TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар



МАЗМҰНЫ - www.topreferat.com.kz

КІРІСПЕ................4

1 ТҰЛҒАНЫҢ НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРҒА БЕЙІМДЕЛУІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТЕОРИЯЛЫҚ ТАЛДАУ

Нарықтық қатынастар психологиясы...........6

Психология ғылымындағы бейімделу (адаптация) мәселесі....20

Тұлғаның нарықтық қатынастарға әлеуметтік-психологиялық бейімделуі..............33

1 бөлім бойынша тұжырым........40

2 ТҰЛҒАНЫҢ НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРҒА БЕЙІМДЕЛУІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ

2.1 Зерттеуді ұйымдастыру және зерттеу бағытын анықтау.................41

2.2 Зерттеу әдістемелері мен таңдау тобына сипаттама..........41

2.3 Зерттеу нәтижелерін өңдеу және талдау.....44

2 бөлім бойынша тұжырым........56

ҚОРЫТЫНДЫ..........57

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.............59

ҚОСЫМША А

ҚОСЫМША Б

ҚОСЫМША В

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: 60 бет
Пәні: Соңғы қосылған дипломдық жұмыстар

-----------------------------------------------------------------------------------

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
РЕФЕРАТ

Бітіру жұмысы

Тақырыбы: Тұлғаның нарықтық қатынастарға бейімделуінің психологиялық ерекшеліктері. Бітіру
Зерттеудің мақсаты: Тұлғаның нарықтық қатынастарға бейімделуінің психологиялық ерекшеліктерін
Зерттеу обьектісі: нарық заманында өмір сүріп жатқан орта
Зерттеу пәні: нарықтық қатынастарға бейімдеудің психологиялық ерекшеліктері.

Зерттеудің болжамы: тұлғаның нарықтық қатынастарға бейімделуі, оның өмірлік
Зерттеу әдістемелері:

1.А.Н.Орлдың нормалармен ережелерді бұзуға бейімділік шкаласының модификацияланған нұсқасы:

2.Л.И.Вассерман мен Н.В.Гуменюктің мінез-құлық белсенділігінің типін диагностикалық әдістемесінің
3.Д.А.Леонтьевтің мағыналы өмірлік орентация тестінің екі субшкалас;

4.Т.Элерстің тұлғаның табысқа жету және сәтсіздіктен қашу мотивациясын
5.П.С.Кузнецовтың адаптацияны зерттеу әдістемесі.

Тірек сөздер: нарықтық қатынастар: бейімделу; бейімделу типологиясы; бейімделудің
Жұмыстың жалпы көлемі: 61

Әдебиеттер тізімі: 52

Кестелер саны: 7

Гистограмма: 7

Қосымшалар: 3

Зерттеу нәтижесі: Жүргізілген зерттеудің нәтижесінде нарықтық қатынастар ға
Осылайша зерттеу болжамы дәлелденді яғни, тұлғаның нарықтық қатынастарға
МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ........................................................................................................4

1 ТҰЛҒАНЫҢ НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРҒА БЕЙІМДЕЛУІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН
Нарықтық қатынастар психологиясы...................................................6

Психология ғылымындағы бейімделу (адаптация) мәселесі............20

Тұлғаның нарықтық қатынастарға әлеуметтік-психологиялық бейімделуі..............................................................................................33

1 бөлім бойынша тұжырым........................................................................40

2 ТҰЛҒАНЫҢ НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРҒА БЕЙІМДЕЛУІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН
2.1 Зерттеуді ұйымдастыру және зерттеу бағытын анықтау.........................................................................................................41

2.2 Зерттеу әдістемелері мен таңдау тобына сипаттама..........................41

2.3 Зерттеу нәтижелерін өңдеу және талдау.............................................44

2 бөлім бойынша тұжырым........................................................................56

ҚОРЫТЫНДЫ..........................................................................................57

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.............................................................................59

ҚОСЫМША А

ҚОСЫМША Б

ҚОСЫМША В

КІРІСПЕ

Психология ғылымындағы өрістеп келе жатқан негізгі бағыттарды, жаңа
Зерттеудің өзектілігі: Қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық ситауциялардың өзгеруі, қоғамдық-тарихи процестердің
Тұлға өзінің өмірлік маңызды қажеттіліктерін нарықтық қоғамның көзқарасы
Зерттеудің мақсаты – тұлғаның нарықтық қатынастарға бейімделуінің психологиялық
Зерттеу міндеттері:

нарықтық қатынастар психологиясын теориялық талдау;

психология ғылымындағфы бейімделу мәселесін теориялық талдау;

тұлғаның нарықтық қатынастарға әлеуметтік-психологиялық бейімделуін теориялық талдау;

тұлғаның нарықтық қатынастарға бейімделуінің психологиялық ерекшеліктерін эксперименттік зерттеу;

алынған нәтижелерді талдау және қоытындылау;

Зерттеу пәні: нарықтық қатынастарға бейімделудің психологиялық ерекшеліктері.

Зерттеу обьектісі: нарық заманында өмір сүріп жатқан орта
Зерттеу болжамы: тұлғаның нарықтық қатынастарға бейімделуі, оның өмірлік
Зерттеу нәтижесінің дәйектілігі: зерттеуден алынған нәтижелер дәйекті болу
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы: Зерттеу барысында тұлғаның
1 ТҰЛҒАНЫҢ НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРҒА
1.1. Нарықтық қатынастар психологиясы.

