайлары мен
Дүниежүзі мемлекеттері және Қазақстан Республикасы үшін күздік
Жемдік астықтар өндірісін арттыру міндеттеріне байланысты күздік арпа
Диплом жұмысы 61 бетке жазылды, кесте саны-15, 3
әдебиеттер саны-26.

Зерттеу нысаны. Дүниежүзілік генқорынан алынған күздік арпа сортүлгілерінің өнім
Жұмыстың мақсаты. Тәлімі жерге орналастырылған арпа сортүлгілерінен селекция үдерісінде
Жұмыс тәсілі. Далалық тәжірибе жүргізу және зертханалық жолменарпа сортүлгілерін
Жұмыс нәтижелері. Тәлімі жердегі арпа сортүлгілерінен бастапқы материал ретінде
1 Ғылыми әдебиеттер деректеріне шолу

Қазақстанда арпа селекциясының қалыптасуы

Арпа – кең таралған және кең ауқымды қолданысымен ерекшеленетін
Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағындағы күздік арпа бойынша селекциялық жұмыстардың басталуы
Біріншісі – ылғалмен қамтамасыз етілмеген тәлімі жер, ақшыл сұр
Тәлімі жердің екінші типі – ылғалмен жартылай қамтамасыз етілген,
Тәлімі жердің үшінші типі –ылғалмен қамтамасыз етілген, ақшыл қызғылт
Ылғалмен қамтамасыз етілмеген тәлімі жерлердің негізгі ерекшелігі жауын-шашынның
Бұл аймақтарда тұрақты астық өнімін алу үшін ылғалдың жиналу
Селекциялық жұмысы бастаған уақытта жаңа сорт шығарудың 2
Әрбір өсімдікті мұқият таңдап және талдап алды, және
1955 жылдан 1968 жылдар аралығында қалыптастырылған селекциялық материалды
Будандастыру әдісінің айтарлықтай нәтижиеге жетуі Красноводопад селекциялық тәжірибе станциясында
Сұрыптау мен өнімділіктің сандық көрсеткіштері негізінде зерттей отырып
1992 жылдан бастап сыра қайнататын арпамен селекциялық жұмыстар бастау
Қазақ Егіншілік және өсімдік шаруашылығы ҒЗИ-да арпа селекциясы 1935
Арпа селекциясының әдістемелік және теориялық мәселелері әл-Фараби атындағы Қазақ
Жаздық арпа селекциясы бойынша дербес топ Қазақ Егіншілік ҒЗИ-да
1982 жылдан бастап ҚазЕҒЗИ арпаны селекциясы тобы б.ғ.к
Штаттың ұлғаюымен, аспиранттар қабылдаудан кейін селекциялық жұмыстың көлемі үш
Арпаның құрғақшылыққа төзімділігіне селекция жүргізу мәселесі бұл бағыттағы зерттеулердің
Осы жылдары селекцияға бастапқы материалдар алу үшін биотехнология әдістері
Жоғарыда айтылған зерттеулердің негізінде 1982-1993 жылдардың аралығында жемшөптік, сыра
ҚР АШМ «Өсімдік шаруашылығы және егіншілік ғылыми-өндірістік орталығы» мекемесінің
Арпа селекциясында, басқа да өздігінен тозаңданатын дақылдардікіндей қолдан өзгертуге
1993 жылы екі еселенген гаплоидтар алу үшін будандастырудың 5
кесте 1

Сорттардың, әдетті селекция сортүлгілерінің және екі еселенген гаплоидтар
Жылдар Сорттар Әдетті селекция сортүлгілері Екі еселенген гаплоидтар ЕЕА095

Саны өнім саны өнім саны өнім

1997 3 51,6 21 54,1 1 53,6 4,4

1998 3 48,6 14 51,1 3 52,6 5,4

1999 3 53,1 22 52,2 5 52,4 3,6

2001 3 39,6 33 42,5 1 43,8 5,0

Осы будандық популяциялар негізінде гаплоидтық технологияны қолданып 48 диплоидты
Арпаның дигаплоидтарын зерттеу нәтижесінде сортсынау байқауының құрамында селекциялық құнды
1.2 Сорттың бейімделу қабылетінің дәнді дақылдардың өнімділігі мен сапасын
Жердің интенсификациялану факторының артуына байланысты мәдени дақылдардың өнімділігі 20-ғасырдың
Ал арпа мен бидайдың өнімі атап көрсетілген уақыт
Англия зерттеушілерінің деректері бойынша өнімнің артуына негізгі әсер ететін
1967 жылдан бері көптеген зерттеушілердің пікіріне сәйкес өнім артуының
АҚШ ғалымдарының пікірінше өткен жүзжылдықтың 50–70 жылдарында астық
Кеңестер одағында мәдени дәнді дақылдардың өнімділігі өткен ғасырдың 60–80
1980 жылдары дән өнімділігінің артуына кең көлемде техногендік факторларды
Бірақ, қазіргі технологиялар дамыған кезеңде селекционер-ғалымдардың пікірінше орта есеппен
Германияда мәдени астық дақылдарын 3-топқа немесе 3 сорттық типке
1. Ұзын масақтық тип - сорттың өнімділігі масақтық ұзындығына
2. Көп масақтық тип. Бұл типтің сорттық өнімділігі ондағы
3. Аралас тип. Ұзын масағы көп өсімдіктер.

