TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар

Мазмұны:

КІРІСПЕ.......................................................................................................................3

1 БИОЛОГИЯЛЫҚ АЛУАНТҮРЛІЛІКТІ ҚОРҒАУ – ТІРШІЛІК

ТҰРАҚТЫЛЫҒЫНЫҢ АЛҒЫШАРТЫ...................................................................5

Биоценоз және биоалуантүрлілік....................................................................5

Биоценоздар құрылымы ..................................................................................8

1.3 Табиғаттағы биоалуантүрлілікті сақтап қалу жолдары...................................9

2 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ БИОАЛУАНТҮРЛІЛІГІНІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ

ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ....................................................................................................12

2.1 Алматы облысының жануарлары мен өсімдіктерінің алуантүрлілігі............12

2.2 Қазақстандағы ерекше қорғауға алынған аумақтар – биоалуантүрлілікті сақтаудың кепілі........................................................................................................40

2.3. Алматы облысындағы ерекше қорғауға алынған аумақтар...........................47

3 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ ЭНДЕМИКТЕРІ.....................................................61

3.1 Алматы облысы жерін мекендеген қорғауға алынған жануарлар................61

ҚОРЫТЫНДЫ..........................................................................................................65

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ........................................................66

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: 66 бет
Пәні: Соңғы қосылған дипломдық жұмыстар

-----------------------------------------------------------------------------------

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Мазмұны:

КІРІСПЕ.......................................................................................................................3

1 БИОЛОГИЯЛЫҚ АЛУАНТҮРЛІЛІКТІ ҚОРҒАУ – ТІРШІЛІК

ТҰРАҚТЫЛЫҒЫНЫҢ АЛҒЫШАРТЫ...................................................................5

Биоценоз және биоалуантүрлілік....................................................................5

Биоценоздар құрылымы ..................................................................................8

1.3 Табиғаттағы биоалуантүрлілікті сақтап қалу жолдары...................................9

2 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ БИОАЛУАНТҮРЛІЛІГІНІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ

ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ....................................................................................................12

2.1 Алматы облысының жануарлары мен өсімдіктерінің алуантүрлілігі............12

2.2 Қазақстандағы ерекше қорғауға алынған аумақтар –
2.3. Алматы облысындағы ерекше қорғауға алынған аумақтар...........................47

3 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ ЭНДЕМИКТЕРІ.....................................................61

3.1 Алматы облысы жерін мекендеген қорғауға алынған жануарлар................61

ҚОРЫТЫНДЫ..........................................................................................................65

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ........................................................66

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Адам баласы ХХ-ХХІ ғасырлар аралығында негізгі
Биологиялық алуантүрлілік - Жердегі тіршіліктің тұрақтылығының басты
Геологиялық тарихтың қиын кезеңдерінде көптеген түрлер жойылып, алуан
Жер көлемі жағынан әлемде тоғызыншы орын алатын Қазақстан,
Кеңес Одағы кезінде Қазақстанның қорықтары, ұлттық бақтары, қорықшалары
Қазіргі кезде Қазақстан әлемдік бірлестіктің толық құқықты мүшесі
1997 жылдың 17 шілдесінде қабылданған «Ерекше қорғалатын табиғи
Қазіргі заң шығаруға сәйкес ерекше қорғалатын табиғи территориялар
Алматы облысы - Қазақстан жерінің көрікті де
Диплом жұмысының мақсаты – Алматы облысының биологиялық алуантүрлілігінің
Осы мақсатты жүзеге асыру барысында келесі міндеттер қойылды:

- биологиялық алуантүрлілік туралы, Қазақстанның
Алматы облысында орналасқан ерекше қорғауға алынған аумақтарын сипаттау;

зерттеліп отырған аумақтағы флора мен фаунаның алуантүрлілігіне сараптама
Алматы облысындағы «Қызыл кітапқа» енген өсімдіктер мен жануарлар
Алматы облысының биологиялық алуантүрлілігінің экологиялық аспектісіне аса назар
Қазақстандағы биоалуантүрлілікті қорғауға арналған заңдарын сараптау.

Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тарау,
1 БИОЛОГИЯЛЫҚ АЛУАНТҮРЛІЛІКТІ ҚОРҒАУ –
ТҰРАҚТЫЛЫҒЫНЫҢ АЛҒЫШАРТЫ

Биоценоз және биоалуантүрлілік

Биологиялық алуантүрлілік — популяциялар, биоценоздар мен экожүйелердің тұрақтылығының
Табиғатта әр түрлі популяциялар бірегей жүйелерге бірігіп ірі
Биоценоз ұғымын алғаш рет ұсынған неміс зоологі К.Мебиус
Алғаш рет бұл терминді ғылымға 1940 жылы В.Н.Сукачев
Биоценозды зерттеуші ғылым саласы биоценология деп аталады. Ал
Ең үлкен биологиялық жүйе - биосфера немесе экосфера.
Биоценоз трофикалық сипаты тұрғысынан уақыт пен кеңістікке байланысты
Сондықтан экожүйе — экологияның функциялды бірлік өлшемі. Оның
Биоценоздағы қарым-қатынастардың ең бастылары қоректік және кеңістіктегі байланыстар.
Сол сияқты гүлді өсімдіктер үшін оны тозандататын аралар,
Биологиялық алуантүрлілік - популяциялар, биоценоздар мен экожүйелердің тұрақтылығының
Табиғатта абсолютті түрде ұқсас даралар, популяциялар, түрлер мен
Жеке түрлер адамның кінәсінен жойыла бастағанда, алғашқыда оған
Бірақ қазіргі уақытта тіршіліктің алуантүрлілігінің кедейленуі адамзаттық іс-әрекеті
Табиғи бірлестіктер бактериялардан бастап ғасырлар бойы өмір сүріп
1. Бөліктерінің өзара бір-бірін толықтыруы. Бірлестікктерде қоршаған орта
2. Түрлердің бір-бірін ауыстыруы. Биоценоздың кез келген түрін
3. Реттеушілік қасиеті. Өздігінен реттелуге қабілеттілік - күрделі

