Қазақ тіліндегі көптік жалғаудың қызметі диплом жұмысы
Мазмұны
Кіріспе .....................................................................................................4
1.Қосымшалардың зерттелуі
1.1 Қосымшалардың түркі тіл білімінде зерттелуі ...........................6
1.2 Қазіргі қазақ тіл біліміндегі қосымшалар ..................................12
2.Көптік жалғаулардың қызметі
2.1. Көптік жалғаудың мағыналық реңктері ....................................24
2.2. Көптік жалғаудың сөз түрлендірушілік қызметі ......................39
2.3. Көптік жалғаудың сөзбен сөзді байланыстырушылық
қызметі .................................................................................................44
2.4. Көптік жалғаудың стилистикалық қызметі ..............................48
Қорытынды .........................................................................................56
Пайдаланған әдебиеттер ................................................................58
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: 54 бет
Пәні: Соңғы қосылған дипломдық жұмыстар
-----------------------------------------------------------------------------------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Мазмұны
Кіріспе .....................................................................................................4
1.Қосымшалардың зерттелуі
1.1 Қосымшалардың түркі тіл білімінде зерттелуі ...........................6
1.2 Қазіргі қазақ тіл біліміндегі қосымшалар ..................................12
2.Көптік жалғаулардың қызметі
2.1. Көптік жалғаудың мағыналық реңктері ....................................24
2.2. Көптік жалғаудың сөз түрлендірушілік қызметі ......................39
2.3. Көптік жалғаудың сөзбен сөзді байланыстырушылық
қызметі .................................................................................................44
2.4. Көптік жалғаудың стилистикалық қызметі ..............................48
Қорытынды .........................................................................................56
Пайдаланған әдебиеттер ................................................................58
Кіріспе
Зерттеу жұмысы қазақ тіліндегі көптік форма оның тілдегі қызметіне
Тақырыптың өзектілігі. Тілде жалғаудың алатын орны ерекше екені белгілі.
Жұмыстың мақсаты. Қазақ тіліндегі көптік форманың қызметін саралау. Осы
қазақ тілінде қосымшаларды жіктеуде кездесетін пікірлерді саралай отырып, оны
көптік форманың мағыналық реңктерін анықтау;
көптік жалғаудың сөз түрлендірушілік қызметін саралау;
көптік жалғаудың сөзбен сөзді байланыстырудағы қызметін талдау;
көптік жалғаудың стилистикалық қызметін анықтау;
Жұмыстың зерттеу нысаны. Қазақ тіліндегі –лар, -лер, -дар, -дер,
Жұмыстың әдістері. Сипаттама, талдау, баяндау, түсіндіру секілді әдістер пайдаланылды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Жұмыста көптік жалғаудың сөзбен сөзді байланыстырудағы
Жұмыстың теориялық мәні. Зерттеу жұмысындағы морфологияның теориялық мәселелері туралы
Жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе, 2 тарау, қорытынды және
1.Қазақ тіліндегі қосымшалардың зерттелу мәселесі
1.1.Қосымшалардың түркі тіл білімінде зерттелуі
Қазақ тіл білімінде қосымшалар морфеманың бір түрі ретінде мағыналық
Түркі тілдерінде көне дәуірлеріне қатысты мұралар тілінде де жекелік
Көптік мағынаны тудырудың негізігі жолы – көптік жалғаулары. Орхон-Енисей
А.М.Шербак -лар аффиксінің Х-ХІІІ ғасырлар жазбаларында былайша қолданылғанын
Қысқасы, -лар аффиксі өзінің мәні мен қолданылуы тұрғысынан көне
-т қосымшасы Орхон-Енисей жазбаларында атақ-дәрежені білдіретін азын-аулақ сөздердің
Қазіргі түркі тілдерінің ішінде бұл қосымша якут тілінде айтылды.