Егіншілік мәселелерін зерттеуші шетелдік ғалымдардың пікірі бойынша өндірістік жағдайда
1991-1999 жылдар аралығында Кеңестер Одағы республикаларында жаңа сорттардың арқасында
Селекциялық прогресс технологиялық прогреспен қатар жүруі тиіс.Себебі өнімді
Соңғы кездері шетелдердегі селекция азотты көп қажет етпейтін, ауруларға
Дәл қазіргі уақытта Сібірде жазғы бидайдың екі типі
Біріншіге – пластикалық, өнімділігі күшті, құрғаққа төзімді сорттар жатады
Екінші топқа – жоғары потенциалды, өнімділігі интенсивті, климаты және
Қыс кезі қар аз, құрғақшылық жылдары бейімделу қабылеті жоғары
Ресейдің қаратопырақты емес аймағы ауылшаруашылығы ғылыми-зерттеу институтында сорттардың потенциалдық
1.3 Күздік арпаның морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері

Елімізде азық-түліктік және жемдік астық мақсатында күздік арпа Оңтүстік
Күздік арпа күздік бидаймен, әсіресе күздік кара бидаймен салыстырғанда
Мәдени арпа (Hordeum sativum L.) жеміс беретін масақшалар санына
1. Көп қатарлы, немесе кәдімгі арпа - Н.
Біріншісі - масағы тығыз, жуан, қысқа және көлденең қиындысының
Екіншісі - масағы тығыз емес, дән қатарлары дұрыс орналаспаған,
2. Екі қатарлы арпа -H.disticum L. Онда білік кемерінде
а) жеміс бермейтін бүйір масақшаларының масақша және гүл кауыздары
б) жеміс бермейтін бүйір масақшаларының тек масақша қауыздары бар
Екі қатарлы арпа егістері тек nиtаntіа тобынан, ал арпаның
3. Аралық арпа - intermedium Vav. еt Orl- бұл
Біздің елімізде арпаның тек көп қатарлы және екі қатарлы
Елімізде арпа егісінің көп жерін екі қатарлылардан - нутанс,
Бұл түршелер сорттары өнімінің төмендігі мен өсу ортасының қолайсыз
Арпаның дәні бүйірлерінен қысылған жалпақ. Сұлы дәнінен айырмасы арпа
Арпаның алғашқы екі түр тармағының әрқайсысы түршелерге бөлінеді
- қылтықтылық (қылттықты немесе қылтықсыз);

- қылтықтар сипаты (тісті немесе тегіс);

- масақ пен дәнек түсі (сары немесе қара);

- дән қауыздылығы (қауызды, немесе жалаңаш дәнді);

- масақ тығыздығы (тығыз немесе борпаң).

Кең таралған арпа түршелері 2 кестеде келтірілген.

кесте 2

Көп қатарлы арпа түршелері

Түрше Масақ-тың түсі Масақтың

тығыздығы Қылтықтар-дың тістілігі Дән

қауыздылығы Дәннің
Паллидум (Pallidum) сары борпаң тісті кауызды сары

Рикотензе (Ricotense) «» «» жылтыр «» «»

Нигрум (Nigrum) қара «» тісті «» Қара

Целесте (Coeleste) сары «» «» жалаңаш сары

Параллелум (Parallelum) «» тығыз «» қауызды сары

Оңтүстік Қазақстан – елімізде күздік арпа өндірісін әрі қарай
Дән толығу кезеңінде (мамыр айы) арпа өсімдігі ылғал
Өсімдіктер селекциясының негізі – жаңа түр үлгілерін пайдалана отырып,
Дәнді дақылдардың өнім құрайтын негізгі сандық белгілеріне өсімдік биіктігі,
Жемдік жаңа сорттарға қойылған талаптар тегінің (генотип) тұрақтылығы,
Арпаның жемдік бағытындағы селекциялық жұмысы тәлімі жерде, ал сыра
Жемдік астық дақылдарының ұрықтану органының жетілуіне ылғалдылық әсері туралы
Астық тұқымдастар піскен кезде негізгі үдерісі – дәнде белок
Дәннің алғашқы толысу кезеңінде дәнде көбінесе ақуыз жинақталады,
Арпа тұқымын сіңірудің қолайлы тереңдігі орташа жеңіл құмдауыт топырақта
Өсімдіктердің өнімділігіне байланысты түзілетін өте маңызды селекциялық белгілердің бірі
Будандар өнімділігінің орта мәнімен өлшенетін сорттардың жалпы комбинациялық қабілеттілік
Арпа үлгілерін талдап алуда ең қажетті көрсеткіштері ретінде таңдап
Арпа дақылы 1-20С температурада өсіп шығады, сондықтан бұл дақылды
Тәлімі жерлерге егілетін дақылдардың маңыздысы болып есептелетін арпа дақылынан
Күздік арпаның қазіргі өсірілетін сорттарының қыс пен суыққа төзімділігі
Топырақ құнарлығы мен алғы дақылдарға қоятын талаптары бойынша,
Сорттары. Қазақстанда күздік арпаның мынандай сорттары аудандас-тырылған: Береке 54
1.4 Күздік арпаның өсіріп-баптау технологиясының ерекшеліктері

Тамыр жүйесінің әлсіз дамуы мен қоректік заттарды қысқа
Ғылыми-зерттеу ауыл шаруашылық мекемелері мен алдыңғы қатарлы шаруашылықтардың көп
Күздік арпа тыңайтқышқа
Күздік арпа үшін астық дақылдарынан кейін топырақты өңдеу сыдыра
кесте 3

