Құтты білік диплом жұмысы
М А З М Ұ Н Ы
К І Р І С П Е .3.
І Т А Р А У
ЖҮСІП БАЛАСАҒҰНИ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ҚҰТТЫ БІЛІК ДАСТАНЫ .6.
ІІ ТАРАУ
ДАСТАНДАҒЫ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕР МЕН НАҚЫЛ
СӨЗДЕРДІҢ ҚОЛДАНЫСЫ 18.
ҚОРЫТЫНДЫ .43.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ..46.
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: 55 бет
Пәні: Соңғы қосылған дипломдық жұмыстар
-----------------------------------------------------------------------------------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
М А З М Ұ Н Ы
К І Р І С П Е .3.
І Т А Р А У
ЖҮСІП БАЛАСАҒҰНИ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ҚҰТТЫ БІЛІК ДАСТАНЫ .6.
ІІ ТАРАУ
ДАСТАНДАҒЫ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕР МЕН НАҚЫЛ
СӨЗДЕРДІҢ ҚОЛДАНЫСЫ 18.
ҚОРЫТЫНДЫ .43.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ..46.
К і р і с п е
Түркі халықтарынан шыққан әйгілі ақын, түркі тіліндегі классикалық
Ж.Баласағұни де осы қалада білім алып, өнерпаз әкесінің
Соңғы жылдары «Құтты білік» дастаны жөнінде Х.Сүйіншәлиевтің (2),
Мақал-мәтелдер халқымыздың ғасырлар бойы қалыптастырған көркем ойлау жүйесі
I Т А Р А У
ЖҮСІП БАЛАСАҒҰНИ ЖӘНЕ ОНЫҢ «ҚҰТТЫ БІЛІК» ДАСТАНЫ
Жүсіп Баласағұнның өмірі туралы мәлімет мүлдем аз сақталған.
Жүсіп Баласағұн өз өмірі мен ақындық қызметі жайындағы
Сол кездегі түркі тілдес тайпалардың мәдени өмірінде Қашқар
Жүсіп Баласағұнның толық аты Жусуф Хас-хожиб. ХІ ғасырдың
Жүсіп, қазіргі Қырғызстан жеріндегі Тоқмаққа жақын Шу бойына
Боғрахан Жүсіптен зор үмітті боп, оны баулыған. Жүсіп
Білім мен өнер жолын қуған Жүсіптің дүние,
Жүсіп өзі «Елу жас маған қаһарын тигізді, қара
«Құтты білік» дастанының зерттелуі.
Жүсіптің бізге тек осы «Құтты білік» дастаны
Жүсіп Хас Хажиб Баласағұнидың «Құтты білік» дастанының бүгінгі
Біріншісі, Вена нұсқасы, оны Герат нұсқасы деп те
Дастанның осы Вена (Герат) нұсқансы қолдан-қолға өту арқылы
Осы нұсқа негізінде тұңғыш рет баспасөз бетінде хабар
Бұл істі кейінрек Венгер ғалымы Герман Вамбери қолға
Екіншісі, Каир нұсқасы. Бұл қолжазба араб әріпімен көшірілген.
Үшіншісі, Наманған нұсқасы. Оны 1913 жылы А.З.Валитова Өзбекстанның
Өзбек ғалымы Каюм Каримов Наманган нұсқасы бойынша ұзақ
Ғылымда бізге белгілі болған үш қолжазбаның әрқайсысының
Дастанның бірнеше тарауын неміс тіліне аударып, баспасөзде шетінен
«Құтты білік» дастанын әдебиеттану, тіл білімі, тарих ғылымы
Қазақтың белгілі ақыны, әрі әдебиет зерттеушісі Асқар Егеубаев
Дастанның кіріспе түсінік сөздерін автордың өзі жазды ма,
1971 жылы Мәскеу баспасы «Құтты біліктің» орыс тіліндегі
Е.Э.Бертальс өз еңбектерінде Жүсіп дастанының ерекшеліктірі туралы сөз
Ескерткіштің тілі туралы да Бертельс өз пікірін айтқан:
«Құтты білік» дастанын зерттеп, келелі пікірлер қозғап жүрген
Жүсіптің тілінде арыстандай айбатты, сауысқандай сақ, түлкідей айлакер,
А.Н.Смайлович 1918 жылы жазған еңбегінде «Құтты білікті қарлұқ
«Құтты білік» орта ғасыр ескерткіштерінің ең көлемдісі және
Дастанның құрылысы мен сюжеті.
