Жыраулар әдебиетіндегі қазақ тарихының жырлануы диплом жұмысы
Мазмұны - www.topreferat.com.kz.
Кіріспе. 3
І – тарау. Жырау, жыраулар шығармашылығындағы
тарихи тақырыптар. 9
Дешті-Қыпшақ дәуірі жырауларының
тарихи тақырып толғаныстары. 9
Қазақ хандығы дәуіріндегі
жыраулар шығармашылығындағы тарихи мәселелер. 17
ІІ – тарау. Жырау-халық шежіресі. 42
Қорытынды. 51
Пайдаланылған әдебиеттер. 54
Сілтеме. 57
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: 59 бет
Пәні: Соңғы қосылған дипломдық жұмыстар
-----------------------------------------------------------------------------------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Мазмұны.
Кіріспе.
І – тарау. Жырау, жыраулар шығармашылығындағы
тарихи тақырыптар.
Дешті-Қыпшақ дәуірі жырауларының
тарихи тақырып толғаныстары.
Қазақ хандығы дәуіріндегі
жыраулар шығармашылығындағы тарихи мәселелер. 17
ІІ – тарау. Жырау-халық шежіресі.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Сілтеме.
Кіріспе.
Тақырыптын өзектілігі: Өркениетке бет алған әр халық, ел
Өткен кезеңдерге шегініс жасап, бір мезет соғвн мән
Жыраулар әдебиетін айта берсе, жаза берсе-бағзы заманның айнасы,
«Әдеби зерттеу - әдеби зерттеу үшін емес», ел
Қазіргі жыраулар мен ақындар олардың атқарған қызметтері туралы
Қоғам дамуының қазіргі кезеңінде, жаңаша ой-пікірімен көз қарастың
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Жырыулар әдебиетіндегі қазақ тарихының жырлануы
Көне дәуірлерден, XV-ғасырдан келе жатқан сондай қазыналарымыздың бірі
Жыраулар мен ақындардың қоғамдағы рөлі, олардың шығармашылық ерекшеліктері
Аталмыш тақырып аумағынан қатысты көптеген зерттеуші ғалымдар ғылыми
Проблемалардың жекелеген қырларын зерттеуге арналған, жыраулар өкілдерінің өмірбаяндық
Зерттеудің мақсат-міндеттері: Жыраулар халқымыздың тарихында елеулі негіз қалдырған.
Жырау деген кім ? Ол нені жырлаған ?
Жырау – ауыз әдебиетінің ежелгі өкілдерінің бірі, ірі
Жыраудың жыраулығының ең басты белгісі - ақындық ,
« Жырау » сөзін (жыраушы) Қырым татарлары тек
Жыр, жыршы ұғымын қазақ әдебиетінде алғаш зерттеушілердің бірі,
Д.Лихачев XI-XIII-ғ. жанрлардың пайда болуы туралы айта келіп,
Толғауларда жырау өзінің өмірін, болмыс жайлы ойларын, замана
« Толғау- қазақ әдебиетінде сюжетсіз поэзиялық туындының халықтық
Жыраулық - әрісі оғыз-қыпшақ, берісі ноғай-қазақ дәуірінен бері
Қазіргі кезде « жырау » деген атау көбінесе
Өз шығарылып айтуға мүмкіндігі бар әр алуан суырылып
Асылы Қазақтың жыршы-жыраулары мен дүниежүзіндегі жыршы, жыраулардың өнерлік
Сәуегейшілдік, батагөйшілдік, яғни абыздың кейбір функцияларын атқару жасаған
Сонын нәтижесінде, әсіресе жыраулар мен ақындар анықтамасы, оларға
Дипломдық жұмыстың негізгі тақырыбы жыраулар шығармашылығындағы қазақ тарихының
Зерттеу жұмысының қамтитын мерзімі: ІХ-ХІХ ғасыр аяғы.
Зерттеудін географиялық шеңбері: Бүкіл Дешті-Қыпшақ немесе қазіргі
Зерттеу жұмысының ғылыми жаналығы: Кеңестік
Зерттеудің методологиялық негізі: Негізгі тақырыбы жыраулар шығармашылығындағы
Зерттеу жұмысының деректік негізі: Қазіргі таңдағы баспа
Зерттеуімде « Ұлағат », « Егемен Қазақстан »,
Зерттеу жұмысының қолданбалық маңызы: Зерттеу жұмысын жоғары
І. Жырау және жыраулар әдебиетіндегі тарихи тақырыптар.