жүйелердің өмір сүруінің негізгі шарты. Өздігінен реттелу кері
4. Функцияларды қамтамасыз етудің сенімділігі. Биоценоздың экожүйе-дегі негізгі
бірін сақтандырушы түрлер қамтамасыз етеді. Мысалы, бунақденелілердің

санын көптеген әр түрлі тамақпен қоректенетін жыртқыштар, одан
кеткенде - арнайы паразиттер, өте жоғары болғанда -
ауруларды туғызушылар немесе бәсекелестік қатынастар мен популяция

ішілік өзара әсерлердің күшеюі реттеп
Өсімдік ұлпаларындағы күрделі және берік компонент - целлюлозаны
Биоценоздар құрылымы

Экологиялық орын. Әрбір жеке организмнің тек өзіне тән
Экологиялық орнының тұрақты болуы көбінесе қоректік бәсекелестікке де
Өсімдіктерде де экологиялық орын жақсы жіктелген. Мәселен, өсімдік
Биоценоздың түрлік құрылымы. Әрбір биоценоздың өзіндік түрлік құрамы
Биоценоздың кеңістік құрылымы. Биоценоздарға организмдер алғаш рет қоныстанғаннан
Ярустылық биоценоздардың биіктік бойынша жиіктелуі. Ярустылықты өсімдіктер бірлестігінен
Тіпті ярустылықты жер асты бөлімдерінде айқындауға болады. Әрбір
Топырақтағы, судағы организмдерден де өзіне тән ярустылықты байқауға
Биоценоздың экологиялық құрылымы. Әрбір биоценоз организмдердің белгілі бір
Биоценоз - уақыт пен кеңістікке қатысты және антропогендік
Су биоценоздары құрлықпен салыстырғанда қарапайым болып келеді. Ол
1.3 Табиғаттағы биоалуантүрлілікті сақтап қалу жолдары

Жер бетінің өсмідіктерден тұратын жамылғылары азайған сайын топыраққа
Қазірігі уақытта әлемде жүзден аса халықаралақ бірлестіктер
БҰҰ қоршаған ортаны қорғау мен дамыту проблемаларына арналған
Осы конференцияда 5 маңызды құжат қабылданды:

1."Қоршаған орта мен оның дамуы туралы Рио декларациясы".

2."21 ғасыр күн тәртібі".

3."Орманның барлық түрінің тұрақты даму, басқарылу мен сақталу
4."Климатттың өзгеру проблемаларының Конвенциясы".

5."Биоәртүрлілік Конвенциясы".

Осы конференцияда қабылданған құжаттардың ең маңыздыларының бірі -
Нью-Йоркте 1972 ж. өткен БҰҰ-ның Генералдық ассамблеясында тұрақты
-аштық пен жалаңаштықты құрту бағытында;

-дамыған және дамушы елдеріндегі өмір сүру деңгейінің ара-қашықтығын
-ғаламдық масштабта қоршаған ортаға түсетін антропогендік қысымды азайту
Адамзаттың алдағы онжылдықтағы бірінші рет тік назар аударатын
Қазіргі уақытта адамзатты тек қана аштық мәселесі ғана
Табиғи ресурстар деп материалды өндірістің барлық сұраныстарын (минералды,
Қазіргі даму жағдайында табиғат барлық ресурстардың кені -
Адамның шаруашылық іс-әрекетіне қолданылатын жер мен оған
Жер ресурсы. 1980 ж. аэрокосмостық деректер бойынша шаруашылыққа
Жаңа территорияларды игеру негізінен олардың адамының тұруына (өмір
Су ресурстары. Планетамыздағы негізгі тіршілік иелері таза суды
Энергетикалық ресурстар. Мұнай, газ, көмір - орны толмайтын
Минералды ресурстар. Экономикаға қажетті маңызды минералды ресурсқа темір
И.Ф. Реймерстің болжамы бойынша калий тұздары, тас
Кейбір елдер мен аймақтар үшін бұл мерзімдер аздап
2 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ БИОАЛУАНТҮРЛІЛІГІНІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

2.1 Алматы облысының жануарлары мен өсімдіктерінің алуантүрлілігі

Басына көз шағылысатын мәңгілік аппақ қардан сәуле ораған
Биік Алатаудағы мұздан бұлақтар басталып, олар бір-бірімен қосылып
Таудың басына қарай көтерілген сайын, ондағы аймақтар жиі
Сурет 1. Іле Алатауы