«Құтты білік» - барлық түркі халықтарына ортақ ғасырлық
«Құтты білік»- әңгіме-аңыз ретінде баяндалатын даналық сөз, өсиет,
«Құтты білік» дастанның басты идеясы төрт принципке негізделіп,
Біріншісі, мемлекетті дұрыс басқару үшін қара қылды қақ
Екіншісі, бақ-дәулет, яғни елге құт қонсын деген тілек.
Үшіншісі, ақыл-парасат. Ақыл-парасаттың қоғамдық ролі уәзірдің баласы
Төртіншісі, қанағат-ынсап мәселесі. Бұл мәселе дастанда уәзірдің
Жүсіптің негізгі пікірі-әділеттік пен ақыл, ақылды қарапайым адам
Жүсіптің дастаны саяси және ғибрат-өсиет ақыл айту түріндегі
Поэманың құрылысындағы бір ерекшелік деп оның диологқа құрылуы.
Композициялық құрылысы жағынан дастан 6520 бәйіттен (екі жолдық
«Құтты білік» дастанының сюжеті де автор алға қойған
Поэманың негізгі тарауларында ақыл, өсиет, тәлім, тәртіп уағыздалады.
«Құтты білік» дүние, әлем жайларын да сөз етіп,
Қорыта айтқанда, «Құтты білік» композициялық құрылысы тұрғысынан қарасақ,
ІІ ТАРАУ
ДАСТАНДАҒЫ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕР МЕН НАҚЫЛ СӨЗДЕРДІҢ ҚОЛДАНЫСЫ
«Құтты білік» дастаны түркі тектес халықтардың жазба поэзиясының
«Жұртқа белгілі, халықтың ауыз әдебиеті көркем жазба әдебиетінің
Ж.Баласағұни де өз тұсындағы кәусәр бұлақтан қанып ішті.
Құрамындағы сөздер саны, айтылуы өзгеше болып келгенімен түпкі
Ақыл көркі – тіл, тілдің көркі – сөз,
Кісі көркі – жүз, жүздің көркі –көз,-
дейді. Қазақ халқы бұл нақылды «Өнер алды- қызыл
199. Білімді-аз, білімсіздер қаптаған,
Ақылсыз- көп, ақылдыны таптаған
179. Біліксіздер өзі нағыз басырдың,
Білім үйрен, надан көзің ашылсын!
Білімнің мағынасын терең түсінген қазақ халқы да
ІХ-Х ғасырлардың өзінде-ақ, халықтық пәлсапа, халықтық эстетика танымы
2660. Тіл, жүрегің шырын болсын қайда да,
Сөз бен есті тектен-текке лайлама.
2645. Кім білікті, аты даңққа бөленер,
Кім өнерсіз, ат-атақсыз көнерер.
Көне мұра өнегесі: білімді, кісілікті кісі бол!
1315. «Қастық қылма, арамдықты сайлама,
Тый құлқыңды, жақсылық қыл қайда да!».
1317. «Сабыр түбі- салқын сая жаныңа».
1318. «Сабыр етсең- бұзылған іс түзелер».
Сабырлық, ұстамдылық, халықтық мінез-құлық ерекшелігі ретінде де мәлім.
1321. Жұрт алдында аузыңды бақ, лепірме,
Кісі үйінде көз қадірін кетірме...
1327. Дос, туғаннан лебізіңді аяма,
Кіші, үлкенді жылы жүзбен аяла,-
дегендер де халықтық түсініктегі «Аз сөйлесең де, саз
Дастанда көтерілген екінші бір мәселе- адамның мінез-құлқы, оның
Баласағұндық Жүсіп адамды моральдық жағынан тәрбиелеуде ақыл-ойға ерекше
«Құтты біліктің» білім туралы түсініктері-тамаша. Білім- адам баласының
Өз заманындағы сан алуан ғылым салаларын меңгерген ғұлама-
Ақынның білімді қаншалықты жоғары бағалайтынын дастанның атынан-ақ аңғару
Ақыл- шырақ, қара түнді ашатын,
Білім- жарық, нұрын саған шашатын.
