TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар



МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ…..............................................................................................................

І МОТИВ ЖӘНЕ ҚАЙЫҢ МОТИВІ

1. 1 Лирикалық өлеңдер және ондағы мотивтердің қолданылу сипаты........6

1. 2 Қазақ лирикасы мен орыс лирикасындағы қайың образдарын салыстыру.............................................................................................................20

ІІ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ «ҚАЙЫҢ» МОТИВІ

2. 1 ХХ ғасыр басындағы қазақ ақындарының өлеңдеріндегі қайың образының мәні....................................................................................................29

2. 2 Қазіргі қазақ ақындарының шығармашылығындағы «қайың» мотивінің көріністері..............................................................................................................45

ҚОРЫТЫНДЫ....................................................................................................53

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ...............................................54

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: 55 бет
Пәні: Соңғы қосылған дипломдық жұмыстар

-----------------------------------------------------------------------------------

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ

РЕФЕРАТ

Дипломдық жұмыстың тақырыбы: ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ АҚЫНДАР ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ «ҚАЙЫҢ»
Дипломдық жұмыстың көлемі: 56 бет

Пайдаланған әдебиеттер саны: 43

Тірек сөздер: Мотив, «қайың» мотиві, қазақ әдебиетіндегі лирика жанры.
Жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, «Мотив және қайың мотиві»
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Бітіру жұмысының негізгі мақсаты –
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Бірінші тарауда жалпы қазақ әдебиетіндегі
Екінші тарауда ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетіндегі «қайың» мотиві
Жұмыста қолданылған әдістер: жұмыста дәстүрлi сипаттама әдiсi, салыстырмалы,теориялық, типологиялық
Пайдаланылған дерек көздер: З.Қабдолов, Қ.Жұмалиев, А.Белинский, З.Ахметов сияқты әдебиеттанушы
МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ…..............................................................................................................

І МОТИВ ЖӘНЕ ҚАЙЫҢ МОТИВІ

1. 1 Лирикалық өлеңдер және ондағы мотивтердің қолданылу сипаты........6

1. 2 Қазақ лирикасы мен орыс лирикасындағы қайың образдарын
ІІ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ «ҚАЙЫҢ» МОТИВІ

2. 1 ХХ ғасыр басындағы қазақ ақындарының өлеңдеріндегі қайың
2. 2 Қазіргі қазақ ақындарының шығармашылығындағы «қайың» мотивінің көріністері..............................................................................................................45

ҚОРЫТЫНДЫ....................................................................................................53

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ...............................................54

КІРІСПЕ

Зерттеудің өзектiлiгi. Лирикалық шығармаға ақынның ішкі дүниесінің сыртқы себептермен,
Лирикалық шығармаларда көбінесе белгілі бір «мотивтер» көптеп қолданылады. Мәселен,
Мотив әдеби термин ретінде 20-жылдардан бері А.Веселовский, В.В.Пропп еңбектерінде
Мысалы, эпопея мен авантюралық романдардағы саяхатқа шығу, кеменің күйреуі,
Зерттеу нысаны – М.Жұмабаев, Б.Күлеев, Ф.Оңғарсынова сияқты қазақ ақындарының
Зерттеу жұмысының мақсаты мен мiндеттерi. Зерттеу жұмысының мақсаты қазақ
Осы мақсатқа орай мынадай мiндеттердiң шешiмiн табу көзделедi:

– ХХ ғасыр басындағы қазақ ақындарының (М.Жұмабаев, Б.Күлеев шығармаларындағы
–Қазақ ақындары шығармашылығындағы, негізінен қазіргі қазақ поэзиясындағы «қайың» мотивінің
Зерттеу жұмысының дереккөзi. Зерттеу жұмысы негізінен өзек ретінде З.Қабдолов,
Зерттеудiң әдiс-тәсiлдерi. Жұмыста зерттеудiң әдiс-тәсiлдерiнiң бiрнеше түрi пайдаланылды. Олардың
Зерттеу жұмысының практикалық мәнi. Зерттеу материалдары мен тұжырымдары
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кiрiспеден, екі тараудан, қорытынды мен
1. 1 Лирикалық өлеңдер және ондағы мотивтердің қолданылу сипаты

Лирика – әдебиеттің Аристотель заманынан бері келе жатқан дәстүрлі
Лирикалық шығармалардағы ақын сезімінің көрінісі, оның өлеңмен өрнектелген көңіл-күйі,
Лирикалық шығармаларда ақынның өмірден түйген өз шындығын шынайы түрде
Қазақ әдебиетінде тыңнан қосылып, терең лирикалық өлеңдерді дүниеге әкелген,
Ғұламалардың айту бойынша қытай еліндегі адамға айтылатын ең үлкен
Мағжанның «Ауру», «Жұлдыздарға» деген өлеңдерінен ақынның жан күйзелістерін жақсы
Уланды жүрек, жан күйді,

Ішім толған қызыл шоқ.

Не себепті тәңір ие,

Денеге ем бар, жанға – жоқ?! [5, 121]

«Өмір» деп аталатын өлеңінде өмірді ауа райына теңеп, образды
Өмір осы – бірде ол болар бұлтты,

Қатты желді, дауылды, кейде отты.