Дешті-Қыпшақ дәуірі жырауларының тарихи тақырып толғаныстары
Кетбұғыдай жыраулар,
Күй-құланды толғаған.
Асан Қайғы, Қазтуған,
Алдағы болар заманды,
Қайғыланып болжаған.
XV- ғасыр ақын-жырауларының өмірі мен шығармашылығы хақында бірқатар
Жыраулар шығармашылығын нақты тарихи зерттеуге кеңестік дәуірде идеологиялық
Философиялық негізі және басты мәселесі - адам. Жыраулар
Жыраулар үшін адам мәселесі негізгі философиялық мәселе болып
Жыраулар арнайы философиялық трактаттар жазбағаны мәлім. Бірақ ол
Ғалым - зерттеушілер жыраулардың ақыл-ойы, дүниені дұрыс философиялық
Жыраулардың рухани әлемі - ерекше бір тылсым дүние,
Жыраулар тұлғасы XV-ғасыр дүниетанымы, қоғамдық қатынастың даму көрінісі
Жыраулардың өзіндік философиялық еңбектері болмаса да, көп шығармаларында
Жыраулар өз заманындағы қоғамдық мәселелерге, адамгершілік ождан, мораль
Жыраулардың мұхиттай терең танымдық қасиеттерінің бір тамшысы ретінде
Ғасырлар бойы халықпен жасап, көркемдік ізденістермен әр кез
Жыраулар поэзиясының өріс алған кезеңі
Жыраулар көтерілген көркемдік сатыдан өтіп, поэзияның жаңа шыңына
Жырау поэзиясы мен ақын поэзиясы ішкі мазмұнымен ғана
Алайда, жыраулардың аренадан кетуіне байланысты қазақ халқының екі
XVIII-ғасырдан бастап өздерін толық жырау санатында танытқандар -Бұқар
Ақындар поэзиясы өзіндік ерекшелігі бар өнер десек те,
Әрбір өнер туындыларының өз шебері, жасаушы өнерпаздары болатыны,
Жырау - аума-төкпе өлең сөзді қару еткен өнер
Жыраулық өнер - сөз өнерінің ең көне түрлерінің
Жыраулар өзі өмір сүрген заманының мұң-мұқтажы жырлауына байланысты
Қазақ әдебиетіндегі жыраулар поэзиясында - елге, жерге деген
Тіпті «бұл сарын сонау қазақ хандығы құрылуы алдындағы
XIV-XVIII-ғасырларда жыраулар елдік, ерлік, өмір, дін, замана хақында
Жыраулар мұрасында сол дәуірдегі талай тайпалар басынан өткерген
Жыраулар мен ақындар дәуір шындығын қандай дәрежеде болса
Туған әдебиетіміздің түп негізі көне дәуірге – түркі
Қазақ әдебиетінің алғашқы ертедегі өкілдері, Қорқыт, Аталық (Кет-Бұғы),
Қазақ жырауларының сан ғасырлық щығармасын негізінен үш кезеңге
Ғасырлар жүгін арқалап, тарихта өшпес із қалдырған ұлы
Бірақ уақыт атты қатты сыншы бар. Уақыт шаңы
1.2. Қазақ хандығы дәуіріндегі жыраулардың тарихи тақырып толғаныстары.
XV-ғасыр жеке қазақтың халық поэзиясы дәуірі. Қазақ хандығы
Асан Қайғы(XIV-XV ғ.ғ.). Алтын Орданың ыдырау дәуірінде
Асанның табиғаты, көшпелі қоғам өмір сүрген далалық кеңістікті
Біздіңше Асан - заманының ойшылы, шешен биі, Жәнібек
Ай, хан, айтпасам білмейсің,
Айтқаныма көнбейсің
Шабылып жатқан халқын бар,
Аймағын көздеп көрмейсің.
Қымыз ішіп қызарып,
Мастанып, қызып терлейсің,
Өзіңнен басқа хан жоқтай
Елеуреп неге сөйлейсің ?!