Ақыл болса, асыл болар- болса ер,
Білім болса, бектік қылар- қылса ер.
Ақыл кімде болса- болар асыл ол,
Білім кімде болса- бек һәм басың ол.
Кісі ұланы қара жерге қол салады,
Көтерді бәрін, білімімен жасалар.
Талай ізгі іс, атқарылады ақылмен,
Мың рахмет ақыл-еске асыл кен!
Пайдасы көп, аз ақылды аз деме,
Қадірі көп, аз білімді аз деме!
Жұпарға ұқсап білім де тез таралар,
Сақтап болмас басқалардан даралап.
Ақыл, білім бейне кісен кісіге,
Кісенді ашып бармас қылмыс ісіне.
Ақын ғалымдарды мадақтай келіп, олардың орны әрқашанда төрде
Наданға төрден орын тисе, қор етеді,
Данышпанға босағадан орны тисе, төр етеді.
Автор білімсіз, оқымаған жандарды жемісі жоқ ағашқа теңейді:
Білімсіз кісі мәуесіз бір ағаш,
Мәуесіз ағашты ешкім керек етпес.
Терең ой, зерек білімімізбен ғана біз алдағы арманымызға
Дүниедегі азбайтын байлық біреу,
Ол – ақыл.
Дүниеде тозбайтын байлық біреу,
Ол – ақыл.
Дүниеде таймайтын қолдаушың біреу,
Ол – ақыл (13,34),-
деген тапқыр да ұтқыр сөзі Жүсіп дәстүрінің жалғастығының
Екі түрлі адамды (нағыз) адам деуге болады:
Бірі – үйретуші, бірі – үйренуші.
Дастанда мынадай ой-пікір бар: Патша ел-жұртын қылыштың
Жүсіп Баласағұн қарапайым оқымаған адамдар мен білімді адамды
Сондай-ақ, ақын адам бойындағы жаман қасиеттердің бәрі, атап
Ақын дастанда өзі өмір сүрген дәуір талап еткен
Шығармада жақсылық пен жамандық, әдептілік пен дөрекілік, шындық
«Құтты білік» дастанында автор ерекше мән беріп, зор
Жақсы мінез-құлық, әдептілік,кішіпейілділік ең алдымен адамның тәлім-тәрбиесіне байланысты
Кісілік қымбат емес, кішілік қымбат.
Жүсіп Баласағұн әдептіліктің сан түрін жырлай келіп, солардың
Енді Жүсіп Баласағұнның сөз өнері туралы жыр жолдарынан
Тіл қадірлі етер, ерге бақ қонар,
Қор қылар тіл, кететұғын бас болар.
Тіл – арыстан есік баққан ашулы,
Сақ болмасаң жұтар, ерім, басыңды!
Тілімнен көп жапа шектім, есебім:
Бас кесілмек үшін, тілді кесемін!
Сөзіңді бақ, басың кесіп алмасын,
Тіліңді бақ, тісің сынып қалмасын!
Біліп айтқан сөз – білікті саналар,
Біліксіз сөз басыңды жеп, табалар.
Көрген емен көбік сөзбен оңғанды,
Тобықтай түй тоқсан ауыз толғамды!
Сөз кісіні ұлы қылар, бек қылар,
Көп сөз басты қара жерге кеп тығар.
Көп сөйлесең, «Езбесің» - деп жек көрер,
Сөйлемесең, «мылқау» - екен деп сөгер!
Бұлай болса, тең ортасы – керегің,
Тілге ұстамды болсаң, өсер беделің!
Тіліңді бақ, басың аман болады,
Сөзді қысқа айт, жасың ұзақ болады.
Қалар мұра – сөз кісіден, кісіге,
Сөзді мұра тұтсаң, пайда ісіңе.