Құрып дымың қайғырып жас төгерсің,

Бұлт ашылар қайғының бәрі бітті [5]

Өмірде адам баласының басынан өткізер қат-қабат оқиғаларды терең түсіндіру
«Қайда барса Қорқыттың көрінің» кебін киген ақын өмірге риза
Жүрегім, мен зарлымын жаралыға,

Сұм өмір абақты ғой саналыға.

Қызыл тіл, қолым емес кісендеулі

Сондықтан жаным күйіп-жанады да [5]

деп бар даусымен шыңғырған, жан даусымен ең ащы сөздерін
Мағжан, өлеңдерінде ақынның қаһармандық тұлғасы өзінің алдындағы немесе замандас
«Қазақ әдебиетінде бір ақын көп еліктесе, сол көп еліктеушінің
Ұлы таланттың бойында ішкі сыр, субьективтік элементтердің мол болуы
Осы пікірге сүйенсек, Мағжан поэзиясындағы бейнелі образдар ақынның жалғыз
«Қазіргі адамның көңіл-күйі, сезім әлемі, ішкі дүниесі қат-қабат, шытырман
Сондықтан сағыныш-мұңға немесе жалқы жанының шеріне толы өлеңдер соғыстан
«Ақын – рухтың ең мейірбанды күре тамыры, әлемнің ең
Лирикалық қаһарман ұғымы ақын творчествосындағы алуан түрлі (қуаныш, реніш)
Сөйтіп, ақынның күллі творчествосын зерттеу арқылы біз оның лирикалық
Кейбір ақындардың, әсіресе махаббат өлеңдеріне қарап отырсақ, онда мұңаю,
Поэзия – киелі сөз. В.Г.Белинский сөзімен айтсақ, «Поэзия-әлемдік өмірдің
«Ақын боп өмір кешіру оңай деймісің, қарағым,

Аузында болу бұл өзі, сыздаған барлық жараның»[10, 25].

Ақын жүрек жүгінің ауырлығын белі қайыспай биікке көтеру тума
Шетсіз де шексіз кең далада тыңдаушысы ашық аспан, толағай
Сезімдердің барлығын бір арнаға салып, ортақ тақырыпта тоғыстырып тұратын
«Мотив – тақырыптық сарын, қалыптасқан дәстүрлі тақырыптық әуен оқиға
Әдеби термин ретінде 20-жылдардан бері А.Веселовский, В.В.Пропп еңбектерінде зерттеле
Мысалы, эпопея мен авантюралық романдардағы саяхатқа шығу, кеменің күйреуі,
Кейде мотив пен тақырып ұғымын бір деп қарайды. Мотивке,
Тақырыптық сарынның өзі - әдебиеттану термині бойынша мотив
Жалпы, лирикалық «меннің» өлеңдегі білдірілу, көріну сипаты сан түрлі.
Шын суреткер қашан да дүние тынысын тарихи-нақтылы бар болмысымен
Кез келген лирикалық өлең өз «мені» арқылы танылып, поэзияда
Демек, қоршаған географиялық орта ежелден-ақ адамның шаруашылық және рухани
Әлемдік тау және әлемдік ағаш тәрізді тау, төбе, ағаш,
Қазақ мәдениеті-рухани мазмұнға бай тарихи тәжірибемен шыңдалған, өзінің өміршеңдігін
Миф-дүниені, әлемді танудың алғашқы сатысы. Қазақ әдебиетінің өзіне тән
ХХ ғасырдың бас кезінде кең тараған мифтің символикалық теориясы
ХIХ ғасырдың аяғы-ХХ ғасырдың басында поэтика мәселесі жан-жақты қарастырылды.
Әлемнiң Уақыт пен Кеңiстiк белгiсi негiзгi космологиялық нысаны арқылы
М.Горький әдемі айтқан: «Танып-білу дегеніміз – ойлау. Шығармашылық ой
Жаратылыс құбылысының мазмұн-мәнін идеялық-әсерлік қайталанбас қадір-қасиеті тұрғысынан бағалау –
Сұлулық дегеніміз – өнер туындысының аса маңызды сапалық қасиеттерінің
Қазақ поэзиясында ХХ ғасырдың басында қалыптасқан дәстүрлі үлгіге сәйкес
ХХ ғасыр басындағы қазақ ақындары Мағжан Жұмабаев, Бернияз Күлеев,
Мәселен, тәкаппар, мұңлы сұлу теректің тал бойындағы бүкіл сән-салтанатты
Сұлуым! Айтшы маған сен сырыңды,

Тәкаббар болсаң-дағы сен бір мұңды.

Көкке бой қанша созсаң жібермейді,

Ұстап тұр қу қара жер тамырыңды.

Сұлуым! Келші маған басыңды иіп,

Енгізші құшағыңа беттен сүйіп.

Оралып мойыныма жапырақтарың,

Желбіреп жібектей боп тұрсын тиіп [18, 46].