Сақышымдын муһäндіслäр уйалур- оны тас кеспекке шұғылдандыр. Латіфлар көңлі
Көне түркі тілін зерттеушілердің біразы (Габен т.б.) ол тілде
А.Н.Кононов оғлан сөзінің құрамынан да осы аффиксті көреді. Бұған,
С.Е.Малов көне түркі тілінде көптік мағына туғызған қосымшаның бірі
Бұған қарағанда, сірә Махмут Қашқари дәуірінде сіз есімдігінің
Сонымен, -з аффиксінің жіктеу есімдіктерінің құрамында сақтаулы әбден
«Диуани хикмет» - қыпшақ-оғыз тілінде, түркі халықтары жеке ұлт
«Диуани хикмет» тілінде көптік жалғауларының қатаң-ұяң варианттары жоқ. Бұл
Айта кететін жайт, «Диуани хикмет» тілінде көптік жалғаулардың
-Лар аффиксі уақытқа қатысты сөздерге жалғанғанда көптік мағынаны білдірмейді,
-Лар аффиксі сан есіммен келген сөздерге жалғанғанда, көптік мән
Сөздердің тіркесі арқылы көптік мән беру «Диуани хикмет» тілінде
Кейде –лар аффиксі жинақтық мән беретін сөздерге жалғанып, белгісіз
-Лар көптік жалғауы есімшеге жалғанып сөзді заттандырып, көптік мағынаға
Негізінен «Диуани хикмет» тілінде есімше мен сын есімдер көптік
-Лар аффиксінің көптік мәнді білдіретін сөздерге жалғануы стильдік мақсатты
Кейде -лар аффиксі қазіргі кейбір түркі тілдері секілді
-Дек теңеу жұрнағымен келгенде, түбірге –лар, -лер көптік жалғауы
Кейде –лар аффиксі жалғанып, кейде жалғанбай қолданған зат есімдер
Содай-ақ «Диуани хикмет» тілінде араб тіліндегі көптіктің бұрыс көптік,
Сонымен, қорыта келгенде Қ.А.Яссауидың «Диуани хикмет» туындысында көптік жалғауларының
- Көптік жалғаулары дене мүшелерін білдіретін атауларға жалғанып, жұптық
- араб тілінің «бұрыс көптік» тұлғасы арқылы жасалған сөздердің
Сонымен, «Диуани-хикмет» шығармасында қоданылған көптік жалғаулады топтастырса:
- көптік жалғауының ІІІ жақ жедел өткен шақта жіктелген
- -лар, -лер көптік жалғауы көптік мән берумен қатар,
- уақытты білдіретін сөздерге жалғанып, көптік жалғаулары көптік
- араб тілінің «бұрыс көптік» тұлғасы арқылы жасалған
- көптік мән беретін сөздердің құрамында көптік жалғауы
1.2.Қазіргі қазақ тіл біліміндегі қосымшалар
Түркологияда қосымша ұғымы «аффикс» деген терминмен белгіленеді де, ол
мәнінде бірдей жұмсалады. Бұнымен бірге «аффикс» термині мағынасы мен
Жұрнақ пен жалғаулардың салыстырмалы ерекшеліктеріне тоқтасақ:
Қосымша морфемалардың ең басты граммматикалық белгісі – мағыналық және
Жалғаулардың қолданыс жиілігі жұрнақтарға қарағанда жоғары. Жалғаулар белгілі бір
Жұрнақтар кез келген сөзге талғамай жалғана алмайды. Мысалы, -шы,
Сөз тудырушы қосымшалардың негізігі ерекшекшелігі сөздің лексикалық мағынасын өзгерте
Жалғаулар мен түбірлердің мағыналары (бірі – лексикалық, бірі –
Қайткен күнде де қазақ тіл білімінде қосымшаларды белгілі бір
Қазақ тіл білімінің негізін қалаушы А.Байтұрсынұлы зат есімнің жекелік
Жекелік айырыс нәрсенің жеке күйіндегі есімнің түрі, мәселен: ата,
Көптік айырыс: нәрсенің көп күйіндегі есімнің түрі, мәселен: аталар,
Зат есімнің жекелік – көптік мағына ғылымда танылған. Бірақ
Сөз атауының қай-қайсысы болса да жалпыланған, жинақталған ұғымды білдіреді.
Көптік ұғымдардың сөзге тиісті қосымшалар қосылу арқылы берілу жолы
Ал, онымен төркіні бір болса да, қазақ тілінен одан
Етістіктің ашық райдың жедел өткен шағының (мысалы, біз бардық,
Қазіргі тілімізде көптік мағынаны білдіретін негізгі морфологиялық форма -лар,
Одан әрі А.Ысқақов көптік категориясының жасалу жолдарын тілдік нақты
«Қазақ грамматикасында» (2002) «Зат есімдерді жекеше, көпше деп аталытын
Көптік ұғымының ғылымда танылып жүрген берілу жолдары мынадай:
а) Көптік ұғымды сөздің тікелей өз лексикалық мағынасы арқылы
Тілімізде лексикалық тәсілмен көптік ұғымды білдіретін сөздер тобы бірнешеу:
- жеке-даралап санауға келмейтін заттардың аттары (су, сүт, ұн,
- ру, халық, ұлт, ел аттары (қазақ, қырғыз, өзбек
- өсімдік аттары (арпа, бидай, сұлы, жусан т.б).