Болмыстағы адам болмысының пайда болуы мен дамуының негізін
Экономикалық қатынастар материалдық және рухани өнім нарығындағы өндіру,
Экономикалық қатынастар жоспарлы – үлестірілуші және нарықтық болып
Бітіру жұмысының тақырыбы мен мақсатына орай бұл бөлімде
Өзіндік жалпы мағнасында психика – бұл осы негізде
Сондықтан да нарық және нарықтық қатынастар туралы
ие болу құқығы (жеке меншік) және

еңбек ету құқығы болып табылады. Осы екеуі бір-бірінсіз
Жеке меншік – мұнымен адам иелік етеді, пайдаланады
1) Әрбір адамға еңбегіне сай көп иеленуге мүмкіндік
2) Әрбір адамға өз қабілеттерін жүзеге асыруға, яғни
3) Егер адамдардан қабілеттері бастапқыдан-ақ бірдей болмаса, онда
Егер қоғамда «әркімнің қабілеті мен еңбегі үшін» деген
Нарық - өндірушілер мен тұтынушылар, сонымен қатар олардың
Нарық - өзін-өзі басқарушы жүйе. Сонымен қатар, нарықтық
Осының нәтижесінде басқарудың, реттеудің негіздерін қалыптастырады, мысалы, тең
Тауар алмасу – көне экономикалық механизмдердің бірі. Дәстүрлі
Бүгінгі таңдағы нарық «тұлғалық нарықтың» дамуын бірге
Табыс – көп мөлшерде адамның нарықта өзін қаншалықты
Адамдар бір-бірінен темпераменті, мінез қырлары, көзқарастарымен, қажеттіліктерімен, тауарға
Сатып алушылардың психологиясын зерттеудің мақсаты - әртүрлі тауарларды
Сатып алушылар түрліше шешім қабылдайды: біреулері өзбетінше тәуелсіз
Осылайша сатушының сатып алушының мінез ерекшеліктерін білуі, осыған
Әртүрлі темпераменттегі адамдарға қызмет көрсету кезінде түрліше қатынас
Осыған байланысты сатып алушылардың әртүрлі типтерін бөлуге болады.
Сатып алушыларды кәсібі, жынысы, жасы, мәдени дамуы, қызығушылықтары,
Сатып алушылардың басым көпшілігін әйелдер қауымы құрайды. Олар
Сөзшең, көп сөйлемейтін сатып алушылар әдетте өте жылы,
Кейбір сатып алушылар сауда кезінде асығыстық және нервоздық
Жасқаншақ, өздігінен шешім қабылдай алмайтын клиенттерге қызмет
Сенімсіз сатып алушылар әркезде алданып қалмауға тырысады. Бұл
Сатып алушылардың ерекше категориясын арнайы саладағы мамандар құрайды.
Кейбір сатушылар қызмет көрсетуге қиын және жеңіл сатып
Жоғарыда біз сатып алушылардың типтері мен олардың ерекшеліктерін
Сатушы-гипертимик. Өзіне және өзінің тауарына сенімді еті тірі,
Сатушы – эпилептоид. Ұқыпты, педантты. Тауар туралы барынша
Сатушы – истерик. Сатушы кәсібі осы адамдарға тән.
Сатушы – шизоид. Сату ісіне мүлдем қабілеті жоқ.
Сатушы – астеник. Сату ісіне деген қабілеті мүлдем
Сатып алушы белгілі бір шешімге келмес бұрін ең
Сатып алушының назарын аударту үшін оның түйсігі мен
Барлық сауда орындары әртүрлі жолдармен, мысалы тауарды көрмеге
Сатып алушыға қызмет көрсету кезінде сатушы өзіне үлкен
Сатып алушы, міндетті түрде сатушының тауарды ұсынған кездегі
Сатушы мен клиент арасындағы қатынас туралы сөз қозғаған
Нарықтық қатынастар тек қана сатушы мен сатып алушы
Жеке меншік ұйымдарда сол ұйымның жетекшісі (бастығы), инженерлік-техникалық
Кәсіпорындағы қатынастардың жүзеге асуна және оның қандай сиатта
Басқарудың авторитарлық стилі басшысының жалғыз өзінің барлық шешімдерді
Басқарудың демократиялық стилі барлық шешімдердің проблеманы жан-жақты талқылаудың
Басқарудың либералды стилі демократияның жоғарлығымен (барлық қызметкерлер өз
Сонымен қатар, психологтарда бір стильден екінші стильге ауысып
1. Демократ көбіне тұлғаралық қатынастардың жүзеге асуына атсалысады.
2. Диктатор ең алдымен кәсіби міндеттердің оптималды жолмен
3. Пессимист міндеттердің шешілуіне аз көңіл аударады
4. Ұйымдастырушы творчествалық топтың басшысының қасиеттеріне ие. Ол
5. Манипулятор өзінің негізгі міндетін топ іші-қатынастарды жақсарту
Жоғарыда көрсетілген басқарудың бұл стильдері басшы мен бағынушы
Жеке кәсіп орындарының мақсаты нарық сферасында өзіндік белсенділігін
«Экономикалық адам» - тек бизнесті жүзеге асыраушы, жаңа
Кәсіпкерлік психологиясын қарастырғанда, оларды бірнеше бөлікке бөлеміз. Оларды
Кәсіпкерлердің екінші бөлігі – бұл ірі өндірістер мен
Өндірістік кәсіпкерлік өндіріс фазасын, тұтыну фазасын қамтиды, онда
Осылайша, кәсіпкерлік – экономикалық дамудың сипаты мен темпі
Қазіргі таңдағы кәсіпкердің индивидуалды – психологиялық ерекшеліктерін зерттеу
жауап алушы (рухани еркіндік, ерік-жігер, табандылық, тұрақтылық т.б.)