Күздік арпаның алғы дақылға байланысты өнімділік көрсеткіштері

Көрсеткіштер

Алғы дақылдар

сүрі жерге егіл ген арпа арпа ның сүрі жерден
2-ші

дақыл арпа ның сүрі жерден кейінгі

3-ші дақыл ауыс пай тын арпа егістігі

Себер алдындағы ылғал қоры,мм

1ц дәнге жұмсалған жалпы ылғал шығыны, мм

Тұқымның егістік өнгіштігі,%

Буын тамырлардың саны,дана

Жасуша шырынының концентрациясы,%

Егістіктегі арамшөптер саны,дана/м2

Тамыр шірігінің дамуы,%

Жапырақ алаңы,мың м2/га

100 өсімдіктің құрғақ массассы,г

Өсу кезеңіндегі Ф.т.ө., тәулігіне г/м2

Өсімдік биіктігі,см

Өнімді сабақтар,дана/м2

Масақтағы дән саны,дана

Масақтың ұзындығы, см

Дән өнімі, ц/га 131,3

9,1

75,1

16,0

14,2

6,7

12,5

26,0

364,9

8,1

72,7

320

17,0

6,5

22,5 107,5

11,6

73,0

12,6

16,2

8,2

20,6

22,0

310,6

7,0

69,2

287

15,8

6,1

16,1 92,8

12,4

71,4

10,8

17,5

10,7

22,4

19,5

285,0

6,5

66,0

274

15,1

5,8

14,1 65,4

18,0

68,2

6,5

18,5

13,3

40,3

13,6

198,7

5,3

56,3

200

12,5

4,5

8,3

Егілетін тұқымды мұқият тазартып, егістік сапасының І-ІІ -класына сәйкестендіреді.
Қазақстанның, оңтүстігі үшін ең қолайлы себу мерзімі - қыркүйектің,
Күздік арпаны тар қатарлап және тоғыспалы егу тәсілімен егеді.
Суармалы аудандарда әр гектарға 140-160 кг немесе 3,5-4,0 млн
Күздік арпаның қыстың қолайсыз жағдайларына төзімділігі нашар, сондықтан оның
Күздік арпа күздік қара бидайдан және күздік бидайдан да
Сонымен, ауыспалы егістегі арпаның тамыр жүйесінің дамуы алғы дақылға,
Қазақстанның оңтүсттік – шығысындағы жартылай қуаң-тәлімі аймақта арпа өсіру
Зерттеу жүргізген аймақтың табиғи - климат жағдайлары

Далалық зерттеу жұмыстары Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданының солтүстік-батысында орналасқан
Климаттық жағдайлары

Тәжірибе жүргізілген аймақ тау етегі құрғақ далалық аймағына жататындықтан,
Ауаның оң температурадан теріс температураға желтоқсан айының алғашқы онкүндігінде
Сурет 1. Зерттеу жүргізілген аймақтың ауа температурасы, 0С

(«Есік» метеостанциясының мәліметтері)

Тұрақты қар жамылғысы қараша айының соңы мен желтоқсан айының
Зерттеу жүргізген аймақтың 2010-2011 жылдардағы климаттық көрсеткіштері 1-2 суреттерде
Топырақтағы ылғалдың негізгі қоры көктемгі жауын-шашынның есебінен (наурыз-мамыр) жиналады
Сурет 2. Зерттеу жүргізілген аймақтағы жауын-шашын мөлшері, мм

(«Есік» метеостанциясының мәліметтері)

«Агроуниверситет» ОӨШ территориясындағы 2010-2011 жылдары түскен жауын-шашынның жылдық орташа
Тәжірибе жүргізген аймақта ең ұзақ маусым жаз айлары (120-180
Температураның жылдам жоғарылауына байланысты ауаның салыстырмалы ылғалдығы маусым айының
Күзде температураның 150С төмендеуі қырқүйектің соңғы және қазанның басында
Танаптық тәжірибе жүргізген аймақтың ауа-райы мен климаттық жағдайлары температура
2.2 Тәжірибе танабының топырағы

Зерттеу жүргізген аймақта кездесетін топырақтардың негізгі типтері мынадай: шалғынды-боз,
Аталған топырақ үштік-төрттік дәуірдің лёc және лёс тәрізді құмбалшықтарымен
Шалғынды–қара қоңыр топырақтың құрылымы майда түйіртпекті. Су ұстағыш агрегаттың
Шалғынды–қара қоңыр топырақтың генетикалық қабаттарын толық мінездеу үшін тәжірибе
А

Қара қоңыр, орташа құмбалшықты, ылғалды, бірікпесі бос, құрылымы дәнді-түйіртпекті,
В1 Күңгірт түсті, қара шірінді ағындары
В2 Ашық боз, ауыр құмбалшықты,
ВС Күңгірт қуаң түсті, орташа құмбалшықты,
Тәжірибе шалғынды-қара қоңыр топырақта жүргізілді, оның негізгі агрохимиялық көрсеткіштері
Топырақ қабатының тереңдігі, см Қара шірінді, % СО2,
азот фосфор жеңіл

ыды-райтын азот N-NO3 P2 O5
0-25 4,38 6,62 0,258 0,211 137 25 22 750
25-46 4,17 9,35 0,248 0,205 109 36 13 740
46-58 3,06 12,53 0,214 0,158 78 28 13 640
58-76 1,35 12,80 0,117 0,135 63 26 15 625
Шалғынды–қара қоңыр топырақтың жыртылған қабатының (0-25 см) құрамында қара
Бұл топырақ алмаспалы калий мөлшері жағынан қамтамассыз етілуі жоғары
Гранулометриялық құрамы бойынша бұл топырақ ірі шаңды ауыр құмбалшықтыға
кесте 5