-адамның ішкі құбылыстарының, дүниедегі сын-сипаттардың, іс-әрекеттердің, күй-жайлардың аттары (ермек,
ә) Көптік мағынаның сөз тіркесі арқылы берілу жолы синтаксистік
Ал мұны С.Исаев «сан есімдер, сандық мәні бар сөздер,
А.Ысқақов сөздердің қосарлануы арқылы да (бала-шаға, кәрі-жас, т.б.) көптік
б) көптік мағынаның сөздерге тиісті қосымшалар қосылу арқылы берілу
Сөзге жалғанғанда көптік ұғым беретін қосымшалардың ғалымдар көрсетіп жүрген
- тіліміздегі көне құбылыс ретінде саналатын, яғни Орхон-Енисей жазбаларында
- сондай-ақ біз, сіз, көз, егіз деген сөздердің құрамында
- І-жақ жіктік жалғау тұлғасы -қ, -к қосымшасы
- қазіргі тілімізде көптік мағынаны білдіретін негізгі морфологиялық формалар
Бірақ көптік жалғау сөзге жалғанған кезде көптіктен басқа да
Мұндағы үлкен сын есімін –дер көптік жалғауы заттандырып, әрі
Осындай көптік жалғаудың семантикалық мағынасы да, стилистикалық рөлі де
Көптік жалғаудың С.Исаев көрсеткен тағы бір ерекшелігі – оның
Бірақ, көптік жалғау 2-жақта жіктік жалғаумен келгенде ғана
А.Қалыбаева да қосымшаларды үшке бөліп, туынды жұрнақ, сөз байланыстыратындарды
Бұл пікірлерден қосымшаларды жіктеуден, біріншіден, ұстанатын басты критерийміз қандай
Екіншіден, қосымшалардың білдіретін мағыналық мәні, қызметі, олардың өзіндік сипаты
Үшіншіден, қосымшаларды жіктеуде ең алдымен неге сүйену керек, олардың
Қосымшалар морфеманың бір түрі ретінде қандай сипаттары арқылы ерекшеленеді
Сөз тудыратын қосымшалар форма тудыратын қосымшалармен сөздің белгілі бір
Форма тудырушы қосымшалар, бір жағынан, белгілі бір сөз табының
Сөйтіп, қосымшаларды сөз тудырушы қосымшалар және форма тудырушы қосымшалар
Жалғаудың басқа форма тудыратын қосымшалардан синткасистік қызметі жағынан үлкен
Зат есімнің көптік категориясының көрсеткіші деп танылып жүрген –лар,
2.Қазақ тіліндегі көптік жалғаудың қызметі
2.1.Көптік жалғаудың мағыналық реңктері
Көптік мағынаны білдіретін -лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер
Көптік жалғауының негізгі грамматикалық мағынасы – заттың көптігін білдіру:
ауыл-дар, үй-лер, кітап-тар, адам-дар, доп-тар т.б.
Осы негізгі мағыналарымен бірге көптік жалғау басқада мағыналық реңктерді,
Көптік мағынаның арнаулы қосымша арқылы пайда болуы, негізінен алғанда,
-лар, -лер нұсқасы аяғы дауысты дыбыс пен й,
-дар, -дер нұсқасы аяғы мұрын дыбыстары мен л, з,
-тар, -тер нұсқасы аяғы қатаң дауыссыздар мен ұяң б,
Көптік жалғауы (-лар) зат еcімдерге жалғанғанда сол сөз арқылы
Байтастың былтыр жаздағы әншіл, сауықшыл жолдастары да толық елестеді.
Кім болса, киімдері , ер-тұрманы ғана жаңа .(М.Ә)
Үлкендер қорыққан Емесбай да, тіпті ұрылар да Абайға сондайлық
...«Интернационалдың» әуенiмен аяқтарын сартылдатқан күйi бiр қызарып, бiр бозарған
Түбiт шарқаттың қолтық астынан қылт-қылт желбiрей шұбатылған ұштары қос
Шүкiр, iнi-қарындастарың өсiп қалды, бәрi қолқабысқа жарайды... (Т.С)
Көптік жалғау (-лар) сын есімдерге, есімше формаларына жалғанып, сын
Отырғандар бірі көзі жасаурап бетін басып қалысты.(М.Ә)
Бұдан бұрынғы екі күндік жолда үлкендер жылдам жүлгімей, баланың
Аттылар үйдің сыртына келе бергенде алдарында, сол үлкен үй
Жоғарыдан өкiл, лауазымды бiреу келсе, басшылар дастарханы түзу деп
Саусақтары қалтырап икемге келер емес.(Т.С)
Бұлар құлағын басып, көздерiн жұма қойған. (Т.С)
Мезгіл үстеулерге көптік жалғау жалғанғанда, ол үстеу сөз көптік
Қасындағылар аттан түсугеде іркілгендей болатын.(М.Ә)
Олар кешелер Біржан аттаған Барлыбай өзендегі Ұлжан ауылына жиналып