ұйымдастырушы (адамдарды дұрыс бағалау қабілеті, оларды жұмыс істей
саудагерлік (өз өніміне қызығушылық сату, сенім-ұялату қабілеті) [14,185б].

Б.Карлоф осы сипаттамаларды толықтыра отырып, кәсіпкердің негізгі ерекшеліктерін
Өз бетінше шешім қабылдауды қалайды:

Жаңа нәрселерді қабылдағыш, нәтиже алуға мақсатты түрде бағытталған.
Конструктивті сынаулар мен мақтауларға ашық.

Бизнеске белсенді қатысуға ұмтылады.

Тез даму мен жаңалықтарды ұмтылады.

Іскерлік ортада, өзін судағы балықтай сезінеді.

Өзіне және өзінің әріптестерінің қабілеттеріне қатаң түрде талапшыл;

Сонымен қатар, кәсіпкерлердің психологиялық портретін жасауда үш негізгі
Мотивациялық – еріктік блоктың құрамына қауіп-қатерге бейімділік, күресуге
Қасиет Қасиеттердің көріну индикаторы

1.Мүмкіндіктерді іздеу және инициативтілік
Б) өзін итерместен бұрын, әрекет етеді.

2.Табандылық және қайсарлық А) кедергілерді жеңу үшін бірталай
Б) мақсатқа жету үшін стратегияларды ауыстырады:

3.Қауіп-қатерге дайын болу А) байыпты тәуекел ететін ситуацияларды
Б) қауіп-қатерді азайтатын әрекеттерді қалайды

4.Эффективтілікке ориентация А) заттарды жақсырақ, арзан, тез жасаудың
Б) кемелділікке жетуге, эффективтілік стандартын жақсартуға ұмтылады;

5.Жұмыстық контакттарға қатысу А) өзіне жауапкершілік саладағы және
Б) іске жұмысшылармен және олар үшін кіріседі;

6.Мақсатқа талпынушылық А) мақсат бекітеді, ұзақ мерзімді
Б) әрқашанда қысқа мерзімді міндеттерді қояды және оларды
7.Ақпарат алуға талпынушылық А) жеке өзі клиенттер,
Б) өзінің ақпараттану деңгейін жақсарту үшін жеке және
8.Жүйелік жоспарлау және бақылау А) үлкен міндеттерді бөліп
Б)жұмыстың орындалуын қадағалаудың процедураларын жасайды және қолданады.

9.Сендіру және байланыс орнату қабілеті А) адамдарды
Б) мақсатқа жету үшін жеке және іскерлік контакт
10.Тәуелсіздік және өз-өзіне сенімділік А) басқа адамдардың ережелері
Б) қиын міндеттерді орындауда өз қабілетіне сенеді.

Нарық айналымындағы тауарды қызметті тұтынушыларға табысты түрде
Экономистер жарнаманы тұтынуды өндіріс деңгейімен сәйкестендіруге стимул болатын
Психологияда жарнаманың негізгі төрт түрін бөледі:

- сатып алушыға әсер ету
жеткізілу тәсілі бойынша;

негізгі мақсаты мен міндеттері бойынша;

жарнаманы тұтынушымен кері байланыс мүмкіндігі бойынша; [17,13б].

Сатып алушыға әсер ету тәсілі бойынша жарнама рационалды
Жеткізілу тәсілі бойынша жарнама «қатты» және «жұмсақ» болып
Жарнаманы негізгі мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес мынадай түрлерін
- имидж-жарнама (қоғамда престиж қалыптастыру мақсатындағы жарнама);

- тұрақтылық жарнамасы;

- фирма ішілік жарнама;

- өнім молшылығын кеңейту мақсатындағы жарнама;

- салыстырмалы жарнама;

- еске түсіруші жарнама;

- бекітуші жарнама;

- ақпараттаушы жарнама;

Тауар немесе қызметті жарнамалау жұмысын бастау үшін ең
мақсаты;

өнім немесе қызмет;

жарнамаланатын өнімнің басты құндылықтары;

мақсатты нарық;

өнім немесе қызмет туралы ақпарат;

өнімнің немесе қызметтің имиджі;

уникалды сауда ұсыныстарын қалыптастыру;

эмоционалды шақыру;

творчествалық стратегия;

жарнама тасымалдаушыларды таңдау;

тұтынушыны әрекет етуге ояту;

Тауарды немесе қызметті жарнамалаудың бұл іс-әрекеті егер адамға
Жоғарыда қарастырған жарнама тауар сату немесе қызмет көрсету
Нарықтық қатынастардың жүзеге асуындағы келесі бір атрибут –
Х.Голберт және Р.Левис адамдардың ақша қатынасына байланысты тұлғаның
«Коллекционер», ол үшін ақша – құндылық, өнер заты.
«Абстракционист» - ақшаға, табысқа, саудағы немқұрайлы қарайды. Ол
«Конкретик» - ақша белгілі бір саланы және арнаулы
«Паразит» көбіне қайыршылық негізінде өмір сүреді, ешкімге де,
«Жалған монетші» - алдау мен түрлі махинациялық жолмен
Ал, енді кәсіпкерлікпен айналысатын адамдар үшін, ақша -
Осылайша, ақша адамдардың нарықтық қатынастарында айтарлықтай үлкен ролге
Сонымен қорыта келе нарықтық қатынастардың тек саудагер мен
1.2. Психология ғылымындағы бейімделу (адаптация) мәселесі