Іле Алатауы етегінің солтүстік жағы сазды, тастақты шөл
Аласа төбелердің беткейлерін кебіне егіс пен жеміс бақтары
Бұл жерде мысық торғайдың құйқылжыта ысқырған дауысын, тағанақтың
Іле Алатау тауларының күнгей беткейлерінде злактар мен жусан,
Альпі шалғындығының жоғары жағында - қорымдардың, зәулім жартастардың,
Сурет 2. Таутеке мен арқар

Таутеке альпілік шалғындыққа таяу жатқан тау құздарында мекендейді.
Өте ірі жануардың бірі – арқар. Оның салмағы
Арқарлардың көнбістігі, салмағы, жыл бойы биік тау жайылымында
Таутекелердің ізінен қалмай
Сурет 3. Аршалық ементұмсық пен сасық көкек

Биік тауларда құстар онша көп болмайды. Мұнда аршалық
Қозыңұмай суыр, еліктің лақтарын, қозыны аулайды, өлекселерді де
Суарылған жердің климаты маңайындағы шөл жерлерге қарағанда өзгеше
Ағаштарға мысық торғайлар, қара торгайлар, тағанақтар, көк қарғалар,
Үйдің, сарайдың, қой қоралардың төбелеріне қарлығаштар ұялайды.

Көк қарғаның ірілігі ұзақ қарғадай. Оның реңі алашұбар
Көкторғайлар (щурки или пчелоеды) - аралардың жауы. Бұлар
Сасық көкек - өте әдемі құс. Ала-шүбар түсіне
Алматы облысындағы Қапшағай маңындағы кемірушілердің бір түрі —
Ондатра республикамыздың өзен-көлдеріне 1935 жылы тұңғыш рет жіберілді.
Ондатраның сыртқы пішіні су тышқанына ұқсайды, бірақ одан
Ондатра ін қазады және үйшік жасайды. Іні су
Ондатра салындылардың, құлаған қамыстардың үстіне, тіпті таяз суға
Ондатраның қоректенетін жерін табу қиын емес. Бұлар, борықты,
Ұрғашылары бір жазда 2-3 рет балалайды. Әр рет
Суармалы жерлерде көптеген кемірушілер мекендей алмайды. Алайда, егін
Соқыр тышкан үй тышқанынан ірілеу, одан гөрі құйрығы
Соқыр тышқан інінде 10-30 см тереңдікте көптеген тармақтары
Соқыр тышқан ұясын, қоймаларын және «дәретханаларын» 1,5-2 м
Үйлердің шатырларында, сарай төбесінде, ағаштардың кеуектерінде әр түрлі
Адам бақтарда сыңар жібек көбелегі, долана көбелегі, алма
Сыңар жібек көбелегі
Тамыз айында сыңар жібек көбелектері ағаш қабығының ойлы-қырлы
Сыңар жібек көбелектері жеміс ағаштарына, сонымен қатар, емен,
Долана көбелегін күңгірт жолақты ақ қанаты арқылы басқа
Алма ағаштарына алма көбелектері зақым келтіреді. Бұлар күзде
Сурет 4. Долана көбелегі

Қалқан тәрізді болып қатып қалған заттың астында көбелек
Алма көбелектерін сәуір-мамыр айларында жеміс ағаштарына улы дәрі
Жетісудың далалы өңірінде түлкі көп болады. Олар кемірушілерді,
Түлкі өзіне ін қазып немесе борсық пен суырдан
Сурет 5. Іле Алатауындағы қасқыр

Егін шаруашылығы дамыған аудандарда бұл жыртқыш жануарлар пайдалы:
Жығылып жатқан шөңге ескі қамыстардың арасынан қасқыр үңгір
Қазақстанның әр жеріндегі қасқыр ірілігі және реңі жөнінен
Ежелден-ақ қасқыр адамның және басқа да көптеген жануарлардың
Қасқырды әр түрлі әдіспен аулайды: қасқырды мылтықпен атып
Бұл аймақтың жалпы сипаттамасында дала аймағында сүт қоректілерге
Сурет 6. Ақ қанат торғай мен кірпі

Қала аймағының оңтүстігінде кішкене сұр бозторғай да кездеседі;
Таяу уақытта далалы жерлерде дуадақтың еңгезердей тоқтыбалақ дейтін
Далалы жерлерде өзіне тән құстар ғана емес, жәндіктер
Дала аймағында сұр кесіртке мен далалық әбжыланды ғана
Кей жылдары шегірткелер (саранча) өте көбейіп кетеді. Мұндай
Галлицаларды бақылау көңіл аударарлың іс. Галлица - ұсақ,
Қоңыздардың кейбір түрлері (бізтұмсық қоңыз, кузька-қоңыз), көбелектердің кейбір
Алматы облысының селдір өсімдікті жерлері мен өсімдіксіз жалаңаш
Қосаяқтар - түнде қоректенетін жануар, көру және дыбыс
Қосаяқтар ойпаң ауызды індерде мекендейді. Күндіз олар інінің
Тыныш кезде қосаяқтар төртаяқтап жүреді, қауіп төнгенде артқы
Қосаяқтар отырғызылған ағаштарға және бақшаға зиян тигізеді. Топырақты
Кесіртке, жылан және ірі жәндіктер көп жерлерде жәндік
Кірпі күндіз тасада - бұтаның астында не інде
Шөлдегі қатты жерлерде кірпілер ін қазбайды, бұталардың саясындағы
Алматы облысының тастақты және сазды шөлдерге қарағанда құмды
Құмды шөлде болғандар кесірткелердің көптігі бірден байқайды. Бұл
Құмды шөлдердің қызғылықты кесірткелерінің бірі - варан (ешкіемер).
Жауынан қашқанда варан өте тез жүгіреді. Жауы қуып
Шөлдердің бәрінде де далалық тасбақа болады. Бұл күй
Тасбақаның мүйіз сауыты қорғаныш қызметін атқарады. Қауіп төнгенде,
Сурет 7. Тасбақа