Жыр түйіні ақын көзқарасын ап-айқын жеткізіп тұр: «Арқаның еркесіне
Адам баласының табиғатқа қатынасы қашан да әдемілік негізін қалаған.
Адамзат ұрпағы өз мүмкіндігін табиғат құбылыстарымен де шамалай алатынын
Жаныңа әр түрлі әсер ұялатып, көз жауын алатын жаратылыс
Сезімталдық сипаты мен жарасымдылық сайып келгенде, бір-бірімен етене жақын,
Поэзия өмірдің сан алуан құбылыстарын, сан қырлы бейнелерін, образдарды,
Табиғаттағы адамға ең жақын нәрсе – желекті де жемісті
Ағаш өмірі: жазғытұрым бүр жарады, көктейді, жайқалған жапырақ шашады,
Доспамбет, Ақтамберді, Махамбет толғауларында «емен», «қарағай» сарыны барынша жоғары
Сонымен бірге кейінгі заманда өмірге келген жыр-толғауларда «қарағай», «емен»
Тауға біткен қайыңның

Солқылдар бас жел өтсе, -

деуі арқылы шынайы сурет, табиғи көрініс тудыруға арналған жолдар
Қалнияз жырау Шопықұлы 1816 жылы Маңғыстау түбегіндегі Бейнеу ауданының
Біздің мына Әлімде

Көтібар мен Арыстан –

Батырлығын сұрасаң

Қарсы біткен қайыңдай.

Ақ қайыңның тозы бар,

Жылқының тарлан бозы бар,

Әр нәрсенің назы бар.

Бірі – айыр, бірі – нар.

Бірі – жая, бірі – жал,

Бірі – қайың, бірі – тал.

Бірі – сая, бірі – бал,

Айналайын, ағеке,

Жауың бізден ер емес,

Әркімде де Құдай бар.

«Қайыңбысың, талмысың,

Жаямысың, жалмысың,

Маямысың, нармысың?

Ел үшін туған ер Қармыс,

Тірімісің, бармысың? [20]

Иса Тілембайұлы халқына даңқы жайылған айтулы батыр, ауызы дуалы
Басына шауып шықтым шоқ қайыңның,

Жігітке пайдасы жоқ құр уайымның.

Тірлікте «Жарлымын» деп мұңаймаңыз,

Берсе көп қазинасы Құдайымның [20].

Сонымен қатар Қожа Ғафурұлы есімді ғұлама ақынның да өлеңдерінде
Қаруыңа қарасам—

Орынбордың қайыңы.

Мың болмақ түгілі түмен бол,

Бір тиын да бермеймін,

Кетірермін қазақ сәніңді [20].

Жоғарыда аталған ақындармен шамалас ғұмыр кешкен, жырлары мен өлеңдері
Атышулы бұқара жыршысы Қашаған әділетсіз билік өкілдерін, дүниеқоңыз байларды
Бұтағын бұлтқа сермеген

Ағаш жоқ сірә бұлардай.

Қарағай, қайың, тал емес,

Шегіршін, жөке және емес,

Абзалы артық шынардай [20].

Ақтан Керейұлы өз дәуіріндегі әлеуметтік теңсіздік, халықтың мұңы мен
Сұрағандарың сөз болса–

Отыз екі түрлі әнім бар,–

Оның: бірі – айыр, бірі – нар,

Бірі – қайың, бірі – тал,

Бірі – жая, бірі – жал,

Бірі – шекер, бірі – бал [20].

Ақпа-төкпе ақындық дәстүрді біздің дәуірімізге ұластырған айтулы сөз
Тамыр түбі қураған

Қарағай, қайың өсе ме?

Қайың мінсең желкенсіз

Көлденең судан өте ме? [20]

Қазақ әдебиетінде «қайың» образын бейнелеп беру негізінен ХХ ғасырдың
1. 2 Қазақ лирикасы мен орыс лирикасындағы қайың образдарын
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бас кезеңінде өмір
Орыс әдебиетінің аса көрнекті өкілі, ақын Сергей Есениннің поэзиясында
Отговориила роща золотая,

Березовым веселым языком.

Есениннің аталмыш туындысын оқығанда екіұдай сезімді бастан кешіресің. Алғашқы
И журавли печально пролетая

Уж не жалеют больше ни о ком.

Есениннің он сегіз жасында жазған бір өлеңінде (Береза) қайыңның
Эпштейннің сөзі бойынша «Есениннің арқасында қайың ағашы Ресейдің ұлттық
С.Есениннің 339 өлеңдерінің 199-ында қайың ағашы жайлы әралуан түрде
Есенин поэзиясындағы сюжеттік түрде өрбитін, маңызды орын алатын ағаштар
Орыс халық және классикалық поэзиясында қайың Ресейдің ұлттық символына
Қайың образы сонымен қатар Отан тақырыбымен де ұштасып жатыр.
Ұлы орыс ақыны Сергей Есенин – «қайыңды өлке әншісі»,
Лирикалық кейіпкердің Әлеммен диалог-тілқатысымы (адаммен, табиғатпен, жермен, әлеммен) тұрақты
...Ойлаймын мен:

Қандай жайлы Жер-Ана,

Адам деген балаға.

Бұл жолдар мақтанышқа, қуанышқа және адам мен оның тағдыры,
Ағаш та, біз де да осы әлемнің бөлшегіміз,

Жапырақтар қайыңнан бал төгеді.

Балдан мәңгі мейірім мен өнсе нұр із.

Адам жайнап, сол таусылса өледі [22].

Осы өлеңдегі философиялық тереңдік пен асқақ лиризм сарыны орыс
Ер жетем, толам, қайта солам,

Әрі анам бұл жер, әрі молам,

Денемді жұтпай тынбаған.

Кетеді жаным нұрға таман,

Жазықсыз болса барады аман

Қиянат істі қылмаған [23, 108].

Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығының орыс ақындарынан бір ерекшелігі, орыс ақындары
Есениннің барлық шығармашылығы «лирикалық сезімге»толы, оның бүкіл өлеңдері дерлік
Табиғат, жаратылыс жұрағатының шат-шадыман сәті – түптеп келгенде, адам
Тікелей сүйсіну, сезіну түрінде, туған елге деген сүйіспеншілік мақтанышының
Айхай, Русь, айналайын,

Бұл қай тұсың, қай маңайың,

Қайда басың, қайда аяғың,

Біле алмай мен таңғаламын.

«Таста Русьті, жұмаққа бар!» -

Десе маған әулиелерің,

«Жұмағыңды өзің-ақ ал,

Отанымды бер!» - дер едім.

(Аударған Ғ.Қайырбеков).

Дүние туындысы екендігіңді біле тұрып, өз өлең, өскен ортаң,
Ақынның лирикалық кейіпкері өмірдің қайшылыққа толы, тартысты күрделі процесс
Әдебиет туралы ғылымның пайымдауынша, лириканың бірнеше түрі бар. Олар:
С.Есениннің ақ қайыңға арнаған циклді жырларында оның лирикалық кейіпкері
Ақ қайың тұр тереземнің сыртында,

Үсті-басы қарға оранған күмістей.

Бұтақтары желмен бірге бұлқынды-ақ

Сілкіп жерге сүңгілер ақ пүліштей.

Ақ қайың тұр мүлгіп үнсіз ұйқыда,

Алаулап қар, жалынды отта жанғандай.

Таң шапағы аулаға нұр құйды да,

Бола қалды тағы күміс таңғандай [22].

Осы жерде өлеңді оқыған адам нені ұқты? Лирикалық кейіпкердің
Сөздің әсемдігін де, әсерлілігін де арттыру үшін оны сан
Табиғат құбылысының қайсысын тіліне тиек етсе де, өлеңдері жанданып,
Құбылтудың тағы бір түрі – символ шығармашылығында ерекше орын
Қозғалып бір көктегі алтын жұлдыздар,

Айдын беті айнадай боп көрінді.

Өзенге кеп өшпейтін бір нұр жүзді ал,

Аспаннан да алтын шапақ төгілді.

Ұйқыдағы ақ қайыңдар күлімдеп,

Жібек бұрым желмен баяу тербелді.

Жасыл сырға бұтағында дірілдеп,

Жапырақта шық жалынды өңге енді.

Өсіп кеткен қалақайдың қамшысы,

Жарқын ғана жарық бояу таққандай.

Тербеліп бір мұнда да шық тамшысы

«Қайырлы таң!» деп әуезбен айтқандай [22].

Табиғат жырларында С.Есениннің шеберлігі молырақ сезіледі. Ол жылдың қай
Кеш болды міне. Шық тамшы,

Қалақайда жылтырап.

Жол бойына шықты әнші

Көңілінің шырқын ап.

Айдан түсіп ақ сәуле,

Шатырға нұр төгіп тұр.

Бұлбұл сайрап, басты әнге,

Алыстан саз келіп тұр.

Жылы жақсы қызулы,

Пештің қасы сияқты.

Ақ қайың тұр сызылып,

Нұр жарығын шырақ қып [22].

Ақындар көбіне табиғат бейнесін беруде күндізгі мезгілді фон қылса,
С.Есенинге жырлау шеберлігі жағынан да, поэтикалық суреттеуі жағынан да
Жұмекен де, С.Есенин де – дала перзенттері. Олар табиғат
Орыстың ұлы ақыны Николай Рубцовтың поэзияда шуылдаған қайың Өмір,
Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін Табиғат, Өмір, Уақыт
Жалпы айтқанда, Сергей Есенин қайың образы арқылы адамның да,
Орыстың танымал лирик ақыны Фет болса, өз көңіл-күйінің таразысы
Ақынның поэзиясындағы өлімге тән белгілер, яғни жалғыз жас қайың,
Мұқағали Мақатаевтың қайыңға арнап жазған өлеңі әлемдік әдебиетте үлгі
Жапырақ жүрек жас қайың,

Жанымды айырбастайын.

Сен адам бола бастасаң,

Мен қайың бола бастайын.

Келісесің бе, жас қайың...

Мұқағали поэзиясында Табиғат, Өмір, Уақыт сияқты үш нүктені байланыстыратын
Дүниеден ерте өткен талантты ақындардың халықтың ыстық ықыласына бөленіп
Жұмекеннің, Есенин мен Рубцовтың поэзиясында қайыңның тұрпатынан пәлсапалық тереңдіктің
Ф.И.Тютчев 1836 жылғы өзінің сыршылдық шумақтарында табиғатты кәдімгідей «махаббаты,
Суреткер қиялынан туған ой, ұғым, бейне бұл жырлардың қай-қайсысында
Ұлттық поэзияны әдебиетшілеріміз кейде тіпті тар аяда түсініп, өлеңнің
Пушкин күнделіктеріне зер сала отырып, кезінде Державиннің «Орел на
Темірхан поэзиясына басқа ақындарға қарағанда, бір табан жақын үндестікті
Когда береза клонятся к земле

Среди других деревьев темных строиных

Мне кажется что их согнул мальчишка

(«Береза»)

Өлеңді оқып шыққанда, ақынның балалық бал дәурен шағы, шашын
«Қарама-қайшылықты жоққа шығару сананы, сананы жоққа шығару ақиқатты жоққа
Фет пен Мағжанның поэзиясында қайың қайғыны, мұңды сездіреді. Мұқағалида
Алайда, өлеңнің болмысынан тек Өмір мен Өлімнің белгісімен атрибуттарын
Жұмекеңнің Есенин мен Рубцовтың поэзияда қайыңның тұрпатынан фәлсафалық тереңдіктің
2. 1 ХХ ғасыр басындағы қазақ ақындарының өлеңдеріндегі қайың
«Ұлы даналық айқын ессіздікпен шектесіп жатады», - депті Паскаль.
«Қандай өнерпазды, ақынды, данышпанды болсын, өз заманының сыншылары әділ
Жүсіпбек сияқты бір-екі зиялы замандастарынан басқалардың ақын шығармашылығын бағалай
Қайғылы қайың!