Шалғынды–қара қоңыр топырақтың гранулометриялық құрамы

Қабат терең-дігі, см Диаметрі әртүрлі бөлшектердің мөлшері, %

> 3 3-1 1-0,25 0,25-0,05 0,05-0,01 0,01-0,005 0,005-0,001 0-10 - 0,99 4,78 10,35 37,17 14,72 12,34 19,65
10-20 - 0,50 4,48 9,07 39,00 14,72 12,04 20,19
40-50 - 0,55 7,90 4,16 38,01 12,24 21,71 15,43
70-80 - 0,45 2,99 9,68 31,61 13,89 15,15 26,23
100-110 - 0,61 3,48 9,44 35,50 11,10 12,75 27,15
140-150 - 2,81 14,09 11,73 30,90 16,36 6,73 17,38
170-180 - 0,15 1,20 5,59 44,97 14,14 13,98 19,97
Шалғынды–қара қоңыр топырақтың жыртылатын және төменгі қабаттары тұзданбаған, ол
Топырақтың 0-20 см қабатында сіңірілген катиондардың мөлшері 18-19 мг/экв
Бұл топырақтардың макроқұрылымы өте жақсы және тың жерлердің 0-30
кесте 6

Шалғынды – қара қоңыр топырақтың су сүзіндісінің көрсеткіштері

Тереңдігі, см Құрғақ қалдық, % %/мг-экв

CO32- HCO3- Cl- SO42- Ca2+ Mg2+ Na+

0-10 0,164 - 0,0597

0,9785 0,0023

0,0789 0,0202

0,4200 0,0083

0,4130 0,0115

0,884 0,0042

0,181

10-20 0,170 - 0,0510

0,8360 0,0019

0,0674 0,0234

0,487 0,0087

0,435 0,0082

0,674 0,0064

0,281

40-50 0,182 0,0037

0,123 0,1081

1,772 0,0033

0,1171 0,0140

0,291 0,0039

0,195 0,0094

0,713 0,0320

1,395

70-80 0,268 0,0139

0,463 0,1240

2,032 0,0042

0,1491 0,0140

0,291 0,0058

0,290 0,0023

0,169 0,0569

2,476

100-110 0,312 0,0139

0,463 0,1191

1,952 0,0066

0,2343 0,0585

1,218 0,0039

0,195 0,0065

0,514 0,0726

3,158

140-150 0,204 0,0075

0,249 0,0814

1,334 0,0059

0,2094 0,0351

0,731 0,0039

0,195 0,0029

0,239 0,048

2,090

170-180 0,170 0,0041

0,136 0,0790

1,294 0,0059

0,2094 0,0491

1,022 0,0039

0,195 0,0065

0,514 0,045

1,952

Агрономиялық жағынан өте бағалы суға төзімді агрегаттар (диаметрі 5
Тәжірибе танабы топырағының шалғынды – қара қоңыр топырақтың су
кесте 7

Тәжірибе танабы топырағының су-физикалық қасиеттері

Қабат терең-дігі, см Көлем-дік салмақ, г/см3 Үлестік салмақ, г/см3
% Шекті

дала

лық су сиымды-лығы, % Макси-малды гигроско-пиялық ылғалды

лық, %

0-10 1,20 2,61 54 27,1 5,02

20-30 1,24 2,61 53 26,3 4,28

40-50 1,30 2,68 52 26,2 4,43

70-80 1,33 2,70 51 22,0 4,41

100-110 1,50 2,71 45 21,0 4,41

120-130 1,60 2,73 42 - -

Үлестік салмағы 2,61-2,73 г/см3 және төменгі қабатқа қарай біршама
Топырақтың нығыздалуы 80 см қабаттан басталады.

Шекті далалық су сиымдылығы жыртылатын қабатта 25-27%, қабат тереңдеген
Су сыйымдылығы мәліметтері бойынша топырақтың гранулометриялық құрамының ауыр болуына
Сонымен, тәжірибе жүргізілген территорияның климаттық көрсеткіштері және шалғынды-қара қоңыр
3 Зерттеудің объектісі, бағдарламасы және әдістемесі

Дүниежүзілік генқорынан алынған арпа сортүлгілерін селекциялық-құнды белгілері бойынша бағалау
Әр нұсқа үш қайталана себілді, әр мөлдектің ауданы
Зерттеу бағдарламасы бойынша арпа сортүлгілерінің құрғақшылыққа төзімділігі су ұстау
Зерттеу нәтижесінде алынған өнім көрсеткіші бойынша әр нұсқаның экономикалық
Зерттеу барысында арпа сортының арамшөптермен ластануы, фотосинтездің таза өнімділігі,
Арамшөптермен ластануы және тамыр шірігімен ауруы тікелей санау арқылы
Фотосинтездің таза өнімділігі А.А. Ничипорович әдісімен зерттелді.