Ақын кісіні адамгершілік арнасынан шығарып, жұртқа әдепсіз, дөрекі,
Адам өзінің адам деген атына лайық қайырымды
Өмір жолы- көрген түспен тең,
Ғажайып, бірақ ұзақ емес.
Өмір қымбат болса да өлшеулі,
Жақсылық жаса, қайырымды бол.
Күшің барда жақсылық қыл,
Бәрімізге қаза көрі қазулы тұр.
Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» дастанында ассонанс, аллитерацияның түр-түрін
а) бәйіттердің басында келетін аллитерация «Құтты білік» дастанында
187. Саңа өгдүм анша ара сөлтүкүм,
Тиләкім сөз әрди саңа иардүкүм.
Мұнда бәйіттегі алдыңғы әрі соңғы сөздерді ұйқасып келеді.
ә) Үндес дыбыстардың бунақтарда белгілі ырғақпен қайталануы арқылы
184. Тилиг өгдүм анша ара сөктүкүм,
Тиләкім сөз әрди саңа иордүкүм
190. Кишидин кишикә кумару сөз ал,
Құмару сөзүг тұтса алғы йүз ол
Наманған нұсқасынан:
2085. Күбәзлик билә көккә ағмас киши,
Қалы құсқы болса бузулмас иши.
т.б. бәйіттердегі ө, а, ки, кү, ш дыбыстарының
Өлең басындағы ассонанс, аллитерациядағы ұласып отырады. Бұл көне
б) Қазіргі қазақ әдебиетінде, фольклорда қанатты сөздердің түзілімінде
3006. Қылыч қайда ұрса күмүш анда-ул,
Күмүш қайда әрса қылыч тұтты йол.
Аудармасы:
Қылыш қайда ұрса, күміс сонда.
189. Күміш ішкә тұтса түкәр алқынұр,
Сөзүм ішкә тұтса күмүш қозғанур.
Аудармасы:
Күмісті іске тұтса, түгесілік, таусылар,
Сөзімді іске асырсаң, күміс қазар, келтірер,-
дегендер тәрізді. Осы тіркестегі мағыналық қарама-қарсылық нәш (контраст)-
Қалам мен Қылыш (268,2711,2717), Бек пен Қара
в) Алғашқы тармақтың соңғы сөздерін келесі тармақтың басында
190. Кісіден кісіге өсиет сөз ол,
Өсиет сөзді ұнтса, жүз пайда ол.
Осы үлгі қазіргі поэзияда да кездесіп қалады. Бұл
Наманған нұсқасы:
157. Уқуш бирлә шилір қамуғ ши күдүг,
Билиг бирлә билір бу болмыш одүг.
Мұнда сөзбе-сөз қайталанғанымен үндесіп, сыртқы түрімен жасыра жымдасқан.
Немесе:
159. Кишиг тил ағырлар булур күт киши,
Кишиг тил ужузлар ер тамы-
сияқты «әдейі» сөз қайталау арқылы өлең қуатын еселеп
г) Кейде осының бәрін аралас келтіріп, ішкі байламды
Көне түркі тілінде:
170. Билиб сөзләсә сөз билигка санур,
Билигсиз сөзи өз башыны йәйүр.
Аудармасы:
Біліксіздің сөзі өз басын жер.
174. Өкүш сөзләсә йақшада тәр біліг,
Иана сөзләмәсә ағын тәр тіліг.
Яғни, поэтикалық анафора, символика, эпифора сияқты әдіс-тәсілдерді еркін
Дастанның поэтикасы шебер де күрделі. 1840-бәйітте адамды түн
2380. Қыз ләззаты - неке қиылған түндері,
Ер ләззаті – жау қайырған күндері.
2384. Жауды көрсе, ердің жүзі қызарар,
Жауға кірсе, жердің жүзі қызарар.
988. Надан, пасық – сөзге өгіздей жайылар,
Тойса, ыңқылдап – жатып күйіс қайырар.
375. Жігіттің оты өшіп, күлі қалды.