Парсы, түрік тілдеріндегі кітаптардан былтырлар өзі оқыған.(М.Ә)
Күзге салым бiр күнi малды қотанға иiрiп, кешкi шайларын
Ұлттық территория дегенiмiз – сол ұлттың ғасырлар бойы қалыптасқан
«Жетпiсiншi жылдарға дейiн Шымкенттегi драма театрдың алдындағы Сәкеннiң үлкен
Сан есімдерге жалғанған кқптік жалғау дәл сол санның көптігін
Бұның бірі жиырма бестерге келген келген ақ сұр жігіт
Ең бастысы, жасып, жаншылған миллиондарға мызғымас, мәңгiлiк боп елестеген
«Неткен аярлық. Бiр адам, екi адамға сыбырлайтын өсекшiнiң аузы
Көптік жалғау –(лар) даралап (бір-бірлеп) санауға болмайтын, көптік формада
Ортадағы түлкі тымақтылардың бірі - Бөжей.(М.Ә)
Рас, жаңа құрылыстан емес, қонысын жаңартып сонда көшкен үлкендердің
Осындағы зор мансап, қисапсыз байлыққа жеткен әкім, алпауыттардың барлығы
Көптік жалғау көп адамға тән ортақ бола алатын заттардың
Әкелерін қатты сағынып, еркелеп отырған балалардың үшеуі де Абайдың
Шешелеріне ұғымсыз болған түрік тілінің жәке сөздерін жолшыбай қазақшалап
Өкініш мол, кейіс аз, тек тентіреп кетпесе де, дәл
Сиырларын екi күнде бiр рет суғарады екен, оның өзiн
Кейбір жағдайда көптік жалғау көпшілік пайдаланатын қолданатын заттардың (нәрселердің,
Біздің қыстауларға Ырсай, Мырзатай, Үркер орнапты....(М.Ә)
Алматы маңындағы аудан-ауылдарға дейiн дүрлiгуде.(Т.С)
Жезқазған облыстарының кей жерлерiнде әлдекiмдер үй қабырғаларына, дуалдарға «Олжасқа
Көптік жалғау орын мекен атауларына қосылғанда, сол сөздің көптігін
Абай өз пәтерлерінен екі-үш көше ұзап кетіп еді.(М.Ә)
Жиын тарамастан бұрын Абай жалғыз бөлініп өз үйлеріне қарай
Оны-мұныны сылтауратып, достарының үйiнде қонып қалатын болып жүр.(Т.С)
Көптік жалғау жалқы есімдерге (кісі аттары мен жер су
Бұл «Барластар ертең жүреді» деген түнде, ас алдында болған
Сүйіндік ауылына Абайлар ел орынға отыра келіп-еді.(М.Ә)
Түн бойы ұйықтамаған Байдалылар күн шыға бергенде, Бөжейдің өз
Көптік жалғау туыстық жақындықты білдіретін зат есімдердің тәуелденген
Көптік жалғау жалаң сөздерге және дербес сөздерден құралған күрделі
Өз ауылының жас жігіттері де шетінен ат үсті төбелеске
Сол сияқты көптік жалғау кейде зат есімнен басқа сөз
Қазақ тілінде көптік мағына болса да, көптік жалғаудың жалғанбайтын
- Ынша Алла .. – деп, көп атқамінер, старшын,
Жекеше, көпше мағынаға тәуелсіз қарайтын абстракт, дерексіз зат атауларына
Көптік мән бір кездегі екілі ұғымның көрсеткіші болған –ыз,
Тағдыр бізді қоспады. Тым құрыса осы жолы сау келсең...
Осындағы біз жіктеу есімдігінің құрамындағы -з қосымшасы көптік
П.М.Мелиоранский «Күлтегін ескерткішінде кейбір сөздер құрамында кездесетін –т қосымшасын
Қазақ тіл білімінде көптік категориясын арнайы зерттеген А.А.Данияров жекелік
Ғалым көптік категориясының білдіру тәсілдерін төмендегіше көрсетеді:
Семантикалық тәсіл: а) қалалардың, ұлттардың, рулардың аттары: найман, өзбек,
Морфологиялық тәсіл: -лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер
Синтаксистік тәсіл: 1) жеке сөздердің тіркесуі арқылы: үш қап
Зат есімнің көптік категориясы
Көптік категориясының берілу жолдары Тәсілдердің көрінісі
Морфологиялық тәсіл Сөзге: -лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер
–з, (-ыз, -із, -қ) жұрнақтарынңы қосылуы арқылы.
Синтаксистік тәсіл Сөздердің қосарлануы арқылы жинақтау, топтау, жалпылау ұғымдарын
Көп, аз, әлденеше, бірнеше, бірталай, қыруар сөздері зат есімнің
Лексикалық тәсіл Санауға жеке даралап есептеуге келмейтін зат атаулары.