Құмды шөлдегі жағдай кемірушілерге де қолайлы. Бұл жерде
Бұлардың ең ірісі - үлкен құмтышқан. Олардың тұрқы
Үлкен құмтышқандар тобы інінің шығар аузы кейде бірнеше
Құмтышқандар жем іздеуге ертеңгісін және кешкісін шығады. Түнде
Үлкен құмтышқандармен ңатар, құмда қызыл құйрық құмтышқан, тарақ
Шөлде құм қояндар болады. Олардың жотасы қызғылт сұр,
Құм қояндары ін қазбайды. Жазда жалғыз аяқ жолдардың
Құм қояндарының негізгі қоректері - бұталардың жас бұтақтары
Құм қоянының терісі де, еті де қажетке жарайды.
Құмтышқандар мен құм қояндары ағаш өсіп бекіген құмдарға
Құмды шөлдерде жыландар да көп. Мұнда баяу қозғалатын
Далалық аждаһа құм бетіне жақын құм арасын кеулей
0қжылан кесірткелер мен жәндіктерді қорек етеді. Олар жемтігін
Өте улы сылдырмақты жыландардың өкілі - қалқантұмсықтының шаққаны
Сурет 8. Айдарлы бозторғай, кішкене бозторғай және қарақұрт

Шөлде құс көп емес. Тастаңты және сазды шөлдерде
Шөлде құйрығын жазып жіберіп, біресе жоғары көтеріп, біресе
Сурет 9. Сексеуіл жорға торғайы, жек дуадақ пен
Құмдағы қызғылықты құстың бірі - сексеуіл жорға торғайы(
Жорға торғайдың үлкендігі ұзақ қарғадай, жотасының реңі сұр,
Шөлде бұлдырықтарды да кездестіреміз. Бұл да сусыз жерлерге
Шөлейт пен шөлге бейімделген қылқұйның бұлдырыққа ұқсас. Мұны
Бұл өңірде анда-санда жек дуадақ кездеседі. Бұл тез
Шөлде күндізгі жыртқыштар аз. Олардан көрсары (канюк-курганник) жиірек
Қарақұс шөлейтте ағаш болмайтындықтан ұяларын жазық далаларға не
Үкі мен байғыз - түнгі жыртқыштар. Бұлар сазды
Шөлді далада жәндік пен өрмекшілер өте көп. Тезек
Келіп қонған қоңыз шар бейнесіне оңай келетін қиды
Бұлардың еңбегі ылғи сәтті бола бермейді. Кейде домалатып
Шөлде улы өрмекшілерден сақ болу керек. Соның ішінде,
Қыршаян (скорпион) қауіпті жәндік. Оның ұзынша келген құрсағының
Бүйі шаға қалса, оның шаққан жеріне марганец қышқыл
Денесі ірі түкті бүйіні көргенде адамның зәресі қалмайды.
Шөлде күн шұғыласы жеткілікті, сонымен қатар су болса
Құстардан бірден-ақ көзге түсетіні қырғауыл. Қырғауыл қоразы өте
Қырғауылдар қалың тоғайларда, суға жақын қалың қамыстарда мекен-дейді.
Адам көрінсе қырғауыл сыбдырын есіттірмей шөптердің арасына сүңгіп

жоқ болып кетеді, не дымын шығармай бір орнында
лады. Ондай жағдайда ит қана үркітіп ұшыра алады.
Қырғауыл адам өте алмайтын қалың тоғайдың арасына ұя
Сурет 10. Қырғауылдар

Бұрын қырғауыл өте көп болған. Қазір адам бара
Тоғайдағы биік ағаштардың басына тоқылдақ, мысық торғай, сұңқар
Мысық торғай жіңішке бұтақтың ашасына шеберлікпен ұя жасайды.
Ағаштардың басында ұзақтардың шалқасынан түскен беріктей ұяларын, одан
Ұшқалақ тағанақтардың сыңырлаған, сыбдырлаған тәрізді ұнамсыз даусы шыжғырған
Тағанақтың ұясын табу қиын емес. Оның дауысын естісімен
Өзен-көл жағаларындағы қамыс қопалар ондаған километрге созылып жатады,
Бұл құрғақ жерде өсетін қамыс - жабайы шошқаның,
Іле өзенінің бойындағы адам бармайтын қамыс қопалардың ішінде
Қамысты қопада көптеген құстар - құтан, қалбағай, балшықшы,
Бізде ең көп тараған - сары шымшық тәрізді
Өзен жағалаулары тоғайлы не қамыс қопалы бола бермейді.
Бұл жерлерде қарлығаштардың ең кішісі - жағалау қарлығаштарын
Қарлығаштардың мекендері алыстан-ақ байқалады, жағалаудың тік жарынан олардың
Жағалау қарлығашы өте пайдалы құс. Бұлар көптеген қан
Ағаш өспейтін жерде жарқабақтан ін қазып ұялайтын тек
Біздің жеріміздің бай өсімдіктер әлемі ертеден-ақ адам баласына
Қазақ халқы үшін дәстүрлі ұрпақтан ұрпаққа жалғасқан кілем
Әрине, адамдар өсімдік шөптермен ерте кезден бастап, бүгінгі
Айтарлыктай назар аударатын ертедегі реликт түрлер, өткен ғасырлар
Көктерек (Талдар тұқымдасы). Қазақстанда белгілі жабайы 11
Көктеректің қайыңнан айырмашылығы екі үйлі өсімдік. Аталық сырға
Тозаңдану жел арқылы жүреді. Аралар гүлдің тозаңдарымен бірге
Сурет 11. Көктерек