Қалың уайым

Басқан сені,

Жазды ойлап

(Қайың)

Қара орманның шетінде

Нағыз желдің өтінде

өскен жалғыз жас қайың

Былқ-сылқ етіп билеген,

Сылдыр-сылдыр күйлеген,

Болсын онда не уайым?

Сол жас қайың құлапты,

Жанында жел жылпты

Балқиды жаным бұл күйге

Мені де өлім әлдиле...

Әлдиле, өлім, әлдиле!..

(Мені де өлім әлдиле) [5, 141].

Ақынның поэзиясындағы «нағыз желдің өтінде өскен жалғыз жас
Мағжанның өлеңінде жердің тартылыс күшіне сүйенген бір заңдылық бар.
Мағжан өлеңдерінен көз алдымызға қазақтың сайын даласы, әртүрлі табиғат
Қайғылы қайың!

Аяныш жайың.

Сыбырлайсың,

Дірілдейсің,

Еңкейесің,

Күбірлейсің,

Ызғарлы жел

Соққан сайын.

Мағжан нені айтса да, бейнелеп айтады. Ол үшін даланың
Жоғарыдағы өлеңге қарасақ, қайыңның маңдайына жазылған күй бұл ғана
Үскірік аяз

Болғандай аз,

Қар да басқан

Кебінге ұсап.

Сүйекке өтер

Суық құшақ...

Қашан, қайың,

Жетеді жаз?

Суға қанып,

Жапырақ жарып,

Күн болар ма

Шайқалатын,

Жылы желмен

Жайқалатын,

Құс даусына

Құлақ салып?..

Бұл жерде

Қайғылы қайың!

Қалың уайым

Басқан сені,

Жазды ойлап.

Тұр үскірік

Боран ойнап...

Жасыңды исін

Бір Құдайың! [5, 78].

Аппақ қайың,

Қарағайың

Қосылыпты табысып.

Сұлу терек,

Жасыл желек

Құшақтасып қабысып.

Кейде қыбыр,

Кейде жыбыр,

Кейде жұмсақ желбіреп.

Көйлегің көк,

Өрнегі көп,

Құлпырады елбіреп.

Сұлу терек,

Жасыл желек,

Сәулем, саған не керек!

Биік бойың,

Кімде ойың?

Жібек желге аш қойын.

Аппақ қайың,

Бұл не жайың,

Жасарасың жыл сайын?

Аппақ қайың,

Қалқатайым,

Мас қылады иіс майың.

Ақ көйлекті,

Сұлу текті,

Жасыл шашақ желекті.

Ырғаласың,

Бұраласың,

Көзді қайда саласың?

Өлеңде сұлулықтың көркіне көз тоймай, айналасына таңырқай көз салған
Мағжан Жұмабаевпен бірге ғұмыр кешкен, замандас ақын Бернияз Күлеев
Орыс ғалымы А.Михайлов: «Есть такой жанр поэзии, где с
Ақын Қадыр Мырзалиевтың поэзия мәселелері туралы төмендегі пікірінің жаны
В.Г.Белинский былай деп жазды: «Поэзия не описывает розы которая
Бернияз Күлеев өзінің тұстасы, әрі идеяласы Мағжан Жұмабаев тәрізді
Өтті айлар,

Қыстар, жаздар,

Ауыр, жеңіл күн болды.

Өткен жылда

Осы орында... –

Ол күнге дәл жыл болды.

Одан әрі сюжет желісі өрби түседі, яғни екеуінің талай
«Сюжет – көркем шығарманың мазмұнын ашып, мазмұнды пішінге көшірудің
Осыған сәйкес сюжет желісінде біз лирикалық кейіпкердің поэманың сюжеттік
Көп мұңдастық,

Біз жыластық,

Көріп ең ғой жас қайың!

Уа, дариға,

Қайда-қайда,

Жаным дескен жан жарым?!

Ол күнде сен

Жалаңаш ең,

Жас дер түрің кеткен ед.

Жырлауға да,

Жылауға да –

Көзіңде жас кепкен ед.

Бұтақтардан

Қуармаған

Табылмады бір жапырақ.

Ыстық өтіп,

Жайың кетіп,

Шықпаған жан тұрдың шақ.

Кешке жақын,

Екеу ақырын

Келмеп пе едік жаныңа?

Сендей болып,

Жастай солып,

Кім отырды алдыма?! [36]

Бұдан әрі қарай лирикалық кейіпкердің баяндауы қайғылы өрбиді. Сүйген
Жырлауға жыр,

Жылауға бір

Тамшы шықпай көзінен,

Зарлады ол,

Сарнады ол,

Не байқадың сөзінен?!