негізінен мемлекеттік, елдік мәселелер, қоғамдық ойлар қозғалып, халық
Асан - халқына жақсы қоныс іздеуші қамқор және
Асанның: Еділ менен Жайыққа,
Ешбір жердің теңі жоқ!
Көлде жүрген қоңыр қаз,
Қыр қадірін не білсін,
Қырда жүрген дуадақ,
Су қадірін не білсін! - деген жыр жолдарынан
Еділ менен Жайықтың
Бірің жазға жайласаң,
Бірің қыста қыстасаң -деп армандайды.
Бұл мекеннен мүлде қол үзген елге бұрынғысынша көсіле
Асан- сөз жоқ заманының өнерлі адамы. Ол әлеуметтік
Қазтуған (XV ғ.). Сахара эпосын тудырушылардың бірі, ірі
Қазтуғанның нағыз ақындық қуатын танытатын шығарма оның туған
Алаң да алаң, алаң жұрт,
Ағала ордам қонған жұрт,
Атамыз біздің бұл Сүйініш
Күйеу болып барған жұрт,
Анамыз біздің Бозтуған
Келін болып түскен жұрт,
Қарғадай мынау Қазтуған батыр туған
Кіндігімді кескен жұрт
Кір қонымды жуған жұрт
Қарғадай садақ будырып,
Қылышымды сары жүн оққа толтырып,
Жанға сақтау болған жұрт!
Бұл жыр жолдарында кір жуып, кіндік кескен атамекені
Адам тұлғасын жасауда да жырау қабілеті жетерлік. “
Бұдырайған екі шекелі,
Мұздай үлкен көбелі.
Қара тұлымы сұлтандайын желпіді.
Адырнасы шай жібек оққа кірісті.
Айдаса қойдың көсемі,
Сөйлесе қызыл тілдің шешені.
Ұстаса қашағанның ұзын құрағы,
Қалайылаған басты орданың сырағы.
Билер отты би соңы,
Би ұлының кенжесі,
Буыршының бұта шайнар ауызы,
Бидайықтың көл жайқаған жалғызы,
Бұғұт болған айды ашқан,
Мұнар болған күнді ашқан,
Мұсылман мен кәуірдің
Арасын өтіп бұзып дінді ашқан
Сүйінішұлы Қазтуған!
Батыр бейнесін, өз басының суреті айтарлықтай айқын және
Доспамбет жырау(XV-XVI ғ. ғ.). Қазақ әдебиетінде өзіндік орны
Ер Мамайдың қасында
Шаһид болдым өкінбен…..- деген жолдар осы бір ойға
Доспамбеттің көп күндері жорықта өткен. Талай қан кешкен
Ақын өлеңдерінде ерлікті дәріптеу - негізгі орынды алатын
Толғамалы ақ балта,
Толғап ұстар күн қайда ? – десе, енді
Кет-Бұғы дат билерден
Кеңес сұрар күн қайда ? – көруге болады.
Доспамбет - Қазтуған сияқты қолбасы батыр атанған жырау.
Доспамбет - халық эпос стилінде өлең шығарған жырау.
Шалкиіз(1465 –1560 ). Қазақ жыраулар поэзиясындағы қайталанбас тұлға.
Темір еді биіміз
Теңіз еді халқымыз
Тебірлерге қалғанда,
Теңселер сайды ауыр ноғай жұртыңыз,
деп егіле тебіренуі де сондықтан. Шалкиіз жырау ”
“Қоғалы көлдер қом сулар” жырларынын, ең алдымен, батыр
Марғасқа жырау(XVII ғасыр). Қазақ көркемсөз өнеріне өлмейтін, өшпейтін
Ей Қатаған хан Тұрсын,
Кім арамды ант ұрсын.
Жазықсыз ерді еңіретіп,
Жер тәңірісіп жатырсың – осы жорықта Есім ханның
Жиембет жырау ( XVII ғасырдың II ширегі ).
Мінгені Есімханның ала белді,
Бойында Шідертінің қара көрді.
Көрінген сол қараны Кертағы деп
Аттарын шідер салып коя берді – деген жолдар
……………………………
Мен жоқ болсам Есімхан,
Ит түрткіні көрерсін.