Арпа өнімділігі әр мөлдектегі өнімді бөлек жинап өлшеу арқылы
Әр нұсқаның рентабельділігі таза пайданы жұмсалған шығынға бөлу және
Тәжірибе жұмысы тәлімі жерде орналасқан ауыспалы егіс жүйесінде атқарылды.
Жауын-шашын мөлшері 509 мм. Вегетациялық кезеңде (сәуір – қазан
Тәжірибе кәдімгі сұр топыраққа салынады. Механикалық құрамы жеңіл саздақты.
Сурет 3. 2010-2011 жж. зерттеу алаңының ауа температурасы

Сурет 4. Зерттеу жүргізілген аймақтың жауын-шашын мөлшері

Көп жылдық екпе еркек шөп егілген жерді сүрі дайындау
Ал еркек шөптің аударма қыртысы мен арпаның жерден кейінгі
Арпа тұқымы топырақтың ылғалды қабатына 5-6 см сіңірілді. Арамшөптерге
Піскен егін комбайнмен тікелей бастырылып, оның өнімділігі әр нұсқа
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ

4 Арпа сорт үлгілерінің топырақ-климаттық жағдайға байланысты шаруашылық-құнды
4.1 Арпа сорт үлгілерінің құрғақшылыққа төзімділігі

Зерттеу жүргізілген жылдарды егістіктің ылғалымен жабдықталуына байланысты шартты түрде
Жасуша шырынының концентрациясы өсімдіктердің тек суымен қамтамасыз етілуін ғана
Жиналған мәліметтер егістіктің ылғалмен жабдықталуы жеткіліксіз жағдайда жасуша шырынының
Арпа өсімдіктеріндегі жасуша шырынының концентрациясын нақты жылдың ылғалымен қамтамасыз
Құрғақшылықтың өсімдіктердегі жасуша шырынының концентрациясына әсерін айқындай түссек құрғақшылық
Жалпы зерттелген жылдары жасуша шырынының төменгі концентрациясы 9,1-19,3%
Жауын-шашыны жеткіліксіз тәлімі аймақта өсірілетін басқа дәнді дакыддармен салыстырғанда
кесте 8

Арпа сорт үлгілері жапырақтарының су ұстау күші

Сорт- үлгісі
түптену түтіктену масақтану сүттену

Аи-3 19,6 18,8 17,9 16,2

Аи-10 20,8 20,1 19,4 18,2

Аи-17 19,3 18,5 17,6 15,8

А-478 19,2 18,3 17,4 15,5

А-747 21,0 20,5 19,8 18,6

А-275 19,2 18,2 17,4 15,2

А-409 19,9 19,1 18,2 16,6

А-325 19,0 18,1 17,2 15,3

А-445 18,8 17,3 16,9 15,0

А-185 20,3 19,6 18,8 16,9

Жиналған мэліметтерді талдау ауыстырылмайтын танапқа егілген арпа өсімдіктерінін жапырақтары
Құрғақшылыққа төзімді сортүлгілері жапырақтарының өсу қарқынын үдетіп қана қоймай,
Қорыта келгенде, ылғалы жеткіліксіз тәлімі аймақта құрғақшылыққа төзімділігіне байланысты
Арпа сорт үлгілерінің егістікте орналасу тығыздығына байланысты фотосинтез өнімділігі
Сурет 5. Тәлімі арпаның өсіп-жетілу кезеңіндегі фотосинтезінің

таза өнімділігі

Шартты белгілер:
түтіктену кезеңі

сүттеніп пісу кезеңі масақтану
Өсімдіктің әр фазасында түптену, түтіктену, сүттену, масақтану кезеңінде анықталған
Осы кезеңдерде гектарына 3 млн.өсімдік қалыптасқан өсімдіктер 1 м2
4.2 Арпа сортүлгілерінің тамыр шірігі ауруымен залалдануы

Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы тәлімі жерлерде масақты дәнді дақылдардың ауруларының ішіндегі
Егер Республикамыздың солтүстігінде жаздың бидайдың тамыр шірігін көптеген авторлар
Бірқатар әдебиеттерден белгілі болғандай, арпа бидайға қарағанда тамыр шірігімен
Ылғалы тапшы тәлімі аймақтағы тамыр шірігі ауруының негізгі қоздырғышы
Бұл мәселені осы қырынан қараған біздер өз тәжірибемізде зерттелген
Тәжірибе деректеріне қарағанда, арпа өсімдіктерінің тамыр шірігімен зақымдануы ең
Мәселен зерттеу жүргізілген жылдары арпа сортүлгілерінің түптену кезеңіндегі тамыр
кесте 9

Арпа сорт үлгілері егістігінде тамыр шірігінің дамуы

Сортүлгілері Тамыр шірігінің дамуы, %

түптену кезеңінде жинау алдында

Аи-3 4,2 15,6

Аи-10 10 22,4

Аи-17 3,7 13,8

А-478 9,6 22,5

А-747 10,5 26,1

А-275 8 20,6

А-409 6,8 17,2

А-325 3,3 12,5

А-445 3 11

А-185 8,4 20,2

Алынған мәліметтерді талдау барысында анықталғанындай, қоректену алаңы мен тамыр
Жалпы тәлімі егіншіліктегі негізгі шектеулі фактордың ылғал екендігін ескерсек,
Зерттелген жылдардағы аталған аурулардың қозу дәрежесін нақты жылдық болмысына
Демек, мұндай құбылыс көбінесе тәлімі егіншілікке тән қуаңшылық жылдары
Жоғарыда сөз болған арпа өнімін есептеу кезінде оның тамыр
Жекелеген жылдары ылғалмен қамтамасыз етілу деңгейіне сәйкес ылғалды, ылғалы
Мысал ретінде гектарына 3 млн дән себілген нұсқаны алар
Зерттелген жылдар ішінде өнім жинар алдындағы тамыр шірігі дамуының
Арпаның жиі егістігіндегі өсімдіктердің тамыр шірігімен көп зақымданатындығынан дәлелдейтін
Қорыта айтқанда, ылғалмен қамтамасыз етілмеген тәлімі аймақтағы арпа егістігінің
Жоғарыда келтірілген деректерге сүйене отырып А-445, А-325, АИ-17 сортүлгілері
4.3 Арпа егістігінің танапта орналасу тығыздығына байланысты
арамшөптермен ластануы