Ру, халық, тайпа, ел аттары. Мысалы: қазақ, орыс, өзбек,
А. Қалыбаева мен Н. Оралбай жекелік және көптік мағыналарды
Сандық категориясы жекелік пен көптік мағыналырдың қарама-қарсылығынан құралған жалпы
Өлеңдерін, Мағжаншылдар деген екі сөз сандылық категорияның көптік тұлғасында
Яғни сан-мөлшер категориясы –лар көрсеткіші арқылы жасалған көптік формасы
Біз –лар қосымшасы зат есімге жалғанғанда төмендегідей мағыналық реңктерді
Зат есімге жалғанып, олардың белгісіз көптігін білдіреді: Бірақ дәл
Жекеше түріндегі жіктеу есімдіктерімен тіркескен тәуелдік формалы зат есімге
Тәуелдік жалғауының екінші, үшінші жақ көпше түрімен байланысты қолданылғанда
Жалпы және жалқы зат есімге жалғанғанда, жинақтық мағынасын білдіреді:
Жиынтық, жинақтық мағыналы зат есімдерге жалғанады: а) ру, халық,
Жер-су, мемлекет, ел аттарына да жалғанып, болжалдық мағына білдіреді:
Мезгілдік мағына беретін зат есімге жалғанғанда мезгілі жуықтығын немесе
Жіктік жалғауының тек ғана екінші жақтағы көпше түрінің анайы,
Зат есім бірыңғай мүшелердің әрқайсысына жалғанып келіп, төмендегідей реңктерді
Ұжымға арналған үндеу, ұранды, бұйрықты және т.б. қаратпа әрқашан
Әртүрлі ұйымдардың, мекемелердің атауларына, оларға байланысты ұжымға, адамдар тобына
Көне түркі тілінде және қазіргі кейбір өзге түркі тілдерінде
Жіктік жалғауының екінші жақ көпше түрі көптік мағынадағы есім
Контекске байланысты ортақтық та мағына білдіреді: Сендердің аудиторияларың кең,
Өзі жалғанатын зат есімдерге молшылық, қисапсыз көптік секілді мағыналарды
Зат есімге жалғанғанда бұдан кейін пайда болатын басты бір
Туыстық жақындықты білдіретін зат есімдердің тәуелденген түріне жалғанаған кезде
Мезгіл мөлшеріне байланысты айтылатын кейбір зат есімдерге жалғанған кезде
Қазақ тілінде зат есімнің көптік -лар, -лер, -дар, -дер,
Тіліміздегі көз, егіз т.б. сөздердің құрамындығы соңғы -з
Тілімізде -з формасы, І, ІІ жақ жіктік және
Тәуелдік категориясында көпше түрдегі –мыз, -міз формасы жалғанған зат
Көпше түрдегі –мыз, -міз тұлғасы баяндауыш формасында қолданылып, сөз
Қазақ тілінде көптік мағына І жақ көпше түрдің –қ
-қ формасы және оның –к,-(а)-йық, -(е)йік фонетикалық варианттары тек
а) өткен шақ тұлғалы етістікке жалғанғанда, көп қимыл иелерінің
ә) формасы қалау райдың –са, -се тұлғалы етістікке жалғағанда
б) –алық, -елік бұйрық рай тұлғасы да көптік мағына
Сонымен көптік категориясының көрсеткіштерінің негізгі мағыналары мынадай: а) заттың
Жалпы –лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер формаларының сөз
Қазақ тілінде, көптік мағына болсада, көптік жалғаудың жалғанбайтын орындары
Көптік мағына аналитикалық жолмен берілгенде (сан есімдер, көп, көптеген,
2.2.Көптік жалғаудың сөз түрлендірушілік қызметі
Қазақ тілінде жалғаулардың қолдану өрісі өте кең екені белгілі.
Қазақ тілінің грамматикасында жалғауар сөз жалғастыратын қосымшалар деп қаралып
Жалғаулардың сөз бен сөзді байланыстыру қызметінен басқа да ерекшеліктері,
Бұл жөнінде алғаш сөз қозғаған Ы.Е.Маманов болған болатын. Ол
бала отыр, балалар отыр, жақсы бала, жақсы балалар
осы мысалдардағы бала сөзіндегі көптік –лар тұлғасының сөз байланыстыруға
Сол сияқты С.Исаевтың «Қазақ тілі жайында ойлар» деген кітабында
Көптік жалғау қазақ тілінде жалғау деп аталғанымен, тікелей көптік
Гүл билеп жайқалып,
Бұлбұлдар сайраған. (Шәкәрім)
дегендегі бұлбұлдар сөзіндегі –дар көптік жалғауы ешбір сөздерді байланыстырып
Бүгінгі күнге дейін оқулықтардың бәрінде де көптік жалғау деп
Абайлар келе жатыр.(М.Ә)
дегенде, Абайлар сөзі Абай және басқалар дегенді білдіреді.