Мезгіл жетпей,

Солған көктей,

О да сендей жас еді.

Неге жанды,

Көп зарланды,

Ауру ма еді, аш па еді? [36]

Лириканы зерттеуші көптеген ғалымдардың айтуынша, лирикалық кейіпкер өзінің қайғылы
Мезгіл жетті,

Дәл жыл өтті,

Тағы келдім қасыңа.

Сені көріп,

Жүрек еріп,

Булығамын жасыма.

Жапырағыңнан

Өріп оған

Сәукеле қып кигізсем,

Салқын сая,

Болып пана

Ерніне ерін тигізсем.

Тұрмын жалғыз,

Жансыз-жарсыз,

Айсыз, күнсіз – бір қу бас.

Ер жүрегім,

Етпей төзім,

Өксіп-өксіп төгем жас.

Бар ма екен ол,

Қайда екен ол,

Нендей түрде жүр екен?

Сырласары,

Мұң ашары,

Менің үшін кім екен?!

Лирикалық кейіпкер өлеңімен ақ қайыңға шер төгіп келеді де,
Өткен жылды,

Осы орынды

Ойлай-ойлай жүр ме екен?

Жар кеткенге,

Зар кеткенге,

Оған да дәл жыл ма екен?

Я болмаса

Көзден таса

Болып, дүние салды ма?

Жүзбен, мыңмен

Салқын көрден

Бірге орын алды ма?

Жауыз жазмыш,

Еткен қарғыс,

Ажал оқ боп тиді ме?

Ауру, аштық,

Бейбастақтық,

Жер, су отқа күйді ме?

Бернияз Күлеев лирикасындағы қайың мотиві оның әр өлеңіне өз
Жапырақтан сылдыр-сыбдыр үн келді,

Жындай жылжып, жай жорғалап жел келді.

Оң жағымнан сыйпап бір-ақ сүйді де,

Су сырласып шымшып-шымшып жөнелді.

Жын ба, құз ба, есерсоқ па, өзі не?!

Алаң қылып сүйгені несі мені де?

Мазағы ма, үйткені несі жапырақтың,

Баяны жоқ құрсын жынды желі де! [36, 218]

Қазақ әдебиетінде лирикалық шығармалары арқылы танылған, ХХ ғасыр басында
Бернияздың лирикалық мұрасының біразы – ғашықтық лирика: «Қайтер едің»,
Ақын лирикасында табиғат көрінісі едәуір орын алады. Әрине, табиғат
Берниязы лирикасындағы тамылжыған табиғат суреттері адамның жан дүниесімен қабысып,
Бернияз Күлеевтің бай мұрасының ішінде «Жердің жүзі жаз еді»,
Зерттеуші Ы.Дүйсенбаев «Бернияз Күлеев» деген мақаласында «Ақынның «Жердің жүзі
Ақынның поэмалары өзіндік шырайлы ойлары мен толғаныстары мол, көркемдік
«Жердің жүзі жаз еді» шығармасының атын өзі қойды ма,
Бернияздың поэмаларының бірі «Жердің жүзі жаз еді» деп аталуының
Ақын шағын кіріспеде жазған табиғаттың әсем көріністерін – «ызыңдаған
Сұлу табиғат саясы, қыз-келіншектің сәнді салтанаты ақынның жас жүрегін
...Алдағы жас өмірім,

Онда көрер көрігім –

Бәрі сенің қолыңда...

Соның бәрі сен үшін,

Тек дертіме ем үшін

Құрбан болсын жолыңда.

Не қылсаң да өзің біл,

Өзің сөк те, өзің күл

Сенің толық еркің бар.

Қашаннан да ойымда

Сенің ізгі жолыңда

Құрбан болмақ сертім бар...»

Бұл поэмада толымды терең теңеулер мен эпитеттер, аракідік метафоралар
Бернияздың енді бір көлемді шығармасы «Қайда екен». Ы.Дүйсенбаев: «1922
«Қайда екен», ең алдымен, Бернияз өлеңінің Абай жиі қолданған
«Қайда екен» былай басталады:

Ерте-ерте,

Ерте күнде

Ертедегі заманда;

Бұрынғы ел,

Қазіргі жер

Тегісінен аманда;

Ел ерікті,

Жер көрікті,

Нуы қалың, суы мол.

Дәулеті асқан,

Ері арыстан

Әділдігі – қасқа жол.

Жалпақ дала,

Бәрі айнала,

Жайылған мал, қонған ел.

Тауы асқар,

Көлі шалқар,

Қалың қайың, қорған бел.

Бай табиғат, сән-салтанат, уайым жоқ, сауығы көп, көл жағалай,
Біз бала едік,

Жас қана едік,

Бірге жүрдік, бірге өстік.

Құлын тайдай

Күліп ойнай,

Қол ұстасып күн кештік, -

деп басталады да, балалық кез, ақын жазғандай жастық, думанды,
Ол келісті ед,

Ақ періште ед –

Адам деуге сыймастай;

Қадалуға

Жан алуға

Әзірейіл де қимастай, -

деп, шығыс ақындарынша сүйгенің «ақ періште ед, адам деуге
Қара көзді,

Жібек сөзді,

Қолаң шашты, ай бетті;

Құбылған түс,

Тізілген тіс,

Аршын төсті, ақ етті

Қыр мұрынды,

Қызыл ерінді,

Қыпша белді, тал бойлы,

Ер жүректі

От мінезді

Көрген жанға жат ойлы...