Адаптация ұғымы ғылымның көптеген салаларының негізіндегі жалпы ғылыми
Психологиялық аспектісі – адамның тұлға ретінде қоғам тіршілігіне
Сонымен адаптация-бұл күрделі әрі көп қырлы процес және
Психологияда арнайы қарастыруды талап ететін алаптацияның түрлі анықтамалары
Адаптацияны (adjustment) олар екі түрде қарастырылады: а) индивидтің
Р.Хэнкидтің пікірінше, адаптация процесс ретінде ортаның өзгеру формасын
Әлеуметтік адаптацияны бихевиористер спецификалық-топтық жүріс-тұрыстағы, әлеуметтік қатынастардағы немесе
Жоғарыда келтірілген анықтамада және Р.Хэнкидің келтірген қосымша ескертпелерінде
Адаптацияның интеракционистік анықтамасы.Адаптацияның интеракционистік концепциясына сүйенсек, адаптацияның барлық
Л. Филипстің пікірінше, бейімділік қоршаған ортаның әсеріне жауап
Тұлғаның әлеуметтік психологисының міндеті адам өзінің қандай функциялары
Тағы бір айта кететін жайт, адаптацияны интеракционистік бағытта
Тұлға адаптациясының психоаналитикалық концепциясы. Адаптацияның психоаналитикалық концепциясы неміс
Адаптацияны психоаналитикалық бағытта түсіну З. Фрейдтің тұлғаның психикалық
Г.Гартман және басқа да психоаналитиктер процесс ретіндегі адаптация
З.Фрейдтің енгізген «аллопластикалық» және «аутопластикалық» өзгерістер ұғымын оның
Психоаналитиктер тұлғаның әлеуметтік бейімделуіне де көп көңіл бөлді.
Әлеуметтік-психикалық бейімділікті тұлғаның ұзақ уақыттық сыртқы және ішкі
Ғылыми әдебиеттердегі ақпараттарды талдау мен жалпылаудың негізінде және
1) Қалыпты адаптация. Тұлғаның қалыпты бейімделу процесі деп,
Көптеген проблемалық ситуациялар күрделі және тұлғаны фрустрациялайтын факторларды,
Қалыпты адаптацияның осы үш түрінің жүзеге асуында спецификалық
2) Девиантты адаптация. Девиантты, ауытқу, конформистік емес процестер
Конформистік емес адаптация деп төл ішіндегі проблемалық ситуациялардан
Новаторлық адаптация деп тұлғаның жаңа құндылықтарды жасауын, мәдениеттік
3) Патологиялық адаптация – толығымен немесе жартылай патологиялық
Бұл жұмыста невроз бен психоздардың қалыптасу процестерін, олардың
Бірінші, потологиялық адаптация кезінде тұлғаның жүріс-тұрысын қалыпты адаптациядан
Екіншіден невроздар мен псхоздардың әрбір түріне өзіндік қорғаныс
4. Кәсіби адаптация. Кәсіби адаптация мәселесі тұлғаның әлеуметтік-психикалық
5. Біз осы уақытқа дейін тұлғаның сыртқы, обьективті
1) Сыртқы адаптация – бұл тұлғаның сыртқы, обьективті
2) Ішкі адаптация(коадаптация) бірнеше түрге бөлінеді:

а) Тұлғаның ішкі конфликтілі және басқа да ішкі
б) Ішкі құрылымдық адаптация тар мағынада белгілі бір
в) ішкі құрылымдық адаптация кең мағынада адаптиті механизмдердің
3. Реадаптация. Егер әрбір әлуметтік ортада бейімделген адам
6. Гиперадаптация. Бұл термин эволюциялық биологияда қолданылады және
7. Идиоадаптация. Тұлға дамуының алдыңғы этаптарында қалыптасқан адаптивті
Тұлғаның әлеуметтік ситуацияларға адаптациясы әлеуметтік-психологиялық процесс болып табылады.
Әлеуметтік процестердің табиғаты мен оның түлерін кеңірек қарастырған
Тұлғаның әлеуметтенуі тұлға ішілік процесс болып табылады, бірақ
Әлеуметтанушылар адаптация процесінің бірнеше деңгейін бөледі: а) адаптация
Я. Щепанский көрсеткендей, әлеуметтік адаптацияның кең тараған формасы
Күнделікті тәжірибе көрсеткендей, бір проблемалық ситуацияға әртүрлі адамдар
Адаптивті қабілеттіліктерді потенциялды адаптивті қабілеттер және ситуалды адаптивті
Тұлғаның актуалды адаптивті қабілеттері жайлы сөз қозғағанда, оны
Тұлғаның адаптивті процестерінің түрлі аспектілерін, формалары мен механизмдерін
Жоғарыда қысқаша көрсетілгендей әлеуметтік ситуциялардың құрылымының сипаттамасы айтарлықтай
Кейбір ғалымдар адаптацияны индивидтің қажеттіліктерінің қоршаған ортаға сәйкестігімен
Адаптацияны қанағаттанушылықтың негізінде тұлғаның дамуы ретінде түсінсек, осыған
П.С.Кузнецовтың ұсынған адаптация концепциясы келесідей негіздерге сүйенеді