Жиембет қайда дегенде,
Не деп жауап берерсің ?…деп оның сойылын соғып,
Жиембет - ханға қарсы өз наразылығын ғана емес,
2.1. Қазақ халқының XVIII-ғасыр мәдениеті өткен замандар мәдениетімен,
XVIII ғасырда жыраулық поэзия тақырыптық жағынан кеңейіп, идеялық-көркемдік
Ақтамберді ( 1675-1768 ). Өр рухтың ақыны. «Намысы-ел
Жауға шаптым ту байлап,
Шепті бұздым айғайлап.
Өлім деген ойда жоқ
Жалынды жүрек қан айдап.
Ерлер жұртын қорғайды,
Өлімге жүрміз бас байлап,-
деп келетін жыр жолдары нағыз елі үшін, жері
Күлдір-күлдір кісінетіп
Күреңді мінер ме екенбіз
Жалаулы найза жанға алып,
Жау қашырар ма екеміз !
жыры елдің бейбіт күнді аңсаған арманының бір көрінісіндей.
Ел арасының дау-даласын қоздырып, күшіне сеніп өктемдік көрсеткен
Уа, қарт Бөгембай
Құяр жауын аспаннан
Қара бұлт торласа,
Пәлекет елде көбейер
Жігітті жігіт қорласа
Ақбөкен келіп жығылар,
наймандарға көрсеткен арғындар өктемдігіне қарсы дау ретінде айтылады.
Үмбетей жырау ( 1706-1778). Ол әскери жорықтарға
Қолтығы ала бұғының
Пәйкесіндей Бөгенбай
Жалаңқия жерлерден
Жазбай түсіп түлкі алған
Батырдың барлық қимылын тануда да, бейнелеуде де батырлар
Үйіңдегі ұлың жаман болса
Есіктегі құлмен тең.
Қойныңдағы қатының жаман болса,
Қаңтардағы мұзбен тең, - деп өзі жорықта жүрсе
Қазақ пен қалмақ арасындағы болған жойқын соғыстарды, өзі
Батыры ханға сай болды,
Елің жалпақ бай болды,
Қыс қыстауы тау болды,
Жаз жайлауы көл болды….
Бұл жыр жолдарынан үздіксіз соғыстардан соң туған тыныш
Жиырма жасын толғанда,
Қалмақпен соғыс болғанда
Алғашқы бақты тапқанда,
Шарыштың басын қаққанда,
Қанжығаңа бас байлап,
Жау қашты деп айқайлап,
Абылайлап шапқанда…..
Ұмыттың ба соңы Абылай! -деп қазақ пен қалмақ
Қалдан ханның әскері
Іздеп сені әрі бері.
Қапыда ұстап алғанда,
Алып барып Тәшкенде
Көр зынданға салғанда,
Елің қараң қалғанда,
Тоқсан жақсы үш жүзден
Сені сұрап барғанда,
Өлтірем деп Қалдан хан
Орайына Шарыштың,
Сөзіне қарсы сөз айтып,
Жауаптастың қарыстың.
Қапияда тұтылдың,
Қалмаққа бітеу жұтылдың,
Шешендік жолын тұтындың,
Үш ауыз сөзбен құтылдың,
Ұмыттың ба соңы Абылай-деген жолдармен Абылайдың қалмақпен соғыста
Осы күнге дейін жұртқа мәлімсіз болып келген «Бұқар
Тәтіқара жырау ( 1705-1780 ). Жоңғар соғысы мен
Қамыстың басы майда, түбі сайда,
Жәнібек Шақшақұлы болат найза.
Алдыңнан су, артыңнан жау қысқанда,
Ер жігіттің ерлігі осындайда.
Алдағы судан да, жаудан да тайынбай, батыл шабуылға
Кебеже қарын, кең құрсақ
Артық туған Абылай,
Көтере көр, бұл істі
Көп Қытайдың жылқысы
Тұрымтайдай құнысты,
Жау жағадан алғанда,
Ит етектен алғанда
Ер Абылай қорыққан жоқ
Әншейін еңкейе бере жылысты.