Жалғауларды жұрнақтар тобынан жеке бөліп алып қарауға таяныш, негіз
Қасында он шақты ғана үлкен кісілер қалған еді.(М.Ә)
Құнанбайлар тақап қалды. Іркілер емес.(М.Ә)
Жоғарыда берілген кісілер, Құнанбайлар деген сөздерде көптік тұлға қандай
Біз бірінші тарауымызда көптік жалғаудың сөз түрленудіруші жұрнақтар қатырына
Қазақ тілмашы ұлықтар көзінше ақ пен қараның тартпасын ашуға
Орыстың айдау-матасуында жүрген жазалысының бәрі анық бұзықтар болу керек.(М.Ә)
Сөйтіп айдалып барғанның бәрі кісі өлтіріп, керуен талағандар дейсің
Ауылдар қырқымға кірісті(Ә.К)
Еркектер жағы әлі аттарына мінген жоқ. (Ә.К)
Жігіттер құдық түбіне қайтадан күбі салды.(Ә.К)
Бірінші мысалда -тар көптік жалғауы зат есімге жағанып,
Жоғарыда берілген алты мысалда да көптік жалғауы сөз бен
Құзғындар таласы боп кеткен айла-тәсілдің сойыл-шоқпары етпек болды Базаралыны.(М.Ә)
Бай үйіне былтыр кіре алмаған, жасқаншақ, жыртық балалар мен
Қауғамен су тартқызып алдырып, дәмін татып көрді, беті-қолдарын жуды.(Ә.К)
Жаңа ғана жан-жағынан сығып тұрған тас құрсауға да, қалтарыс-қалтарыстан
Осы секілді сөйлемдегі көптік жалғаулы сөзді көптік жалғауынсыз қолдансақ,
Құзғын таласы боп кеткен айла-тәсілдің сойыл-шоқпары етпек болды Базаралыны.(М.Ә)
Бай үйіне былтыр кіре алмаған, жасқаншақ, жыртық бала мен
Қауғамен су тартқызып алдырып, дәмін татып көрді, беті-қолын жуды.(Ә.К)
Жаңа ғана жан-жағынан сығып тұрған тас құрсауға да, қалтарыс-қалтарыстан
Жоғарыда берілген сөйлемдер көптік –лар, -лер, -дар, -дер, -тар,
Сонымен қатар көптік жалғауының тағы бір ерекше қызметін айтуға
Бұлар: Оразбай, Жиреншелер салқын қабақпен қарсы алған Құнанбай ауылының
Құнанбайлар болса емде жатып, «келді» дегенді естігенде, шынымен жаман
Жалғыз қабат қонақ Базаралы үлкен ілтипат жасаған жырға Оразбайлар
Ішкі Россия жерінде, орыста да сан Құнанбай, Тәкежандар иттен
Жоғаырда берілген сөйлемдерде адам есіміне жалғанған көптік жалғауын «және
Бұлар: Оразбай, Жиренше және тағы басқалар салқын қабақпен қарсы
Құнанбай және тағы басқалар болса емде жатып, «келді» дегенді
Жалғыз қабат қонақ Базаралы үлкен ілтипат жасаған жырға Оразбай
Ішкі Россия жерінде, орыста да сан Құнанбай, Тәкежан және
Жоғарыда берілген сөйлемдер қазақ тіліндегі көптік жалғаудың тағы бір
Құралай Күдерина «Бірге және бөлек жазылатын сөздердің орфографиясы» деген
Жоғарыда берілген мысалдардың қазақ тіліндегі -лар, -лер, -дар,
Жоғарыда берілген мәселелер де –лар формасын таза сөзбен сөзді
Яғни, бұл жайттар, қазақ тіліндегі -лар, -лер, -дар, -дер,
2.3.Көптік жалғаудың сөзбен сөзді байланыстырушылық қызметі
Тіліміздің грамматикалық құрылысында көптік жалғаудың алатын орны зор екені
Мектеп грамматикаларында, кейінгі шыққан оқулықтардың көбінде -лар, -лер,
Қазақ тілінде көптік жалғау 2-жақта жіктік жалғаумен қабаттасып келгенде
Белгілі ғалым Ы.Маманов өз еңбегінде реляциялық қосымшалар арқылы қайшы
Өз еңбегінде Б.Момынова: «Көптік жалғау деп аталғанымен жалғаулар сияқты
Гүлдер жайқалып тұр, құстар сайрады мысалдарында жекелік түрде айтқанда
Көптік жалғаудың сөз байланыстырушылық қызметі І,ІІ жақ жіктік
Біз балалармыз; Сендер келдіңдер; Олардың айтқылары келмейді.
Көптік форманың грамматикалық көрсеткіші -лар, -лер, -дар, -дер, -тар,
Көптік жалғау сөйлемнің бастауыш қызметінде жұмсалған екінші жақ жіктеу
Енді осы форманың сөз бен сөзді байланыстырудағы қызметіне тоқталып
- Сендер одан да ана Қаршығаға барыңдар.(М.Ә)
деген сөйлемдегі барыңдар сөзінің -дар көптік жалғауын алып
Бұл сөйлемде көптік форма екінші жақтағы жіктік жалғауымен қабаттасып
Сендер барыңдар формасын сендер барың
түрінде қолдана алмаймыз.