Көктерек жарық сүйгіш өсімдіктер қатарына жатады. Жылдам өсетіндігі
Итмұрын (Раушангүлділер тұқымдасы). Қазақстанда кездесетін 25 түрдің ішіндегі
Сурет 12. Итмұрын

Бос жынысты, дұрыс гүл (актиноморфты) тостағаншасы жіңішке жасыл
Раушан туысының жемісі туралы толығырақ айтсақ артық болмас.
Итмұрынның ерекшелігі - бағалы витаминдерге бай, жемісі және
Қарақат (тасжарғандар тұқымдасы). Қазақстанның орманды дала және таулы
Сурет 13. Қарақат

Жапырағы саусақ салалы, ұзын. Қара қарақатқа тән бір
Қара қарақат көпшілікке жабайы күйінде де мәдени түрде
Сурет 14. Кәдімгі шәңкіш

Жемісі сүйір әрі шар тәрізді сүйекше, ашық-қызыл түсті.
Жатаған қызғалдақ (Лалагүлдер тұқымдасы) Қазақстанда кездесетін жабайы 34
Қоршаған ортаның температурасындағы өзгеріске өте сезімтал. Ауа қысымы
Биологиялық ерекшелігінен тыс қызғалдақтың ерте көктем (сәуір-мамыр) айларында
Сурет 15. Жатаған қызғалдақ

Ішкі жағы үшке бөлінген (бағана-қалқан) әрқайсысында екі қатар,
Сурет 16. Кіші секпілгүл

Кіші сепкігүл (Лалагүлдер тұқымдасы). Көгалды шалғындарға, бұта шіліктеріне,
Қызғалдақтан айырмашылығы гүлдері коңырау тәрізді. Жемістері ұзынша үш
Сібір құртқашашы (Құртқашаштар тұқымдасы). Қазақстанда кездесетін 19 түрдің
Сабағы тік, биік (100 см-ге жетеді), жапырақтары дара,
Сурет 17. Сібір құртқашашы

Осы түқымдасқа жататын барлық (өкілдердікіндей) түрлер сияқты аталық
Англия, АҚШ және Канадада коптеген мәдени сорттары шығарылған,
Кәдімгі шолпанкебіс (Сүйсіндер тұқымдасы). Қазақстандағы ең әдемі және
Ортаңғы бөлігінде көлемді, жұмыртқа әлде эллипс пішінді, үшкірленген,
Сурет 18. Кәдімгі шолпанкебіс

Кәдімгі шолпанкебіс маусымда гүлдейді, ұсақ қоңыздар тозаңдандырады. Гүлі
Әдетте олар қыс мезгілінде шашылады да желмен алысқа
Көлі сүйгіш өсімдік, сондықтан орман ағаштарын кескенде, медицина
Шөлдер рельефтерінің ерекшелігімен ажыратылады. Қазақстанда құмды шөлдер көп
Лессті-сазды жерлер Оңтүстік Қазақстан тауларының айнала кең алқабын
Шөл зонасы жайылымға қарқынды пайдаланылады. Кейде күш мөлшерден
Қара сексеуіл (Алабұталар тұқымдасы). Қең шелге тән өсімдік,
Сексеуілді көлеңкесін түсірмейтін ағаш деп атайды, жапырақтары толық
Сексеуілден бағалы отын алынады. Бұл ағаштың діңін кесу
Жергілікті тұрғындар жеке басының қажетін қанағаттандыру үшін отынға
Сурет 19. Қара сексеуіл

Тораңғы, түрлі жапырақты терек (Талдар тұқымдасы). Қазақстан кездесетін
Бұл теңдесі жоқ жуан дінді және шашыраңқы жарты
Гүлдеу мерзімінің басында (сәуір) олар тік немесе жоғары
2.2 Қазақстандағы ерекше қорғауға алынған аумақтар –
Дүние жүзінің қорықтар териториясына қорғау тәртібін атқаратын қызметі,
Сондықтан қорғайтын территориясының маңызына қарай оларды қорықтар, қорықшалар,
КСРО мемелекттік жоспарлау және ғылым мен техника жөніндегі
Алғаш Ресейде қорықтар ұйымдастыру бастамасы В.В .Докучаевтан басталады.
Табиғи ландшафты қорғау үшін, біздің планетамыздағы генофондыны сақтауда
Табиғат эталоны деп, табиғи, адам қызметі мен бұзылмаған,
Қорықтардың табиғат эталондарын қорғауда олардың негізгі маңызды қасиеті,
Кейбір жағдайда қорықтар табиғаттың ерекше бір құбылысын қорғайды,
Қорықтар - табиғат обьектілерін қорғаудың ең жоғарғы
Қорықтарды тек саны азайып кетуге жақын тұрған хайуанаттар
Шындығында да, кең байтақ республикамызда қорықтардың жетіспеуі кімді
Осы орайда Қазақстан қорықтары республикамыздың табиғат байлықтары қорғау
Енді Қазақстандағы қорықтардың бүгінгі жайыменен танысып, республикамыздағы қорық
Жануарлар дүниесі - биосфераның негізгі бір бөлігі. Өсімдіктер
Негізінен теңіздерде тіршілік ететін бір клеткалы және омыртқалы
Жан-жануарлардың табиғаттағы және адам өміріндегі мәнін дәл білудің
Көп жылдық ғылыми-зерттеу жұмысының нәтижесінде жыртқыш хайуандардың басқа
Құрлықтағы жануарларға көзге шамалы көрінетін құрт-құмырсқа, шыбын-шіркейден бастап
Қазақстан — табиғат байлығы мол республикалардың бірі. Жыл
Қазақстан бойынша жыл сайын 750-800 мың сомның бағалы
Кесте 1. Қазақстандағы ерекше қорғауға алынған жерлер