Портретке ер жүректі, от мінезді, саналы, ойлы қасиеттер қосылған.
Кейде оттай,

Кейде оқтай,

Жас болса да сөзі бар.

Кейде бала,

Кейде дана,

Жан түсінбес кезі бар... –

деп тағы бірнеше өрнек қосыла суреттеледі.

Айлар, жылдар өтіп, жас есейіп, жастық шақ өткен соң,
«Қайда екеннің» төртінші, бесінші тараулары бейкүнә, пәк сезім, ғашықтар
Жай жарқылдап,

Күн сартылдап,

Қылды бәрін бір уыс.

Ібіліс сасып,

Бүгіп қашып,

Таба алмайды бір қуыс.

Бас кесілді,

Қан төгілді

Қанды топан жер басты, - делініп келеді де, одан
Өзгерді ел,

Өртенді жер,

Жел баяулап басылды.

Жер мен аспан

Айуан, адам

Сұрапылға бас ұрды.

Бұл өзгерістер жер мен аспанды айуан мен адамды бас
«Қайда екеннің» соңғы – алтыншы тарауы көлемі жағынан үлкен,
Шығарма бойына жарасымды қиыстырылған жас қайың бірде жапырақсыз «ыстық
Биыл сенің,

Өзге түрің,

Мәңгі өлместей жан біткен.

Жасыл жапырақ

Тұр сыбырлап,

Бар денеге сән біткен.

Жайқаласың,

Ән саласың,

Жас сұлудай жүзің нұр.

Торғын киіп,

Тұр бас иіп

Айналаңда қызыл гүл.

Сендей о да,

Толып нұрға

Жүрер еді жайқалып.

Өткен жыл,ы

Бітіп мұңы,

Зар орнына ән салып.

«Жүрер еді жайқалып», зар орнына ән салып» - деген
Бернияз лирик ақын, содан да болар адамның әр кездегі
Дүниені шарқ ұрып жарын іздеген жалынды жас «жарым -
...Айда болса,

Айда-жылда

Ұшып жетіп қонайын.

Айнамменен,

Зайрамменен

Мен де бірге болайын.

Көк пе, жер ме,

Су ма, жел ме,

Әлде алған ай ма екен?

Айтшы, қайың,

Айналайын,

Еркетайым, қайда екен?

Жарым – идеал,

Барым – қиял

Болсын-дағы, өтейін.

Опасызға,

Ұятсызға

Қойнымды ашып нетейін!

Ар іздеген,

Жар іздеген

От жүрегім жас уыз,

Солсын, кепсін,

Сенсін, өшсін,

Тастай қатып болсын мұз.

Көк пе, жер ме,

Су ма, жел ме,

Әлде алған ай ма екен?

Айтшы, қайың,

Менің жаным,

Айтшы, айтшы, қайда екен?! -

деп жыр тізілтіпті.

«Идеал» сөзі сол кездегі қазақ поэзиясында сирек, тіпті қолданылмаған
Қорыта келгенде, «Қайда екен» поэмасы жазба әдебиетте шығармашылықтың «қайың»
2. 2 Қазіргі қазақ ақындарының шығармашылығындағы «қайың» мотивінің көріністері

Қазіргі қазақ ақындарының өлеңдерінде һәм лирикалық туындыларында «қайың» мотиві
Мемлекеттік сыйлықтың иегері танымал ақын Фариза Оңғарсынованың «Жас қайың»
Егіп ем былтыр жас қайың

Үй жанына жағалай.

Мәпелеп оны баптаймын,

Бөбегін күткен анадай.

Мен жоқта анам суарып,

Өзімдей оны көреді.

Қараймын мен де қуанып

Желкілдеп өсіп келеді [38, 46].

Бұл өлеңді тағы бір қырынан алып қарасақ, қайың –
Ақ қайың тұр жағада,

Сағыныш боп санада

Жалғыз келіп тұрмын мен

Жылдар салып араға.

Айт сырыңды ақ қайың

Шығарып сап тұрушы ең

Бізге тілеп бақ дәйім.

Сонымен қатар қазақ әдебииетіне ХХ ғасырдың 60-жылдары қосылып, жақсы
Сары орманды сапырады

Бұл өлкенің желкем күні.

Алау түсті атырабы

Қаракүрең өртең гүлі.

Жел өтінде тұр майысып,

Қалың өскен балғын қайың.

Жапырағы тынбай ұшып,

Күзде өңі солғын дәйім.

Көңілімді толғап өткен

Уіліне көп қанып ем.

Соңғы кезде қолдан еккен

Жас орман-ау деп қалып ем [39].

Қайрат Жұмағалиевтің бұл «Жас қайың» өлеңіндегі қайың бейнесі ақын
Жердің нәрін бір-бірінен

Қызғанбаған балғын шақта-ақ.

Адам баласының ақыл-санасы пенделік ойға (қызғаншақ) жаман қасиеттердің шырмауына
Сосын ол ойды:

Бұл көне орман

Ірілігімен

Балғын қалпын қалған сақтап, - деп жалғастырады. Ақын жанының
Қайың образы қазақ поэзиясында өзіндік орны бар мәңгілік ұғым
Н.Оразалиннің «Жалғыз қайың» өлеңінде қайың образы ақын жанының арпалысқан
Шертілмеген көңілдегі сырдайын,

Жазылмаған жүректегі жырдайын.