Сол сияқты осындай жағдайды екінші жақтың сыпайы түріне байланысты
Егер бұл қолданысты алып тастасақ, ойдың толық аяқталмай қолданғандығын
Жалпы жоғарыда берілген мысалдардан мынадай екі ерекшелікті байқауға болады:
-лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер қосымшалары етістік
Көптік форма екінші жақта жіктік жалғауымен қабаттасып келгенде сөз
Бұл ерекшелік шартты рай, жедел өткен шақ, көсемше, есімше
сендер жүрсеңдер – сендер жүрсең -
сіздер жүрсеңіздер – сіздер жүрсеңіз - сіз жүрсеңіздер
сендер бардыңдар – сендер бардың – сен бардыңдар
сіздер бардыңыздар – сіздер бардың – сіз бардыңыздар
сендер барасыңдар – сендер барасың – сен барасыңдар
сіздер барасыздар – сіздер барасыз – сіз барасыздар
Жоғарыда берілген жіктелу үлгісінен көптік жалғаудың ІІ жақтағы жіктік
Көптік формаларының сөйлем ішінде қолданылу ерекшелікгіне көңіл бөліп көрелік:
Жай шаруаларыңды бағып, тыныш тұра беріңдер! – деді де,
Белді бекем бу, түге! – деп өзгелерге де әмір
Тосып алып, одан әрі бірге тартыңдар! – деді. (М.Ә)
Мына түрлерiңмен бiр-бiрiңдi өлтiресiңдер ғой. Мен болмасам, шынымен төбелесесiңдер
Жоғарыда келтірілген мысалдардағы беріңдер, қосыңдар, тартыңдар, төбелесесіңдер деген сөздердегі
Жай шаруаларыңды бағып, тыныш тұра берің! – деді де,
Белді бекем бу, түге! – деп өзгелерге де әмір
Тосып алып, одан әрі бірге тартың! – деді. (М.Ә)
Мына түрлерiңмен бiр-бiрiңдi өлтiресiңдер ғой. Мен болмасам, шынымен төбелесесiң
Жоғарыда берілген мысалдардан -лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер
Жалпы қазақ тіліндегі көптік формаларын жалғау мен жұрнақ ортасындағы
Бұндай қорытындыға келуіміздің себебі, қазақ тіліндегі көптік форма барлық
2.4.Көптік жалғаудың стилистикалық
қызметі
Қазақ тіл білімінде көптік категория мен грамматикалық сан мөлшері
-лар, -лер қосымшасы көптік білдіру мақсатында қолданылатын функциялық қосымшаға
А.Айғабылов зат есімдердің –лар, -лер жалғауынсыз қолданып, көптік мағына
А.Ысқақов сөздердің көптік мағына беруіне лексикалық мағынап себеп болса,
С.Исаевтың қой, түйе сияқты сөздер жекеше (-лар, -лерсіз)
Түркі тілдерінде қой жекеше, қойлар көптік формада деген түсініктің
Көптік жалғаудың грамматикалық қызметімен байланысты стилистикалық рөліде ерекше екенін
Көптік жалғау (-лар) бір сөйлемде біріне-бірі қатысты бірнеше сөзге
Жігіттер сыртқы киімдерін сыпырып тастап, алақандарына бір түкіріп, қолдарына
Сөйлемнің басты мүшесі ретінде қызмет ететін сөзден бұрын есептік
Жалқы есімдер сөйлемнің бірыңғай мүшесі болған жағдайда оған тікелей
Көптік ұғымның бірден-бір грамматикалық көрсеткіші – көптік жалғау болғанымен
Мен орманға барғанда,
Неше түрлі гүл ұстап
Қайтушы едім қолыма
Гүлдер түгіл бұл күнде
Шөп дағы жоқ маңымда (А.Мицикевич – Абай).
Осы өлең жолында гүл бір тармақта жекеше формада, екінші
Қазіргі тілімізде көптік мағынаны білдіретін негізгі морфологиялық форма –лар,
Мөлдіресіп көздері,
Бір-біріне қарайды.
Қысқа болды сөздері,
Жылы у бойға тарайды.
Жеті айда жоғалсада талай іздер,
Есімнен неге шықсын соңғы сөздер.
Күндіз-түні, жатсам-тұрсам көз алдымда,
Улаған жүрегімді қара көздер.(М.Ж)
Қазақ тілінде сөз атаулының кез-келгені жалпыланған жинақталған ұғымды білдіреді,
Автордың өлең жолдарында көптік жалғауды қолдану себебі әр түрлі
Біріншіден, деректі-дерексіз зат есімдердің көптігін ғана емес, көлемінің шексіздігін
Сөздерді ауыстырып қолдану арқылы көп мағыналы сөздер тудырудың бір
Менсінбес жөпшендіні көп маңғаздар,
Тең таппай кекеп, мұқар сансыз паңдар.
Қайырылып қарамасын, «қап» демеймін
Табылды шыраққа көз салар жандар, (М.Ж)
деген өлеңдегі сөздің ауыспалы мағынасы әр сөздің қабілетіне байланысты
Мағжан өлең шумақтары өзінің поэзиясында көптік жалғаулықтағы сөздерді бір-біріне
Мағжанның позэиясына көп үңілген сайын сөйлемдегі сөздердің байланысына немесе
Ақылы асқан данышпандар елінде,
Бағаланбай қырын көзбен қаралар
Шетке даңқы, атағы асып кеткенде,
Қарсы болар ауылында ағалар! (М.Ж)
Осындағы өлеңнің екінші тармағындағы «қаралар» етістіктің жұрнағы ретінде ла+р
Құлыншақтар,
Қозы, лақтар –
Бәрі де ұйқыда (М.Ж)
Мағжан дыбысты еркін ойнатып сөзден сурет салған ақын, сондықтан
Белдер,
Гүлдер.