№ Қорғалағын территория атауы Құрылған жылдары Көлемі, га

Қорықтар

1 Ақсу-Жабағылы 1926 128 118,1

2 Алакөл 1998 19 773

3 Алматы 1964 71 700

4 Барса-Келмес 1939 16 795

5 Батыс-Алтай 1992 56 078

6 Қаратау 2004 34 300

7 Қорғалжын 1968 258 963

8 Маркакөл 1976 75 048

9 Наурызым 1931 191 381

10 Үстірт 1984 223 342

Ұлттық бақтар

1 Алтынемел 1996 161 235

2 Бянауыл 1985 50 688

3 Бурабай 2000 83511

4 Іле Алатауы 1996 199 702

5 Қаркаралы 1998 90 323

6 Қатон-Қарағай 2001 643 477

7 Көкшетау 1996 134511

8 Шарын 2004 93 150

Республикамызда шамамен 30 мындай жабайы аң (күміс қара
Соңғы жылдары республика бойынша дайындалатын терінің көпшілігі аңды
Кесте 2. ҚР Заңдарындағы және ХТҚО
ҚР Заңдарындағы анықтама ХТҚО дәрежесі жүйесіндегі
Мемлекеттік табиғи қорық - бұл ЕҚТТ,
Мемлекеттік ұлттық табиғи бақ

бұл ЕҚТТ, ерекше экологиялық, дем алатын және ғылыми
мәдени кешендерді қорғау, қалпына келтіру және көп салалы
Қатаң қорғалатын табиғи қор - жер беті және
Тың табиғи территория - жер өзгермеген немесе аз
1. Ұлттық бақ - бұл құрлықтың табиғи территориясы
а) қазіргі және келешек ұрпақтар үшін бір немесе
экожүйенің экологиялық

тұтастығын сақтау;

ә) жағымсыз мақсатта пайдалану немесе колдануға тыйым салу;

б) ұйымды рухани, ғылыми, білім

беретін, дем алатын және саяхаттық

жұмыстармен қамтамасыз ету үшін

белгіленген.

Қорыта келгенде, биосферадағы өсімдіктер мен жануарларды қорғап қалу
Кең байтақ республикамызда қорықтардың жетіспеуі кімді болса да
Қазақстан Республикасы жерінде ұйымдастырылған мемлекеттік 10 қорық туған
Осы орайда республикада жер құнарын, орман мен тоғайдың
Жануарлар дүниесін құқықтық қорғау. Жануарлар
1974 жылы Балтық теңізі жағасындағы 7 мемлекет жануарларды
Жапония мен Ресей - корольдық шаянды, АҚШ, Канада,
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі 1993 жылы қазан айында
Заң жабайы жануарларды пайдалану және қорғау жөніндегі қоғамдық
Сирек кездесетін немесе жойылу қаупі төнген жануарлар, құсттар
Қазақстанда осындай «Қызыл кітабы» 1978 жылы жарық
Республиканың қорғалатын табиғи территориялар жүйесі даму үстінде жэне
Қазақстан реформа жүргізе отырып, әлемдегі дамыған мемлееттер қатарына
Ұйымдастырылу мақсатына қарай, қорғау шаралары мен нысаналарды
биосфераны қосқанда, мемлекеттік табиғи қорықтар;

мемлекеттік ұлттық бақтар;

мемлекеттік табиғи қорықтар;

мемлекеттік табиғи бақтар;

табиғи мемлекеттік ескерткіштер;

мемлекеттік қорықтық аймақтар;

мемлекеттік табиғи қорықшалар;

мемлекеттік табиғи зоологиялық бақтар;

мемлекеттік ботаникалық бақтар;

мемлекеттік дендрологиялық бақтар;

мемлекеттік табиғи қорықтық-сепартерлер.

Соңғы жылдары жаңа қорықтар мен ұлттық бақтар ұйымдастырылды.
ҚР заңдарындағы мемлекеттік табиғи қорықтардың анықтамасы ХТҚО жүйесінің
Сурет 20. Қазақстанның ерекше қорғалатын аймақтары

Қорықтар. Мемлекеттік табиғи қорықтар қоры - қоршаған ортаның
Қорықтардың басты мақсаты - табиғи ландшафтылар эталонын мұндағы
Қазақстан қорықтарының саны жөнінен ТМД-ға кіретін республикалар арасында
2.3 Алматы облысындағы ерекше қорғауға алынған жерлер

Іле Алатауы ұлттық паркі 1996 жылы ұйымастырылған.