Тағы басқалары сияқты ақындық саралығымен ерекшеленсе, ең бастысы
1861. Мұнда ол ұқуш көр қарағұқа көз,
Өлүг тәнке йан, ол ағын тілке сөз.
Аудармасы:
Ақыл да бір шырақ, көзі жоқ (қараңғыға) –
Өлі – тәнге жан, мылқау тілге – сөз.
1837. Кішіні ол кішіке ұқұш белгүлүг,
Қылынчи көні ол іші үлгүлүг.
Аудармасы:
Ақыл кісіге кісен ол, белгілі,
Құлқы түзу, ісі үлгілі.
807.Ұқұшлұғ тіріг-ул, Ұқұшсұз өлүг,
Нұры әй ұқшсцз ұқұш ал үлүг.
Аудармасы:
Ақыл – тірлік, ақылсыз жан – тірі өлік,
Ей, ақылсыз, ақыл болсын тірерің!
Ақыл – шырақ, ақыл – жен, Ақыл –
Ақыл – тірлік, Ақыл – сөз, Ақыл –
Тағы осы сияқты бір ақылға қаншама теңеу ұсынған.
6389. Өзі өсіріп, өзі баптап семіртер,
Өзі сорып, әлсіретіп жем етер
Қартайдым, шашым ағарды дегенді:
6530. Қара жұпар басыма ақты жалаттым,
Толған айдай жүзді қайда жоғалттым.
6531. Көктем едім үш гүлшешек бүлдеген,
Қазан түсіп, құтты бәрін тонаттым.
Ақындық көздің көргені мен көңілге түйгені.
«Құдатғу біліктің» тың білім туралы түсініктері тамаша.
Білім адам баласының сарқылмас қазына-мүлкі.
Білімді адам – білгір, ақылды.
Жазу, оқу білімділік белгісі.
Надандық деген сырқатты еш емші жаза алмас,
Оны тек білімділік қана айықтырар.
Надан соқыр және керең.
Білімді адам – соқырға көз, кереңге құлақ.
Білместік қараңғы түн, адасасың.
Білім – жарық, өзің жол ашасың.
Ақыл – түпсіз құзға құлап бара жатқан адамды
Терең ой, зероек білімімізбен ғана біз алдағы арманымызға
Ақылың мен білімің ғана өмірде сый, өлгенде құрмет
«Құтты білік» дастанында адамның асыл қасиеттерін қадірлейтін жолдар
«Құтты білік» дастанында біз осы бір келтірген жолдарын
Ақылды адамдарға жат мінез-құлықтарды атап көрсетті, оны санаулы
Аллегорияның, эпитеттің, кейіптеулердің тарихилығы, олардың өрбу заңдылығы тұрғысында
Ойшылдықтың да, ұшқырлықтың да үлгісі. Қанағатты ой –
2832. Бекке бар қатер ауыздан болар.
Аспазшыны ісін істегенде кім түзетер?!
Жоғарыдағы бәйіттен де осы сипатты анық байқаймыз. Автологиялық
«Қайсыбір зерттеушілер болжап жүргендей «поэзия формасын», «үлгісін», «өлшемін»
«Құтты білік» - халық поэзиясы, халық рухының күш-қуатынан
«Қазіргі кезде көптеген әдебиеттану еңбектерінде Орта Азия, Шығыс
Көне түркі тілдес халықтар, оның ішінде қазақ поэзиясының
«Құтты білік» дастанындағы араб-парсы әсері туралы бірқатар ойлар,
Көне түрк нұсқасы:
4263. Санама йағыр сән бэдүг біл ұлұғ,
Тайақлық йағытқа темүр қалған ет..
Мағынасы:
Жауыңды сынама (мін таппа),
Сен оны ұлы, биік деп біл.
Таяқты жауға темір қалқан ет.
Көне түрк тілінде:
9266. Учіңні ташыңны адамың білір,
Бұл ін таш біліклі кіші нең алыр
Мағынасы:
Іші-тысыңды досың білер,
Бұл іш-тысыңды білген кісі нәрсеңді (дүниеңді) алар.