Бәсентиін Сырымбет
Оқ жіберіп ұрысты.
Ақыл қалмас қашанда,
Дегбір қалмас сасқанда,
Баяндай ерді көрмессің
Бұрылып жауды шапқанда,- дейді.
Тәтіқара көне заман батырлары, олардың ел қорғаудағы ерлік
Бұқар жырау ( 1684-1782 ). XVIII ғасырдағы қазақ
Күн батыстан бір дұшпан
Ақырда шығар сол тұстан
Өзі сары, көзі көк,
Діндарының аты боп.
Күншығысқа қарайды,
Шашын алмай тарайды.
Құдайды білмес діні жоқ,
Затсыз тексіз бір кәпір.
Аузы-басы жүн кәпір.
Жаяулап келер жұртыңа.
Жағалы шекпен кигізіп,
Балды май жағар мұртыңа
Жемқорларға жем беріп,
Азды көпке теңгеріп,
Ел қамын айтқан жақсыны
Сөйлетпей ұрар ұртына.
Бауыздамай ішер қаныңды,
Өлтірмей алар жаныңды,
Қағазға жазар малынды.
Есеп алар пұлыңнан,
Солдат алар ұлыңнан.
Күндердің күні Абылай,
Есе тимес өзіңе,
Есіктегі құлыңнан-деген жолдардан Ресейдің Шығысқа қарай барған сайын
Өкпеңменен қабынба,
Өтіңменен жарылма,
Орыспенен соғысып,
Басына мұнша көтерген,
Жұртыңа жаулық сағынба- деп Абылай ханның Е. Пугачев
Тарихта « Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» атанған
алықтың басын біріктіріп, қанқұйлы жауға тойтарыс беру ісін
Өз дәуірінің атақты сөз зергері және ірі қоғам
Абылай ханның қасында
Бұқарекең жырлайды.
Жырлағанда не дейді,
Соғыспа деп жырлайды.
Бұқарекең деген кәріңіз,
Соғыссаң кетер сәніңіз,
Бізден бұрын өтіпті,
Әзіреті Әліңіз.
Жаулық жолын сүймеңіз,
Мынау жалған сұм дүние
өтпей қалмас демеңіз -деген жырларында Абылай ханды ел
XVIII ғасырдағы халық поэзиясының танымал
Көтешті біз ақындар поэзиясының бастапқы өкілі аты мәлім
Ақын шығармалары өз кезінің талай тақырыптарын көтеріп, ішкі-сыртқы
Қаратаудың басынан көш келеді,
Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді.
Қарындастан айрылған жаман екен,
Қара көзден мөлдіреп жас келеді.
Мына заман, қай заман, қысқан заман,
Басымыздан бақ дәулет ұшқан заман.
Шұбырғанда артынан шаң борайды,
Қаңтардағы қар жауған қыстан жаман.
Мына заман, қай заман, қысқан заман,
Баяғыдай бола ма тағы заман ?!
Атадан ұл, анадан қыз айрылып,
Көздің жасын көл-дария ағызаммын.
Мұнша қысым қылдың қатты, құдай
Жаяу жүрсем табаным ауырады,
Тым болмаса беомедің атты құдай.
Кәдімгі « Елім-ай » әңімен айтылатын бұл өлең
Қалмаққа қарсы соғыс аяқталып, ішкі егестер қозған кезде
Шал ақын (1748-1819). Шал ақынның біздің заманымызға жеткен
Өткен дәуір әдебиетінің белді өкілдерінің бірі. Ол -
Шал « Белдеуден босаныпты байлаулы ат » деп
Кімнің жақсы, жаманын
Бір жаратқан хақ білер.
Адамзаттың белгілі
Бұл дүниеден өтері,
Өлгеннен соң белгілі
Тірлік бір жауап бітері.
Бұл айтқан сөз, құрбылар,
Бір күні болар керегі –
деген өзінің толғаулары арқылы аласапыран заманда айтқыштығымен аузына
Шал - жаңа типтегі ақын ; кейін исі
Бұлар - дін , этика, мораль мәселелері, байлық
Жанкісі жырау (1706-1778). Ерлікке үндейтін толғаулар Жанкісі жырау
Алдияр, тақсыр ханымыз !