- адам адаптациясының жануарлар адаптациясынан приципиалды айырмашылығы, адамның
- адам адаптациясының мәні даму процесін, оның темпін
-адаптация процесін құрылымдау адаптация түрлерін дәстүрлі түрде бөлумен
- адаптацияның факторлары да комплексті және комплексті қажеттіліктерге
- адаптацияның көрсеткіші өзекті қажеттіліктердің қанағаттандырылу деңгейі
Адаптация-тұлғаның қазіргі жағдайдағы өзекті қажеттіліктерінің деңгейінің жиынтығы мен
Тұлғаның адаптациясына әсер ететін әртүрлі фаторлар бар. Адаптацияның
Адаптация факторларының толық классификациясын Т.Н.Вершина (жұмысшының өндірістік адаптациясының
- тұлғалық (демографиялық мінездемелер, классификация, білім беру, стаж,
- өндірістік (еңбек мазмұны мен шарты, еңбектің ұйымдастырылуы,
- өндірістен тыс факторлар ( кәсіби ориентация және
Тұлғалық факторлардың бөлінуі, зерттеу обьектісі ретінде жұмысшылар жиынтығымен
Адамға тән адаптивті процестің негізгі мәнді сипаты еңбек,
Сонымен, психология ғылымындағы адаптация мәселесінің бихевиористік, интеракционистік, психоаналитикалық
Жоғарыда қарастырылған адаптация түсінігінің әртүрлілігіне қарамастан ортақ бір
1.3. Тұлғаның нарықтық қатынастарға әлеуметтік-психологиялық бейімделуі.

Қоғамның экономикалық, әлеуметтік, саяси, мәдени сфераларына әсер ететін
Адам нарықтық қатынастардың субьектісі ретінде жеке меншік иесі
Тұлғаның нарықтық қатынастарға бейімделуі тұлға мен қоғамның (нарықтық
Қоршаған ортаны қабылдай, бағалай және эмоционалды бейнелей отырып
Осылайша, адамның әлеуметтік өзгерістерге қатынасының негізгі критери өмірлік
Әлеуметтік өзгерістер адамдарда әртүрлі реакция тудырады: біреулері жаңа
Өмірлік тәжірбие көрсеткендей, әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге әртүрлі қатынас жасайтын
Қоғамдағы өзгерістерді жақтаушылар дағдарыс кезеңінің өзінде-ақ экономика мен
Тұлға әрдайым белгілі бір нақты макро және микро
Осы тұрғыда тұлғаның осындай қатынастарға бейімделуі ең алдымен
Табысқа жету үшін адамдардың ақыл-ойы мен икемділігінен басқа,
Сөмкеге сәйкес адам да тұлғалық нарықта сәнде болуы
Қазіргі таңдағы адам өзін сатушы, әрі нарықтағы тауар
Адамның басқаларды қабылдау қасиетінен оның өзін-өзі қабылдауының еш
Сонымен қатар, неміс философы, психологы және педагогы Эдуард
Тұлғаның нарық субьектісі ретінде қалыптасуы адамдарға өркениетті нарықтық
Нарықтық қатынастардағы адамға қажетті қасиеттердің ішіндегі
Көптеген социологиялық мәліметтерге сүйенсек, көптеген жұмыссыздар анкеталық, сұрақтарға
Осы айтылған қасиеттердің бәрі алғашқы қадам жасау керек
Адамның белсенділігі мотивацияға тікелей байланысты болады. Талаптану деңгейі
Сонымен қатар, тұлғаның жеке меншік ұйымдарға бейімделуін
А.Адлер өмірлік стильдерге байланысты тұлғаның типін бөледі. Бұл
1. Басқарушы тип. Адамдар өз-өздеріне сенімді және
2. Алушы тип. Аты айтып тұрғандай мұндай бағдардағы
3. Қашушы тип. Бұл типтегі адамдардың әлеуметтік қызығушылығы,
4. Әлеуметтік-пайдалы тип. Бұл типтегі адамда әлеуметтік қызығушылықтың
Ал, енді қайтадан тұлғаның бейімделу мәселесіне келсек. Адамның
Сонымен өзгермелі ситуацияларда адамның өмірлік іс-әрекетін талдау
Бірінші типтегі тұлға жетістікк, қоршаған әлемді өзгертуге,
Бейімделудің екінші типі тұлғаның негізінен ішкі өзінің «мен»
Үшінші типтегі тұлға тағдырына бағынушылық танытады, оның әрекеті
Тұлға бейімделуінің төртінші типінің моделі қайғыру мен түңілу
М.А.Шабанова бейімделгіштік және бейімделудің нәтижелілігінің деңгейінен байланысты еркін
1. «Прогрессивті адаптант» - жаңа жағдайларда иелік етудің
2. «Регрессивті адаптант» - өмірдегі қиындықтарды шешуге ұмтылу
3. «Агрессивті адаптант емес» - проблемалар мен қиындықтарды
4. «Прогрессивті адаптант емес» - бұлда ары қарай
Ч.Морис бейімделудің импульстер мен конвенцияльды нормалардың арасындағы конфликтілерді
1. Адам импульстері мен өзінің мінез-құлқын орнатылған салт-дәстүрге
2. Адам өзін қоршаған ортаның бір бөлігін өзгерту
3. Адам өзін қоршаған ортаға тәуелді, яғни ол
Мәдени мақсаттар мен оған әлеуметтік жағымды жолмен жетудің
Бірінші тип – бұл конформизм. Ол қоғамның мақсаттарымен
Екінші тип – инновация. Бұл типтің өкілдеріне
Үшінші тип – ритуализм. Бейімделудің мұндай моделі
Төртінші тип – ретреатизм. Бұл типке қарайтын адамдар
Бесінші тип – ретреатизм секілді мақсаттардан, оларға жету
Сонымен, адамның белсенділігі (А.К. Болатова, М.А.Шабанова) және оның
Энергетикалық кртерийлер адаың қажеттіліктерін қанағаттандыру процесіндегі беледілігінің деңгейін
Бейімделу типологиясының технологиялық критерийлері адамның әлеуметтік нормалар мен
Жоғарыда қарастырылған бейімделудің әлеуметтік-психологиялық типологиясына қатысты өзіміздің тұжырымдамаларды
1 бөлім бойынша тұжырым

Нарықтық қатынастарда тұлғаның белсенділігі оның нарықтағы табысқа жетуінің
Біздің қоғам – нарықтық экономикалық қоғам. Онда нарықтық
Сонымен, біздің пайымдауымызша тұлғаның нарықтық қатынастарға әлеуметтік-психологиялық өзекті
2 ТҰЛҒАНЫҢ НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРҒА БЕЙІМДЕЛУІНІҢ
2.1 Зерттеуді ұйымдастыру және зерттеу бағытын анықтау.
Зерттеудің мақсаты:

Тұлғаның нарықтық қатынастарға бейімделуінің психологиялық ерекшеліктерін зерттеу.