Сурет 21. Іле Алатауы ұлттық паркі

Ауданы 181,6 мың га. Іле Алатауының солтүстік беткейінде
а)

ә)

Сурет 22. а) Түрген шатқалы мен б) Қаскелең
Алтынемел табuғu ұлттық пapкi 1996 жылы Алматы облысының
Сурет 23. Ақтау борлы тауы

Қазiргi кезде туристiк маршруттарды ұйымдастырудан басқа, паркте табиғатты
Басши селосында көп жылдан берi Ұлттық табиғат мұражайы
а)
б)

в)
Сурет 24. а) таутеке; ә) шаған; б) құландар;
а)
б)
г)
Сурет 25. а) шымшық; ә) Жетісу бақатісі; б)
а)

ә)

б)

Сурет 26. а) Әнші құмдағы сексеуіл ә)
Оқушылар арасында табиғатты қopғay тақырыбына балалар шығармашылығының суреттер
Парк жарнама-ақпараттық жұмыстарға да көп көңiл бөледi. Бipнеше
"Алтын-Емел" Ұлттық паркi жайлi шығарылған теледидарлық фильмдер
"Алтын-Емел" Ұлттық паркi қайталанбас табиғат сұлулығын сақтау және
Қорықтар мен қорықшалар. Қорықтар-бұл табиғат обьектілерін қорғаудың
Бір сөзбен айтқанда, қорық ұйымдастырылған жердің табиғаты, сол
Қорықтарды тек саны азайып кетуге жақын тұрған хайуанаттар
Қорықтардың ерекшелігі - мұнда табиғат нысандарының тек жеке
Қазақстандағы маңызды мемлеттік қорықтар қатарына Алматы, Зеренді, Рахман
Алматы мемлекеттік қорығы Алматы облысының оңтүстік-шығысында орналасқан, ауданы
Сурет 27. Алматы мемлекеттік қорығы

Алматы қорығы Іле-Алатауының төрінен орын тепкен Алматы мемлекеттік
Бастапқыда қорық ұйымдастырған жердің көлемі 15 мың гектар
Аумағы 71,7 мың га-ға жуық, әр түрлі ландшафт
2500 м биіктіктен жоғарыда Тянь-Шань шыршасынан тұратын шыршалы
а)
б)
Сурет 28. а) бәйшешектеер; ә) күреңот ; б)
а)
б)
Сурет 29. а) ұшар; ә) тағанақ; б)
Шыршалы орманда бүғы, елік, Тянь-Шань сілеусіні, барс, борсық,
Қорықтың таулы бөлігінің алып жатқан жер көлемі 71681
Олардың қоры да әр келкі. Кәсіптік маңызы бар
Алакөл қорығы 1998 жылы құрылған. Ауданы 20,7 мың
а)
б)
Сурет 30. а) қазтамақ; ә) қосаяқ; б) еліктер;
Тазтырна

Сурет 31. Алакөл қорығының органикалық дүниесі

Қорық Алматы облысындағы Алакөл ауданында орналасқан. Атыраулық су-батпақты
Батыста Балқаш көлі ойысымен шектелсе, оңтүстік-шығысында Жоңғар қақпасына
Қорықтың климаты қатаң. Әсіресе, қыс айларында "сайқан" және
Алакөл қорығының фаунасы да сан алуан. Мұнда сүтқоректілердің
Алакөл қорығының болашағы зор. Оның су құстарын қорғауға,
Қазақстанда қорықтармен қатар, қорыққорлар, ұлттық парктер, табиғат ескерткіштерінің
Десе де, көпшілік жүрт ерекше қорғалатын жерлер туралы
Алакөл қорығы - Алматы облысының Алакөл ауданында орналасады.
Жоңғар қорығы - Алматы облысының Андреев және Сарқанд
Табиғат эталоны деп, табиғи, адам қызметі мен бұзылмаған,
Бірінші кезекте құрып кету қаупі төніп тұрған ландшаф
Кейбір жағдайда қорықтар табиғаттың ерекше бір құбылысын қорғайды,
Ерекше корғалатын табиғи аумақтарға жоғарыда аталғандардан басқа мемлекеттік
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың соңғы кезде ұйымдастырылып жүрген
Биосфералық қорықтардың аумағы бірнеше белдемдерге (ішкі, шекаралық және
Ақсу-Жабағылы, Алматы қорықтары таулы алқаптың табиғат байлығын қорғайды.
Біздің елімізде ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың негізгі түрі—
Қазір Қазақстанда 10 мемлекеттік табиғи қорық бар. Қорық
3 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ ЭНДЕМИКТЕРІ

3.1 Алматы облысы жерін мекендеген қорғауға алынған жануарлар
Алматы облысының органикалық дүниесі алуан түрлі екенімізге жоғарыдағы
Жалман — тышқанға үқсас, өте сирек кездесетін, жеке
Жергілікті жануарлардан басқа ареалы Қазақстанмен көршілес аудандарды қамтитын
Сурет 32. Сексеуіл сауысқаны