Тәлімі егістік танаптарында өсетін арамшөптер екпе дақылдардың өнімі мен
Арамшөптермен күресудің іс жүзінде тексерілген көпшілік әдістері осы уақытқа
Ауыспалы егістің әр танабындағы арамшөптер саны мен құрамы да
Ауыспалы егістің барлық танаптарында жыл сайын жүйелі түрде жүргізілетін
Озат тәжірибелер мен алдыңғы қатарлы шаруашылықтардың мәліметтеріне жүгінсек, күрестің
Алайда химиялықлық препараттар бағасының қымбаттығы мен олардың сыртқы ортаға
Осы тұрғыдан алғанда біздің зерттеулер ылғалмен қамтамасыз етілмеген тәлімі
Агрохимиялық әдебиеттерде сусыз және тәлімі егіншілікте ұсынылатын ауыспалы егістіктегі
Бұл мәселе төңірегінде нақтырақ айтар болсақ, Орта Азия мен
Біздер жүргізген көпжылдық зерттеулердің нәтижелері осы тұжырымды түгелімен қуаттай
кесте 10

А-445 сорт үлгісінің танапта орналасу тығыздығына байланысты арпа егістігінің
Танапта орналасу тығыздығы

млн.дана/га Жауын-шашынды жылы Ылғалмен орташа қамтамасыз етілген жылы Құрғақшылық

жылы

дана грамм дана грамм дана
2 8,5 19,6 10 21,7 13,2 23,8

3 6,7 14 8,2 17,3 10,7 18,7

4 3,2 9,6 6,7 11 7,8 12,4

5 2,3 4,4 3,5 7,3 5,7 9,5

Орташа 5,2 11,9 7,1 14,3 9,4 16,1

Тәлімі аймақтағы дәнді – сүрі жерлі ауыспалы егістерде арамшөптермен
Жоғарыда баяндалғандай, агротехникалық тәсілдерді қолдана отырып егістіктегі арамшөптерден толық
Алайда алғы дақыл мен тұқым себу мөлшерінің арпа егістігіндегі
Мәселен, алаң бірлігіндегі есепке алынған арамшөптер саны жауын-шашынды жылы
Сұр топырақты тәлімі жүргізілген біздің егістік тәжірибелерде жалпы бір
Егістікте өсетін арамшөптердің ең көп үлесі ақ алабұта (Chenopodum
Арпаның тұқым себу мөлшерін егістіктегі арамшөптер санын көбейтіп ғана
Зерттелген агротехникалық тәсілдерге байланысты арпа егістігінің арамшөптермен ластануын талдай
Бұл деректерді тұжырымдай келе, құрғақшылықтың салдарынан болған өнім шығынын
4.4 Өсу ортасы жағдайының өзгеруіне байланысты арпа сортүлгілерінің
Біздің жүргізген тәжірибеде екі мәселе қаралды.Біріншісі Алғы дақылдың өнімділікке
Өнімділік интегралды көрсеткіш. Өсімдіктің өсуіне, дамуына қалыптасқан жағдайлардың бәрі
Зерттеуге алынған сортүлгілеріне жалпы түптілігі, өсімдіктің биіктігі, масақтың ұзындығы,
Зерттелген сортүлгілерінің жалпы түптілігі 2,6-9,2 аралығында болды. Түптену қабылеті
Арпа өсімдіктерінің биіктігі 48,8-69,3 см аралығында болды, соның арқасында
Масақ ұзындығы бойынша сортүлгілерін үш топқа бөлуге болады. Масағының
Масақта түзілген тұқым саны, дән салмағы бойынша сорттың аймақтың
1000 дәннің массасы сорт үлгілерінің генетикалық тұқым қуалайтын белгі
Зертеуге алынған сорт үлгілерін бағалаудың тағы бір тарабы, ол
кесте 11

Күздік арпа сорт үлгілерінің құрылымдық талдау бойынша орташа көрсеткіштері

№ Сорт үлгілері Жалпы түптілік Өсімдіктің

биіктігі, см Масақ ұзындығы, см Бас масақтағы тұқым саны,
бас масақтың дән салмағы жалпы өсімдіктегі

дән салмағы

1 Аи-3 9,2 49,8 7,78 17,2 1,82 3,09 40,8

2 Аи-10 4,8 50,9 5,7 30,9 1,82 2,86 40,8

3 Аи-17 4,4 54,6 3,61 29,8 1,98 3,76 47,4

4 А-478 4,4 51,9 6,7 15,9 0,79 1,82 50,6

5 А-747 4,3 69,3 6,9 16,7 0,70 1,36 48,6

6 А-275 2,6 51,8 5,0 38,3 1,37 2,39 40,8

7 А-409 3,6 59,3 8,8 21,2 0,95 2,69 46,2

8 А-325 7,6 65,6 6,7 34,9 1,95 4,07 51,8

9 А-445 3,7 50,6 5,72 45,0 2,24 4,24 48,4

10 А-185 6,3 48,8 4,8 25,5 1,03 2,59 48

кесте 13

Күздік арпа сорт үлгілерінің құрылымдық элементтері өзгергіштігінің шектік көрсеткіштері

Сортүлгілер Жалпы түптілік, дана Өсімдіктің бойлық ұзындығы, см Масақ
Аи-3 4,0-18,0 47-55 6,0-10,0 14,0-21,0 0,4-1,6 0,7-4,9