Зерттеу мақсатына орай келесі зерттеу міндеттері қойылады:

нарықтық қатынастар психологиясын теориялық зерттеу;

психология ғылымындағы бейімделу мәселесін теориялық зерттеу;

тұлғаның нарықтық қатынастарға әлеуметтік-психологиялық бейімделуін теориялық зерттеу:

тұлғаның нарықтық қатынастарға бейімделуінің психологиялық ерекшеліктерін эксперименттік зерттеу;
алынған нәтижелерді талдау және қорытындылау;

Зерттеу пәні: Нарықтық қатынастарға бейімделудің психологиялық ерекшеліктері.

Зерттеу обьектісі: Нарық заманында өмір сүріп жатқан орта
Қойылған мақсатқа, сондай-ақ зерттеудің міндеттеріне сәйкес біз мынадай
Зерттеу болжамы:Тұлғаның нарықтық қатынастарға бейімделуі оның өмірлік маңызды
Зерттеу әдістемелері:

А.Н.Орлдың нормалармен ережелерді бұзуға бейімділік шкаласының модификацияланған нұсқасы:

Л.И.Вассерман мен Н.В.Гуменюктің мінез-құлық белсенділігінің типін диагностикалық әдістемесінің
Д.А.Леонтьевтің мағыналы өмірлік орентация тестінің екі субшкалас;

Т.Элерстің тұлғаның табысқа жету және сәтсіздіктен қашу мотивациясын
П.С.Кузнецовтың адаптацияны зерттеу әдістемесі.

2.2.Зерттеу әдістемелері мен таңдау тобына сипаттама.

Зерттеу жұмысымыздың мақсатын жүзеге асыру үшін біз мынадай
1. Тұлғаның қажеттіліктерін жүзеге асырудың тәсілін (әлеуметтік жағымды
Зерттелушілердің берілген тұжырымдармен келісу дәрежесі төрт балдық шкаламен
2. Тұлғаның белсенділік дәрежесі Л.С.Вассермян мен Н.В.Гуменюктің мінез-құлық
Әдістемеде тоғыз тұжырымдама берілген. Зерттелушіні өзінің жауабын бес
Жауаптарды әдістеменің кілтіне сәйкес өңделгеннен кейін жалпы көрсеткіш
3. Тұлғаның өзі туралы және өзнің мүмкіндіктері туралы
1.субшкала. Өмірдегі мақсаттар.

2.субшкала. Өмір процесі немесе қызығушылық және эмоционалды лабильділік.

3.субшкала. Өмір нәтижесі және өзін-өзі жүзеге асырумен қанағаттану.

4.субшкала. Мен – бақылау локусы.

5.субшкала. Өмір – бақылау локусы.

«Мен – бақылау локусы» - тұлғаның өзінің
«Өмір – бақылау локусы» - тұлғаның өз өмірін
4. Өмірлік іс-әрекеттегі маңызды мінез-құлық мотивациясын зерттеу үшін
Табысқа жету мотивациясының деңгейі сегіз тұжырымдамамен анықталады. Зерттелуші
Зерттелушілердің сәтсіздіктен қашу мотивациясын анықтау үшін оларға 10
5. Тұлғаның өмірінен субьективті қанағаттануын анықтау П.С.Кузнецовтың адаптацияны
Зерттелушілерге алдымен мынадай қажеттіліктердің өзектлік деңгейін жеті балдық
Мәліметтерді талдау кезінде әрбір қажеттіліктердің балдары есептелінеді. Сонымен
Тұлғаның нарықтық қатынастарға бейімделуінің психологиялық ерекшеліктерін эксперименттік зерттеу
Бейімделу типі саны %

1.Адекватты-белсенді

2. Адекватты-енжар

3. Адекватты емес-белсенді

4. Адекватты емес-енжар 24

22

6

8 40

36,7

10

13,3

2.3. Зерттеу нәтижелерін өңдеу және талдау.

Эмпирикалық жолмен алынған мәліметтерді талдау мен интерпретациялау үш
Зерттеу мәліметтерін талдаудың бірінші этапында анықталғандай сыналушылар- дың
Белсенділік дәрежесіне байланысты зерттелінушілерді топқа бөлу де осындай
Осылайша, зерттелінушілерді топқа бөлу логикасына сүйене отырып, адамдардың
Сонымен, зерттеу нәтижелерін талдау зерттелінушілердің қажеттіліктерін жүзеге асыру
1-суретте көрсетілгендей зерттелінушілердің арасында көп кездескен адекватты белсенді
Сурет 1. Зерттелінушілердің әлеуметтік-психологиялық
Мұндай бөлініс зерттелінушілердің көп бөлігінің қажеттіліктерін қанағаттандыруда және
Зерттеу нәтижелерін талдаудың екінші этапы осы бөлінген типтерді
Зерттеуде алынған Мен-бақылау локусының нәтижелері адекватты – белсенді
Кесте 1. Бақылау локусының орта мәндері.