Қазақстаңда жануарлар дүниесін көбейту мен қорғау бағытында өте
Сурет 33. Тау барысы (ирбис)

Сүт қоректілердің 23 түрі - қарақұйрық, құлан, арқар,
Сурет 34. Қарақұйрық

Сурет 35. Шағыл мысығы

Облыстағы құстардың 21 түрі (қоқиқаз, бұйра және қызғылт
Сурет 36. Жетісу тритоны (бақатіс)

Сурет 37. Реликт шағалалар

Алматы облысында көптеген жануарлардың (ақбөкен, қарақұйрық, құлан, т.
ҚОРЫТЫНДЫ

Табиғи ландшафтты қорғау үшін, біздің планетамыздағы генофондыны сақтауда
Қорықтар өз міндеттерін дұрыс атқару үшін, сол жерге
Қорықтар - бұл табиғат обьектілерін қорғаудың ең
Шындығында да, кең байтақ республикамызда қорықтардың жетіспеуі кімді
Түрлердің алуантүрлігінің кемуінің әсіресе екі салдары ерекше назар
Біріншіден, бір түрдің жойылуы, әдетте онымен қоректік немесе
Екіншіден, қандай да бір түрді толық жоюдың қажеті
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

Мұханов Б., Мұсақұлов Т. Қазақстанның өсімдіктері мен жануарлары.
Қазақстан Республикасының «Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы заң
Баешова А., Дәрібаев Ж.Е. Шакиров Б.С. және т.б.
Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б. Экология оқу құралы –
Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқышы курсы. Оқу құралы
Бірмағамбетов Ә.Б. Қазақстанның физикалық географиясы.
Алматы,2004.

Бірмағамбетов Ә.Б. Қазақстанның физикалық-географиялық тұрғыдан зерттелуі.
Бесчетнов П.П. Редкие и ценные растения Казахстана. Деревья
Әділов Ж. М. Тұрақты даму және айналадағы орта.
Бейсенова Ә. С, Бейсеева Г., Қазыханова Б., Шілдебаев
Бейсенова Ә. С, Шілдебаев Ж. Б. Экология (Бағдарламалар).
Бейсенова Ә. С, Шілдебаев Ж. Б. Экология негіздері
Бейсенова Ә. С, Шілдебаев Ж. Б. Экология (Оқу
Войткевич Г. В., Вронский В. А. Основы учения
Жатқанбаев Ж. Ж. Биосфера. Алматы, 1978.

Казначеев В. П., В. И. Вернадский. Учение о
Каренов Р. С, Бекишев К. Б. Экологический менеджмент.
Колчинский Э. И. Эволюция биосферы. Л., 1990.

Одум Ю. Основы экологии. М., 1975.

Сағынбаев Г. К. Экология негіздері. Алматы, 1995.

Фурсов В. И., Ерғалиева Т. Общая экология. Алматы,
Шілдебаев Ж. Б. Қызықты экология (Оқу құралы). Алматы
Экзарьян В. Н. Геоэкология и охрана окружающей среды.
Экологическое состояние окружающей среды в Республике Казахстан. Алматы,
Экологиялық білім бағдарламасы. Алматы 1999.

Бейсенова Ә., Карпеков Қ. Қазақстанның физикалық географиясы. А.Атамұра.
Казахстан. Общая физико-географическая характеристика. Под ред. Академика А.А.Григорьева,
Джаналиева К.М., Будникова Т.И. и др. Физическая география
Чупахин В.М. Физическая география Казакстана. Алматы: мектеп, 1968.
Физическая география Республики Казакстан /под. ред. К.М.Джаналиевой –
Николов Н.И., Гвоздецкий Н.А. Казахстан. Алма – Ата:
1989. - С. 100-115.

Казахстан природные условие и естественные ресурсы,. – А,
Формозов А.Н. Животный мир Казахстана. – Алма –
Очерки по физической географии Казахстана. Под ред. академика
Куракова Л.И. Современные ландшафты и хозяйственная

деятельность. М., Просвещение, 1983.

А.В.Чигаркин. Основные проблемы ландшафтоведения и охрана
Оңтүстік Қазақстан облысы: Энциклопедия /Бас редактор Б.Аяған. –
Оңтүстік Қазақстан облысы: Энциклопедия /Бас редактор Б.Аяған. –
Жетісу. Энциклопедия. Алматы: Арыс баспасы, 2004 ж.

Алматинская область. География в школах и вузах Казахстана.
Оңтүстік Қазақстан энциклопедиясы. «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы. Алматы,
Бейсенова А. С. Қазақстан табиғатын зерттеу – Алматы,
Халықаралық энциклопедия. Алматы. Қазақ энциклопедиясы. 2000. 56 б.

Оңтүстік Қазақстан облысы 60 жылда. Шымкент қ. 1999.
Мырзабеков Ж.М. Особо охраняемые природные территории Казахстана: (Экология,
Дроздов Н.Н., Макеев А.К. Жемчужины природы-заповедники. М: «Просвещение»,
Оңтүстік Қазақстан энциклопедиясы. «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы. Алматы,
Оңтүстік Қазақстан энциклопедиясы. Қазақ энциклопедиясы. 2009 ж. 25-178
Құрманов Қ. Жасыл әлем. А, 2007

Шілдебаев Ж. Қызықты экология. А, 2000

Шайкенов Б. Табиғаттағы экологиялық тепе-теңдік. А, 2000

4