Күбір,
Сыбыр,
Думан –
Таң, таң!.. (М.Ж)
Интонациялық реңк алып тұрады, әсіресе екпіннің қарқыны бірнеше қарқындылық,
–лар көптік жалғауын таза стильдік мақсатта қолдану да поэзия
Қызық іздеп,
Қыздар көздеп,
Елдер кезерсің.
Тарлан сүйіп,
Сұлу сүйіп
Үйден безерсің.
Қуып бақыт,
Тілеп тақыт
Жолдар шегерсің
Жүрек – жара
Мен – бейшара
Жастар төгермін (М.Ж).
Осындағы көптік жалғауынсыз өзі көптік мағынаға ие бола алатын
Көптік жалғау көп адамға тән ортақ бола алатын заттардың
Көптік жалғауының қолданылуындағы негізгі грамматикалық ерекшеліктер мынадай:
Көптік жалғау (-лар) жалғанатын сөздер сөйлемнің бірыңғай мүшелері болған
а) Көптік жалғау (-лар) бірыңғай мүшенің әрқайсысына түсірілмей жалғанады.
ә) Көптік жалғау (-лар) бірыңғай мүшенің бұрынғыларына жалғанбай,
Сөйлемнің бастауышы жіктеу есімдігінің екінші жағындағы анайы, сыпайы түрлерінің
Бір сөзде бірнеше жалғау қабаттасып келгенде, әдетте, орын жағынан
Көптік жалғаудың семантикалық мағынасы, грамматикалық қызметі, стилистикалық бояуы мен
Қорытынды
Қосымша морфемалар түбір морфемасыз өз алдына дербес жұмсалмай, түбір
Біріншіден, көптік жалғау деп қарастырылып жүрген -лар, -лер, -дар,
Екіншіден, адам есімдеріне жалғанғанда «және тағы басқа» секілді көмекші
Үшіншіден, көптік форма ІІ жақтағы жіктік жалғауымен қабаттасып келгенде
Төртіншіден, қазақ тіліндегі көптік форманың термин жасауға қатысы бар
Көптік жалғауының жоғарыда аталған ерекшеліктерін ескере отырып, оны таза
Көптік жалғау (-лар) бір сөйлемде біріне-бірі қатысты бірнеше сөзге
Көптік жалғаудың семантикалық мағынасы, тілдегі қызметі өзара тығыз байланыста,
-лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер формаларының әлі
Бұл жоғарыда аталған ерекшеліктерін көптік форманың қолдану аяясының әлде
Пайдаланған әдебиеттер
1.Ғылыми әдебиет
Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. – Алматы,
Жолдасаова А.Б «Диуани хикмет» ескерткіші тілінің грамматикалық ерекшеліктері (тәуелдік,
Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы: «Ана
Қазақ тілінің грамматикасы. – Астана, 2002.
Момынова Б., Сәткенова Ж. Қазақ тілі морфологиясы. Есімдер. -
Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: «Ата тілі», 1994.
Исаев С.М. Қазіргі қазақ тіліндегі негізігі грамматикалық ұғымдар: -
Исаев С.М. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты: -
Исаев С.М. Қазақ тілі жайында ойлар. – Алматы,
Күдеринова Қ. Қазақ жазуының теориялық негіздері. – Алматы,
Кестелі грамматика. Қазақ тілі грамматикасы бойынша оқу құралы: С.Хасенова,
Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы: - Алматы, 2007.
Қабылдина Л.М. Көптік категориясының морфологиялық көрсеткіштері. ҚР ҰҒА хабарлары.
Маманов Ы.Е Қазақ тіл білімінің мәселелері. Вопросы казахского
Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: «Ғылым»,
Қалыбаева А.Қ., Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфология жүйесі.-Алматы:
Қазіргі қазақ тілі.-Алматы: Print-S,2005.
Күдеринова Қ. Бірге және бөлек жазылатын сөздердің орфографиясы.
Д. А.Әлкебаева. көптік жалғауының стилистикалық қызметі – Қаз ҰУ
2.Көркем әдебиеттер
Әуезов М. Абай жолы. – Алматы: «Жазушы», 1989.
Жұмабаев М. Шығармалары. – Алматы: «Білім», 1996.
Кекілбаев Ә. Шыңырау: Роман және повестер.- Алматы: «Жазушы», 1982.
Мағауин М. Жармақ:роман.- Прага: «ArtFocus», 2007.
Cәукетаев Т. Айқараңғысы.-Алматы:«ҚазАқпарат», 2011.
Қ.А.Яссауи. Диуани хикмет.- Астана: «Фолиант», 2007.