Бейімделу типі Мен-бақылау локусы Өмір-бақылау локусы

адекватты-белсенді

адекватты-енжар

адекватты емес- белсенді

адекватты емес-енжар 22,9

20,5

18,3

17,5 26,5

24,4

25,5

24,2

Енді осы типтердің арасындағы айырмашылықтарды статистикалық жолмен
Осы критерий бойынша Мен- бақылау локусын зерттеудегі адекватты-белсенді
Σ (Ri )=661,5

Ал, адекватты-енжар типінің рангілер сомасы:

Σ (Ri)=501,5

Мен-бақылау локусын зерттеудегі адекватты – белсенді және адекватты-
Uэмп=166,5

Бұл жердегі, n1=24, n2=22 болғандықтан, Uкр шамасы
Дәл осындай жолдармен адекватты-белсенді типтің адекватты-емес-белсенді және
Сурет 2. Әлеуметтік-психологиялық бейімделу типтерінің орта

Мен-бақылау локусы бойынша мәндері.

Өмір-бақылау локусында зерттелінушілердің өз өмірлерін бақылай алу мүмкіндіктері,
Адекватты емес –енжар типіндегі зерттелінушілердің өмір-бақылау локусы бойынша
Сурет 3. Әлеуметтік-психологиялық бейімделу типтерінің

өмір-бақылау локусы бойынша орта мәндері.

Сонымен қатар әдістемедегі «Өмірде мен өз қалауымды және
Адекватты белсенді тип өкілдері «Менің өмірім менің қалағанымдай
Осылайша, қарама-қарсы тұжырымдамалардың жұбын салыстырудың нәтижесі зеттелінушілердің арасында
Өмірлік іс-әрекет процесіндегі орын алатын мотивацияның зерттеу көрсеткендей
Кесте 2. Әлеуметтік-психологиялық бейімделу типтерінің орта мәндері.

Бейімделу типі Табысқа жету мотивациясы Сәтсіздіктен қашу мотивациясы

Адекватты-белсенді

Адекватты-енжар

Адекватты емес- белсенді

Адекватты емес-енжар 27

19

28

26 5

8

4

4

Ал, айырмашылықтарды анықтау кезінде адекватты енжар типі мен
Сурет 4. Әлеуметтік-психологиялық бейімдел типтерінің

табысқа жету мотивациясының орта мәндері.

Жоғарыда көрсетілген табысқа жету мотивациясын зерттеу нәтижелеріне орай,
Сурет 5. Әлеметтік-психологиялық бейімделу типтерінің

сәтсіздіктен қашу мотивациясының орта мәндері.

Біздің зерттеуіміздің үшінші этапында маңызды болған нәрсе, әлеуметтік-психологиялық
П.С.Кузнецовтың әдістемесінің көмегімен алынған зерттеу нәтижелерін талдап көрейік.
Кесте 3. Әлеуметтік психологиялық бейімделу типтерінің субъективті
Қажеттіліктер

Бейімделу типтері

Адекваттыемес- белсенді

Адекваттыемес- енжар

Адекватты- енжар Адекватты- белсенді

балл

ранг

балл

ранг

балл

ранг

балл

ранг

Материалдық жағдай сәттілігі

Әлеуметтік және құқықтық қауіпсіздік

Денсаулық

Отбасы тұтастылығы

Достық

Кәсіби еңбек

Өзін-өзі жүзеге асыру 6,4

6,1

6,3

6,7

6,2

6,0

5,5

2

5

3

1

4

6

7 6,1

5,9

6,5

6,6

6,2

5,5

5,0

4

5

2

1

3

6

7

5,9

5,9

6,2

6,2

6,0

5,8

5,1

4,5

4,5

2

1

3

6

7

5,9

5,8

6,3

6,4

6,0

6,0

5,3

5

6

2

1

3,5

3,5

7

Бейімделудің барлық типтеріне отбасының тұтастылығының қажеттілігі маңызды болып
Барлық типтердің өкілдері екінші орыеға денсаулық қажеттілігінің маңыздылығын
Ал, үшінші орынға адекватты емес белсенділік типтен басқа
Ал статистикалық дәлдік бойынша кәсіби еңбек қажеттілігін анықтауда
Зерттелінушілердің жекелеген қажеттіліктерінің өзектілігін немесе маңыздылығын анықтап, қажеттіліктердің
Кесте 4. Қажеттіліктердің маңыздылығының,олардың қазіргі таңда
Қажеттіліктер

Бейімделу типі

Адекватты емес-белсенді Адекватты емес-енжар Адекватты-енжар Адекватты-белсенді

өзек-тілік Қанағат- тану-шылық Перспек-тивтілік өзек-тілік Қанағат- тану-шылық Перспек-тивтілік
Мат-дық жағдай сәттілігі 6,4

4,0

5,2

6,1

4,1

5,7

5,9

4,1

5,1

5,9

4,1

5,3

әлеу-тік құқ-тық қауіпсіз-дік

6,1

3,6

4,6

5,9

3,5

4,2

5,9

4,0

4,8

5,8

3,8

4,8

денсау-лық

6,3

4,2

5,0

6,5

4,3

5,4

6,2

4,5

5,0

6,3

4,5

5,2

отбасы тұтасты-лығы 6,7

4,9

6,2

6,6

4,8

6,4

6,2

4,7

5,8

6,4

4,7

6,1

достық

6,2

5,7

6,2

6,2

5,6

6,3

6,0

5,6

5,8

6,0

5,2

5,4

кәсіби еңбек

6,0

5,1

5,6

5,5

5,0

5,5

5,8

5,2

5,4

6,0

5,2

5,4

өзін-өзі жүзеге асыру 5,5 4,3 4,9 5,0 4,1
Қажеттіліктердің осы қазіргі жағдайда қанағаттандырылу дәрежесінің орта мәндерін
Сонымен қатар, қазіргі таңдағы аз көлемде қанағаттандырылған қажеттіліктердің
Материалдық қанағаттанбаушылық тұлғаның тілектері мен мүмкіншіліктерінің сәйкес келмеуінен
Зерттелінушілердің әлеуметтік және құқықтық қауіпсіздікке алаңдауы толығымен түсінікті
Осылайша, қажеттіліктердің маңыздылығының иерархиясын, сонымен қатар, сол қажеттіліктердің
Оны анықтау үшін қанағаттану деңгейінің жалпы ұпай санын
Кесте 5. Бейімделу типтерінің өмірлік іс-әрекетімен субьективті

қанағаттану деңгейі (%).