Алдыңа келді қарашың
Арызды қабыл алыңыз.
Өтірік болса арызым,
Мінеки сізге жанымыз- деп бастап
… .………………………………..
Жақсыларды сөгеді.
Ат үстінен тебеді.
Жүрексініп отырмын
Айтар сөзім көп еді - деп судыратқан.
Бізге жеткен ақының шығармалары – Қоқан әміршілерінің озбырлығын
Махамбет ақын ( 1803-1846 ). Бұқарашылдық идеясын
Махамбет – суырылып салма төкпе ақын. өлеңдері ауызша
Махамбет заман шындығынан бірден – бір дұрыс қорытынды
Әскер жиып аттандық,
Бекетай еді тұрағым.
Айқайлап жауға тигенде,
« Ағатай берші » ұраным…
Жау қарасы көрінді,
Жиылған әскер бүлінді.
Исатай – басшы, мен – қосшы…
Жау жасақтарының тегеуіріні де осал емес. Ақын оларды
Жау бір өрттей қайнайды,
Қайнағанмен қоймайды.
Мылтығын қардай боратып,
Жетіп келді қамалға,
Қамалды бұзып аларға,-
деп бір айқастың қалай басталып, немен тынғанын баяндайды.
Махамбет поэзиясы XIX-ғасыр әдебиет қорына өзіндік жаңа леп
Мұрат Мөңкеұлы ( 1843-1906 ). Жез таңдай шешен
Мұрат шығармашылығынан өз заманы тілектеріне жауап берерлік мұра
Әуелі жеңіп орыс елді алды,
Сарытау, Астраханның жерін де алды.
Артынып Еділден соң Нарынды алды,
Тоғайдың ағаш, қамыс, талын да алды.
Ар жақтан Қайып алды, Науша қашып,
Тарлықтың сонан бері қаптағаны.
Тәмәмді сумен, нумен қоршап ұстап,
Қазақтың мұнан жұтқа шалынғаны.
Қуалап Исатайды өлтірген соң,
Заманның содан бері тарылғаны.
Ол Мұрат заманында қазақ елі патша үкіметінің шенеуніктері
Нысанбай мен Досқожа жырау Бұл жыраулардың
Кенесары ел болды,
Ел ішінде бір болды.
Қашқан, босқан жиылып,
Өз алдына қол болды.
.....................................
Кенесары – Наурызбай,
Атағы шықты аңқылдап.
Жауды үркітіп, қашырды,
Ақ алмастай жарқылдап.
Зәресін алды дұшпанның,
Найзағайдай шартылдап.
Нысанбай жыраудың Кенесары – Наурызбай төрелерді қатты
Досқожа жыраудың жырларының бірі мен бірегейі
Қатарыңнан артықсың,
Қайраты түпсіз тереңім!
Атаңыз жаулап өтіпті,
Қалмақтың Уса, Серенін.
Біз қоныстан кеткен соң,
Көреміз бе, дүние-ай,
Көк орай тартқан өзенін.
ІІ. Жыраулар әдебиеті – халық шежіресі.
Жыраулар көбінесе, өзінің көріпкел, болжағыштық дана-кеменгерлік қасиеттері арқылы
IX-ғасырдан аты мәлім жыраудың бірі - қобыз-шы жырау
Өзгелерге жыр жырлау өнерін үйреткен жыршы-Қорқыт. Өкінішке орай
Суық-суық сулардан сұрар болсан,
Ағам Бейрақ солардан ішкен еді,
Ағам Бейрақ кеткелі одан ішкенім жоқ
Ағам Бейрақ соларға мінген еді,
Үйір-үйір жүйрік аттардан сұрар болсан,
Ағам Бейрақ кеткелі соларға мінгенім жоқ.
Қорқыт жырларынан қыз бала мен ұлды бесікте жатқан
Қорқыттың көптеген жыраларынан VIII-ғасырда Сыр бойының данышпан қартының
Жыраудың үлкен пірі Қорқыт ата,
Бата алған барлық бақсы асқан ата.
Таң қалып жұрттың бәрі тұрады екен,
Қобызбен Қорқыт ата күй тартқанда.