Аи-10 3,0-7,0 45-55 4,0-7,5 19,0-43,0 0,4-1,5 0,8-4,0

Аи-17 3,0-6,0 48-61 2,5-4,6 15,0-40,0 0,4-1,5 1,2-6,0

А-478 3,0-6,0 38-59 5,5-8,0 11,0-21,0 0,5-1,1 0,9-3,8

А-747 3,0-6,0 62-79 5,0-10,5 10,0-22,0 0,1-1,1 0,6-1,8

А-275 2,0-4,0 40-61 4,0-6,0 22,0-52,0 0,8-2,0 0,3-2,5

А-409 3,0-5,0 50-57 7,0-11,0 14,0-30,0 0,5-1,2 1,7-4,7

А-325 5,0-11,0 57-80 5,0-9,0 9,0-25,0 0,3-1,3 2,4-8,1

А-445 3,0-6,0 42-58 4,0-7,0 39,0-52,0 1,4-3,4 0,5-8,4

А-185 3,0-10,0 45-55 3,5-6,5 10,0-57,0 0,4-2,3 1,0-4,6

Өнім құрылымы элементтерінің өзгергіштігінің шектік көрсеткіштері бойынша тек А-445
кесте 14

Күздік арпа сорт үлгілерінің топырақ-климаттық жағдайларға байланысты өнімділігі, ц/га

Сортүлгілері Ылғалы орташа жыл Қуаңшылық

жыл Ылғалы мол

жыл Орташа

Аи-3 18,5 12,2 29,4 20,0

Аи-10 15,8 9,1 23,6 16,2

Аи-17 19,5 13,2 30,4 21,0

А-478 16,0 9,5 25,6 17,0

А-747 15,0 9,3 22,6 15,6

А-275 17,0 10,2 26,9 18,0

А-409 18,1 11,8 29,0 19,6

А-325 21,9 16,0 31,5 23,1

А-445 27,2 22,2 35,3 28,2

А-185 17,6 11,2 28,5 19,1

Ылғал жеткілікті жылдары күздік арпа сортүлгілері гектарынан 22,6-35,3 ц
Үш жылғы зерттеу бойынша жоғары тұрақтылықты А-325 және АИ-17
5 Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағында арпа астығын өндірудің экономикалық
Ауылшаруашылық өнімін өндіруде есептелуге тиісті көрсеткіштің бірі - сол
Өнім өндіру саласында кез-келген алынатын өнім көлемін ұлғайтатын технологиялық
Қарастырған үш сорттың үшеуі де өзінің өнімділігі жағынан салыстырмалы
Біз экономикалық тиімділікті келесі тәртіппен анықтадық:

1 га-ға кеткен шығын = өнімділік х өзіндік құны.

1 га-дағы өнімнің құны = өнімділік х сатып алу
Таза пайда = 1 га өнімнің құны – 1
Рентабельділік деңгей = таза пайда : 1 га-ға кеткен
Жалпы табыс – өндірістегі материалдық шығын мен өнім арасындағы
Таза табыс – жалпы табыс пен оның өзіндік құнының
Тт = Жө - Өөқ

Мұнда: Тт - таза табыс.

Жө – жалпы өнім көрсеткіші.

Жөқ – жалпы өнімнің өзіндік құны.

Кіріс –өнімнің ақшалай кірген толық құны.

Рентабельділік – өнім өндіруге жұмсалған шығын мен түскен табыс
Р = кіріс/ өзіндік құн х 100.

кесте 15

Күздік арпа өндірудің экономикалық тиімділігі

№

Көрсеткіштер Сорт үлгілер

арпа-445 аи-325 аи-17 аи-3 арпа-409

1 Өнімділігі, т/га 2,82 2,31 2,10 2,0 1,96

2 1 га жұмсалған шығын, тг 36790 31067 28717
3 Сату бағасы, тг/т 21245 21425 21425 21425 21425

4 1га өндірілген өнімнің өзіндік құны, тг 66058 54112
5 1 т. өнімнің өзіндік құны, тг 13046 13449
6 Шартты таза табыс, тг/га 23628 18424 16272 14396
7 Рентабельділік деңгейі, % 64,2 59,3 56,6 50,5 43,6

Кестеде келтірілген көрсекіштердің ішінде 1 га-ға жұмсалған шығын сол
Ал өнімнің сату бағасы өткен жылдар бойынша осы өңірдегі
Бұл жерде Аи-3 сорт үлгісі Арпа-445 сорт үлгісінен
Сонымен Арпа-409 сорт үлгісі өзінің рентабельділігі бойынша Аи-3 сорт
Жоғарыда келтірілген кестені, яғни экономикалық тиімділікті келесідей жолдармен есептедік:

1 га-ға кеткен шығын = өнімділік х өзіндік құнға
1 га-ғы өнімнің құны = өнімділік х сатып алу
Таза пайда = 1 га өнімнің құны -
Рентабельділік деңгейі = таза пайда1 га-ға кеткен шығын х
Еңбек қорғау