Типтер Қазіргі таңда қанағаттану деңгейі Перспективті қанағатттану деңгейі

Төмен орташа жоғары Төмен орташа жоғары

Адекватты

емес –белсенді

Адекватты

емес–енжар

Адекватты –

белсенді

Адекватты –енжар

51

30

28

34 32

53

41

37 17

17

31

29 14

9

15

15 32

33

24

24 54

58

61

61

Өмірмен жоғары қанағаттану деңгейі адекватты типтің өкілдеріне тән.
Өмірлік іс-әрекетпен перспективті қанағаттануды талдаудың нәтижесі көрсеткендей, зерттелінушілердің
2 бөлім бойынша тұжырым

Ең алдымен екі критерийлердің (технологиялық және энергетикалық) негізінде
Әлеуметтік-психологиялық бейімделудің типтерін салыстырмалы талдау олардың арасындағы мәнді
Зерттеу барысында анықталғандай табысқа жету мотивациясы адекватты емес-белсенді,
Бейімделудің барлық типтеріне тән қажеттіліктердің маңыздылығы – ол
Зерттелінушілердің қазіргі таңдағы өмірлік іс-әрекетімен субъективті қанағаттануының жалпы
ҚОРЫТЫНДЫ

Біздің қоғам – нарықтық экономикалық жүйедегі қоғам. Онда
Сонымен, біздің пайымдауымызша тұлғаның нарықтық қатынастарға әлеуметтік-психологиялық бейімделуі,
1. Ең алдымен екі критерийлердің (технологиялық және энергетикалық)
2. Әлеуметтік-психологиялық бейімделудің типтерін салыстырмалы талдау олардың арасындағы
3. Зерттеу барысында анықталғандай табысқа жету мотивациясы адекватты
ал сәтсіздіктен қашу мотиві адекватты – енжар типке
4. Бейімделудің барлық типтеріне тән қажеттіліктердің маңыздылығы –
5. Зерттелінушілердің қазіргі таңдағы өмірлік іс-әрекетімен субъективті қанағаттануының
Сонымен, тұлғаның нарықтық қатынастарға бейімделуі оның өмірлік маңызды
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Мясищев В.Н. Психология отношений: Избр. Психология. тр. /
Социальная психология / Под. ред. А.Н.Сухова, А.А.Деркача.
Фромм Э. Человек для себя. Иметь или быть.
Бергер И.Н., Скирда Т.И. Психология торговли. – Киев,
Вагин И. Психология процветания. Бизнес по-русски. – Спб:
Курбатов В.И. Анотомия и психология бизнеса. – Ростов
Продавец и покупатель: психология отношений. – М.: Знание,
Бо Френси. Отношения между людвми. – Спб.: Питер,
Аймаганбетова В.Х. Оснобвы экономической психологии. – Алматы:
Розанова В.А. Психология управления. – М.: Интел-Синтез,
Мощенко А.В. Психология менеджмента. – М.: СГУ, 2004

Карлов А.В. Психология менеджмента. – М.: 1999

Мощенко А.В. Основы экономической психологии. – М.: СГУ,
Экономическая психология. Социокультурный подход. – СПБ: Питер, 2000

Джакупов С.М., Аймаганбетова О.Х. Введение в экономическую психологию.
Психология бизнеса. Хрестоматия. – Минск: Харвест, 1998

Мокшанцев Р.И. Психология рекламы – М-Новосибирск: ИНФРА-М, 2002

Психология. Полный энциклопедический спавочник. / Под. ред. Б.Г.Мещаркова,
Иванова М.А., Титкова Н.А. Социально-психологическая адаптация иностранных студентов
Налгаджян А.А. Социально-психическая адаптация личности. – Ереван,
Кузнецов П.С. Адаптация как функция развития личности. Саратов:
Калайкова И. Цивилизация и адаптация. – М: 1984

Шибутани Т.Социальная психология.- М., Изд. Наука 1969

Кузнецов П.С. Адаптация как функция личности. – Саратов.,
Налчаджян А.А. Социально-психическая адаптация личности. – Ереван, 1988

Градева Д. Социальная адаптация. – М., 1976

Личность в условиях социальных перемен – Алматы, 2000.

Орестова В.Р. Социально-психологические проблемы идентификации личности в качестве
Политический анализ общественногомнения о предстоящем перехода страны на
Китов А.И. Личность и перестройка. Заменки психология. –
Ким А. Личность и структура социально-психологических знаний на
Попов И. Психология и экономика. – М.: 1989

Хьелл Л., Зиглер Д. Теории личности. – Спб.
Толочек В.А. Адаптация субьекта к социальной среде: парадоксы,
Курбатов В.И. Анотомия и психология бизнеса. –
Милославова И.А. Понятие и структура социальный адаптации.: -
Болотова А.К. Человек и времия в ситуации социальной
Шабанова М.