Оғыз ішінде барлық уәлиатты ол өзіне қаратып, неше
Тарихи деректер, халық жыршысы, шежірешісі жазба ескерткіштер бойынша
Деректерге қарағанда Ұлық жыршының яки Аталық жыраудың Аталық
Халық аңыздарында XIII ғасырдың бірінші жартысында өмір сүрген
XIX ғасырда жасаған жыраулар ішінде қазақ еліне
Әй батырым батырым,
Таудан тарлан ақырса,
Тас мұрның ару сұңқар сызғырса,
Көгілдір ерітіп, көлден қулар ұшар ма?
Тоқтамыс пен Едіге арасындағы қанды кек жанжалды басу
Он сан ноғай бүлгенде,
Саназар батыр жауынан
Жаралы болып келгенде.
…………………………..
…………………………..
Ханнан қайрат кеткенде,
Биге медет жеткенде,
Хан қашып, би, қуғанда,
Хан Тоқтамыс қорланып
Байтағым деп зарланып - айтып жылай жөнелді…..
деп Тоқтамыстың қоштасу сөзін Сыпыра жырау өз туындысында
Сыпыра жырау елдік, халықтың мәні зор әлеуметтік мәселелер
Аңыз қаһарманына айналып кеткен жыршы – жыраулардың
Астарлы ой, терең таным, сөз қуатын мақсат еткен
Жыраулар жырының ерекшілігі - кейде ондағы айтылар ойдың
Жыраулар ойды тереңнен меңзейді. Не жақсы, не жаман,
Дегенмен, жыраулар мақсаты тереңде жатыр. Жыраулардың не жақсы,
Жыраулар жақсы адамның құдіретін асыру үшін құдай дидарын
Жыраулар поэзиясының дәстүрлі тақырыптарының
Жыраулардың қай-қайсы болсын қазақ халқынының басынан өткен оқиғаның
Асылдан шыққан Еспембет
Қалмақтың жолын кескен көп - деп батырдың ерлік
Ер Еспембет кешегі
Ерекше ер деседі,
Тіл біткеннің шешені,
Топта бермес есені.
Үлгі айтса-көшелі,
Жауға шапса көсемі-
XVIII ғасырда ерлік істерімен көзге түскен батыр жөніндегі
Мұндай реалистік толғаулар (элементтер) “Қырында киік жайлаған
Аздың ісі біте ме ?!
Көптің ісі жетер ме ?!
Көп ішінде бір жалғыз,
Сөйлеп те сөзі өтер ме ?!
немесе: Рулының оғы қалса табылар ( Бұқар ).
Бұл тап қайшылығы мол, әлеуметтік теңсіздікті үстем еткен
XV-XVIII- ғасырлардағы тарихи жағдайлар - дала феодалдары арасындағы
XV-XVIII ғасырлардағы қазақ ақындары шығармаларының өздері өмір
Қорытынды.
Дербес мемлекеттік, оны қорғау мен нығайту қажеттігі жағдайында
Жыраулық поэзия - дала философиясы - деп Ш.Ш.Уәлиханов
Жыраулардың шығармаларында кейде оппозиялық ой-пікірлер білдірілді. Олар өздерінің
Жыраулар поэзиясының басты тақырыптары Қазақ хандағын құрған тайпалардың
Жыраулар қазақтардың жоңғар жаулап алушылар арасында ұзаққа созылған
Жыраулардың ақыры Махамбет, Мұрат ақын мен Нысанбай, Досқожа
Тарихи себептермен қалыптасқан уақытта жыраулар белсенді мәдени қаһарман
Қазақ әдебиеті тарихындағы жыраулар жайлы барлығын бір
Қолданылған әдебиеттер:
1. Х. Сүйіншәлиев VIII-XVIII ғ.ғ.
2. Н. Келімбетов Ежелгі дәуір әдебиеті
Алматы, 1991.
3. Қ. Сыдиқов Дала жыршылары Алматы,
4. М. Мағауин Қазақ хандығы
5. Б. Арынғазиева « Жыраулар поэзиясы-ел қазынасы »
6. « XV-XVIII ғасырлардағы қазақ поэзиясы »
Алматы, 1982.
7. М. Мағауин Қобыз сарыны Алматы,
8. Д. Раев « Алтын ұян - Отан
№5 1998 49-55 беттер.