Еңбек қорғау дегеніміз – еңбек үдерісінде қауіпсіздікті, адамның денсаулығы
Әрбір мекемеде, өндіріс орындарында, лабороторияда қауіпсіздік техникасы, еңбек қауіпсіздігі,
Еңбек қорғау мен өрт қауіпсіздігі тығыз байланысты. Себебі өрт
Тәжирибе жүргізілген аймғында қауіпсіздік техникасы туралы, еңбек
Еңбек қорғау жұмыстарын ұйымдастыру және жұмысты орындауға жіберілген адамдардың
Қауіпсіздік техникасы - белгілі бір жағдайда денсаулықтың күрт өзгеруіне
Өндірістік санитария - белгілі бір жағдайда жұмыскерлердің науқастануына немесе
Өндірістің механизациялануы мен автоматтану технологиясының қарқындылығы жұмыскерлер мен мамандардың
Агроөндірістік кешен кәсіпорындарында санитарлық - сауықтыру және еңбек қауіпсіздігін
Әрбір жұмысшының денсаулығы мен өмірін сақтау еңбек қорғау құқықтарымен
Жұмысқа жаңадан қабылданған адам қауіпсіздік ережесімен, жұмыс ерекшеліктерімен таныстырылып,
Кіріспе нұсқау мекемелерде жұмысқа жаңадан қабылданған қызыметкерге арнайы жүргізіледі.
Зертхана басшысы өндірістік жарақаттанудың барлық оқиғаларына және кәсіптік улануға
Еңбек қорғау жөніндегі стандарттар, ережелер мен нормалар

Мемлекет өзі өкілеттік берген органдар арқылы ғылыми негізделген стандарттар,
Адам ағзасы мен денсаулығына әсері бойынша токсикологиялық бағалаудан өтпеген
Егіншілікте химикат қолдануға қатысатын адам сол шаруашылықтың өзінде қауіпсіздік
Бақ шаруашылығында қолданылатын улы химикаттармен жұмыс істек кезінде қоршаған
Жер бетінде қоршаған орта мен тірі организмдерге әсері жағынан
Жер жүзінде халық шаруашылығының барлық салалаларында химия ғылымдарының жетістіктерін
Химикаттардың биосфераға деген жағымсыз әрекеттерін жою үшін әрбір шаруашылық
Еңбек ресурстарын тиімді басқару және еңбек миграциясын бақылау, балаларды
Еңбек қатынастары саласындағы адам құқықтарын қорғау жөніндегі мемлекеттік саясат
Отырыс қорытындысы бойынша қарар қабылданып, онда мемлекеттік органдар мен
Ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімін арттыруда тыңайтқыш маңызды рөл атқаратыны
Сондықтан, тыңайтқышты қолдануда қоршаған ортаны қорғау мәселесіне ерекше көңіл
Тыңайтқыштарды тасымалдау, сақтау, қоспа дайындау және оларды топыраққа еңгізу
Ғылыми жағынан негізделген тыңайтқыш қолданудың агрономиялық технологиясының бұзылуы. Сондықтан,
Қоршаған ортаның ластануына эрозия құбылысы да әсерін тигізеді. Қазақстанда
Тыңайтқыш қолданғанда эрозия құбылысы төмендеп өнімділіктің жақсы өсуінен топырақтағы
Органикалық тыңайтқыштар мен ағып келіп қосылатын суларды, шөгінділердің пайдаланудың
өсімдіктердің биологиялық талаптарына, топырақ – климат жағдайларына, аймақтың ерекшеліктеріне
қышқыл және кебірленген топырақты химиялық жолмен мелиорациялау үшін
органикалық тыңайтқыштарды жинау, сақтау,пайдалану үшін агрономиялық ережелерді орындау және
ғылыми жағынан дәлелденген ауыспалы егістерді игеру.

топырақты су және жел эрозиясынан сақтауға арналған агрономиялық шараларды
түрлі аурулармен зиянкестерге төзімділігі жоғары ауылшаруашылығы дақылдарының сорттарын себу.

Шаруашылықта еңбек қорғанысы қажетті деңгейде, алайда кейбір кемшіліктер баршылық.
Жоғарыда айтылған кемшіліктер бойынша келесі ұсыныстарды ұсынамын:

барлық шаруашылық ұжымдарын жұмыскерлердің еңбек қауіпсіздігіне назар аударту;

қауіпсіздік ережелерін сақтауды қатаң бақылау;

барлық жұмыскерлерге өздерінің жұмыс орындарындағы жауапкершілігін жоғарылату;

жұмыскерлерді өрт қауіпсіздігі жабдықтарымен, арнайы киімдермен және жеке қорғану
Осылардың барлығы шаруашылықта қауіпсіз еңбек жағдайларын ұйымдастыруға мүмкіндік береді.
ҚОРЫТЫНДЫ

1. Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағының тау бөктерінде орналасқан Алматы облысы
2. Биометриялық өлшемдер және фенологиялық бақылаулар жүргізу нәтижесінде дүниежүзі
3. Күздік арпаның А-445, А-325, Аи-17 сортүлгілері Қазақстанның оңтүстік-шығыс
4. Күздік арпа сортүлгілеріне масағының ұзындығы, масақтағы дән саны,
5. Күздік арпа сортүлгілері ылғалмен әртүрлі қамтамасыз етілген жылдары
6. «Агроуниверситет» оқу-тәжірибе шаруашылығында еңбек қорғау мәселелері қажетті деңгейде
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Аболин Р.Н. От пустыных степей Прибалхашья до снежных вершин
Әрінов Қ.К, Мұсынов Қ.М, Апушев А.Қ, Серекпаев Н.А, Шестакова
Зенкова Е.М. Богара пары, урожай.- Алматы.: Кайнар,1988.144с.

Ю Б. Коновалова Частная селекция полевых культур. М.: Агромиздат,1990
Аубакиров Қ.А, Жұмағұлов С.Е. Өсімдік шаруашылығы және селекция.- Алматы.:
Сариев Б.С., Ортаев А.К. //Оңтүстік Қазақстанның тәлімі жер жағдайындағы
Исмуратов С.Б.,