Өлең үлгісімен айтылған өміршең даналық. Дастанда бұл бағыт
Сонымен бірге дастанның көркемдік әдіс-тәсілдері алуан түрлі, сан
Гипербола, кесек сөйлеу, ірі кескіндеу халық әдебиетіне, фольклорға
249. Есизлик от ол от күйүргән болур,
Йалында кечік йоқ отүлгән болур.
Аудармасы:
Жамандық от, ол от күйдірер болар...
74. Көкши туна көкте үкі саңқылдап,
Тизилмиш титар – тәс ушар иелкүрәр.
Мағынасы:
Көкіш тырна көкте үкі саңқылдап,
Түйелердей тізіліп қанат қағып ұшар.
41. Ай дүнийа йман улуғлуққа көрк,
Ай мүлкәтқа нұр ай йайық құтқа өрк.
Мағынасы:
Ай, дүние – жаманы, ұлықтық көркі,
Мемлекетке нұр, өткінші құтқа тізгін.
12. Йағыз йер, бақыр болшағанча қызыл.
Мағынасы:
Қоңыр жер мыстай қызыл болғанша.
Міне, осындай поэтикалық өрнектердің қай-қайсысы да гиперболаның қаншама
Гипербола, кесек сөйлеу халық әдебиетіне бұрынғы, қазіргі фольклорымызға
Гипербола, әсірелеу, ірілендіру тәсілдерін тілге тиек ете отырып,
«Құтты білік» дастанындағы осындай кесек поэтикалық бейнелерді оқыған
Алдынан қалың қол шықты,
Ат дүбірі мол шықты.
Көктен ұшқан құстар да,
Тозаңнан тұншықты!
деп суреттесе, Аңшыбай батыр:
Қырлы найза көтеріп,
Қара бұлтты тірейді! (14,37).
Яғни, «Құтты білік» дастанында сирек кездесетін әсерлеу, гипербола,
Қ О Р Ы Т Ы Н Д
Көне түркі мәдениетінің тарихы, ерекшелігі, даму сипаты дүниежүзілік
Бұл ерекшелікті ашып айту керек, дастанда жалпы адамзаттық,
Біз шамалап қана келтірген қазақ мақал-мәтелдердің, даналық сөздерінің
Халықтық даналық сөздер, мақал-мәтелдер бәз күйінде ұшырасса, енді
«Құтадғу білік», бір жағынан, ақылнамалық өсиет сөз. Өмірідің
«Құтадғу білік» дастаны ХІ ғасырдың жұлдызды шығармаларының бірі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ
1. Н.Келімбетов. Ежелгі дәуір әдебиеті . –
2. Сүйіншіәлиев Х. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері. –
3. Келімбетов Н. Қазақ әдебиеті бастаулары. (Көркемдік дәстүр
4. А.Қыраубаева. Ғасырлар мұрасы. 1965.-59б.
5. А.Қыраубаева. Ежелгі дәуір әдебиеті. Хрестоматия. –Алматы: Жазушы,
6. Құрышжанов Ә. Ескі түркі жазба ескерткіштері. –Алматы:
7. Қ.Жұмашев. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері
8. Ел қазынасы – ескі сөз (В.В.Радлов жинаған
9. Ғ.Айдаров. Көне түркі ескерткерткіштер тілі 1986. -92б.
10. М.Жолдасбеков. Күлтегін. 1984.-102б.
11. А.Қоңыратбаев. Көне мәдениет жазбалары. 1963. – 86б.
12. Қазақ халық әдебиеті. –Алматы: Жазушы, 1986. -5
13. Жолдасбеков М. Асыл арналар. –Алматы: Жазушы, 1986.
-328 б.
М А З М Ұ Н Ы
К І Р І С П Е ..........................3.
І Т А Р А У
ЖҮСІП БАЛАСАҒҰНИ ЖӘНЕ ОНЫҢ
«ҚҰТТЫ БІЛІК» ДАСТАНЫ................6.
ІІ ТАРАУ
ДАСТАНДАҒЫ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕР МЕН НАҚЫЛ
СӨЗДЕРДІҢ ҚОЛДАНЫСЫ...............18.
ҚОРЫТЫНДЫ.........................43.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ...........46.
4