9. Қ. Сыдиқов Көркемдік өрнектер
Алматы, 1992.
10. С. Негимов Ақын – жыраулар поэзиясы
11. Г. Нысанбаева « Құнарлы сөздің құндығына бөлеп
12. « Қазақстан тарихы » II-том
13. Ә. Марғұлан Қазақ халқының көне поэтикалық
14. « Бес ғасыр жырлайды » Алматы,
15. С. Тортаев « XVIII ғ. Қазақстан мәдениеті
// Қазақ тарихы №4 1994 67-70
16. Ы. Дүйсенбаев Ғасырлар сыры Алматы,
17. М. Ғабдуллин Қазақ халқының ауыз әдебиеті
Алматы, 1974.
18. Б. Келгенбаев « Ер Еспембет кешегі »
// Қазақ тарихы №6 1999, 50-52 беттер.
19. Қ. Жұмалиев XVIII-XIX – ғасырлардағы қазақ әдебиеті
20. Ә. Қоңыратбаев Қазақ әдебиетінің тарихы
Алматы, 1994.
21. Т. Мұқашев « Жыраулар шығармасындағы философиялық таным
// Қазақстан мектебі №7 2002 70-72 беттер.
22. Х. Сүйіншәлиев Қазақ әдебиетінің тарихы
Алматы, 1997.
23. « Ерте дәуірдегі қазақ әдебиеті » Алматы,
24. « Ақберен » Алматы, 1972.
25. С. Садырбаев Фольклор және эстетика
26. Ж. Тілепов « Елім деп еңіреген
27. Е. Ысмаилов Ақындар Алматы, 1956.
28. Ж. Тілепов XIV-XX ғасыр басындағы қазақ
29. Б. Арынғазиева « Ақын - жыраулар философиясы
// Ұлағат № 1, 2 1997,
СІЛТЕМЕЛЕР:
Құрбанғали Халид « Тауарих Хамса » Қазан, 1910.
М. Мағауин « Қобыз сарыны » Алматы, 1968.
Д. Лихачев « История жанров в русской литературе
Ш. Уалиханов « Таңдамалы шығармалары » Алматы, 19961.
А. Квятковский « Поэтический словарь » Алматы, 1966.
Ә. Марғұлан « Қазақ халқының көне поэтикалық мұрасын
В. Радлов « Опыт словаря тюрких наречий »,
Ә. Марғұлан Сол еңбекте
М. Қозыбаев « Сайын даланың данасы »
М. Жармұхамедов « Көненің көзі » Алматы, 1987.
Ә. Жиреншин « Абай және орыс демократтары »
Ш. Уалиханов « Таңдамалы шығармалары »
Ә. Марғұлан Сол еңбегінде
Ы. Дүйсенбаев « Ғасырлар сыры » Алматы, 1970.
Рецензия
Ресейде ақын ғана емес, халық мұңын мұңдаушы, қоғамның
Қазақ тарихының рухын дәуірлердің тынысын терең сезінгісі келген
Дипломдық жұмыс кең көлемде ғылыми әдебиеттер мен жыраулар
Негізгі алға қойылған мақсат қаншалықты жыраулар шығармаларында дәуірлердің
Дегенмен дтпломдық жұмыста жыраулар шығармашылығын бүгінгі тарихи таным
Жыраулар шығармашылығы күрделі де ауқымды тақырып бүгінгі күнге
Рецензент жалпы тарих кафедрасы аға оқытушысы т.ғ.к.:
Төлепбергенов Ғ. М.
Аннотация.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы «Жыраулар әдебиетіндегі қазақ тарихының
Дипломдық жұмыс екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлім Жырау
Мақсаты жыраулар творчествосын тарихи таным тұрғысынан талдап ондағы
Жыраулық өнерді дала өркениетінің феномен – құбылысы ретінде
Қиындықтары бұл тақырып тарихшылар үшін тың тақырыптардың бірі.
Тағы бір қиындық тақырыптың ауқымдылығы, сондықтан жұмысымда негізінен
Есім хан заманындағы тарихи оқиғаларды жырлауы. Мәселен, Қатаған
3