Ну тоғайдан шеттеу қонып, бөктерде

Жабырқаулы жетім көңіл тұр қайың [40, 58].

Адам баласының, әсіресе шығармашылық адамның рухани әлемі көбінде көптен
Алыс-алыс қиырларға, кетті өрге,

Қия шыңға,тарап ұлы көктерге.

Қайың – арман қанат қақты «пыр» етіп,

Айналғандай ақ қанатты кептерге.

Бағанағы жалғызсыраған қайың жүрек енді құсқа, ақ кептерге айналып,
Қайың жалғыз...

Мен де бүгін жалғызбын,

Жел шулайды шамын жайып тал – қыздың.

Махаббатың үні жауып аспаннан,

Келеді иісі таңқурай мен жалбыздың.

Қайың жалғыз. Жалғызбын.

Мұндағы жалғыздықты жалғыздық дегеннен гөрі шығармашылық даралық, бөлек тұлға
Темірхан ақын өлеңдерінің динамикасында жаңа ғасырдың қуатты екпіні жатқанмен,лирикалық
Өсіп тұр қара батпақта

жаралған сынды жарқылдап,

ақ қайың аппақ соқпақтай

аспанға тіп-тік тартылған.

Құлпырып тұрған көктемде

Тірлікке ол толғам, ой салар.

Желпінер сонсоң

кеткендей

аралап бойын найзағай.

Денесі оның –

жастық ән.

Денесі оның –

ақ сүт, нұр.

Батпақты жердің астынан

прожекторым шапшып тұр [41, 36].

Ақынның поэзиядағы әлемге тән белгілер, яғни жалғыз жас қайың,
Темірханның өлеңінде жердің тартылыс күші қанша өзіне тартқанмен, шаттықтың,
Темірхандағы көкті әнге толтырып, аспанға шаншылып, сұлулықтай сыңсып, балтырын
Жағдайыңды жел айтты нашар деп тұр,

Жапырағыңды тағы да шашам деп тұр.

Тоғай айтты халқыңнан қалай бездің?

Орман деген еліңнен қашан кеттің?

Неге кеттің япырау ерен өткір

Балта болды ма еліңде керемет бір? [42, 300]

Жұмекеңнің өлеңдері қайың мен адамның арасында ішкі монолог. Ақын
Ал, міне сол Жұмекен дүниеден өткеннен кейін де біз
Әңгімемізге қайта оралсақ, Жұмекеңнің өлеңінде жалғызсыраған ақынның тағдырымен рухтас
Мені ешкім жоқ қорлаған, ашық тепкен.

Қиып түссе – арман не,

Қайзалағыш

Бір көк топас балтадан қашық кеткем!

Жүрек толы – жас төгу дайын емі,

Бұл тұрғаным – қайғы рас, уайым елі

Бәрінен де қауіпті ед өткір балта.

Өйткені оның сабы өзім – қайың еді.

Ақындық құдірет нені жазғанымен емес, қалай жазғанымен өлшенбек. Қазақ
Қазақстан Жазушылар Одағының мүшесі, жазушы Темір Мыңжастың «Ақ
Адам о бастан-ақ сұлулық сырын ұғып, туған табиғатпен тілдесе
Жұмабек Дәуренбековтің өмірінің соңғы жылдарында жазған, алайда жарық көріп
Қазақтың қара орманының жай-күйін ойлап, зердесіне салып толғана білген
«Ақ қайың» кітабының бір жерінде Жұмабек Дәуренбеков: «Сыланған сұлу
«...Ел басына кұн туған «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» заманында
Қазақ халқының белгілі күйшісі Байжігіт «Қайың сауған» атты тамаша
«Көктемде жасыл желек жамылған қайыңды орманды аралап көріңізші... Ақ
... Қалада жаңбырдың ізі қалыпты. Ағаш жапырағындағы мөлт еткен
Көңілі баладай пәк, пейілі даладай кең, күлсе де аңқылдаған
«Ақ қайыңның сыбдырынан сыр ұққан, көк желектің көлеңкесінен пейіл,
Әдебиеттің аламан бәйгесіне алпысыншы жылдардың аяқ шенінде «өзін-өзі сүйрелеген»
Келісерсіз, салыстырмалы тұрғыда қарап, ой елегінен өткерсек, жетпіс пен
Төлеген Айбергенов өз халқының әдебиетімен бірге қарақалпақ, өзбек, орыс
Т.Айбергеновтің қарақалпақтың қазіргі ақындарының кейбір шығармаларынан үлгі алғандығын, өзінше
Ы.Юсупов:

Алтын жапырақ, ақ балтырды қайыңдар,

Шарпыды ма қоңыр күздің ызғары?

Бұл сөзімді шулап көкке жайыңдар

«Сұлу екен Алматының қыздары!» -

десе, Т.Айбергенов:

Аққу мойын, ақ көйлекті қайыңдар,

Дәл сендердей менің де аппақ айым бар.

Бақытымды шулап көөкке жайыңдар,

Шулап көкке жайыңдар, ақ қайыңдар [43, 78], -

дейді.

Бұл не? Көшіріп алу ма? Жоқ. Керісінше, Төлеген үлкен
Т.Айбергеновтің шығармашылығы жайлы Ы.Юсуповтың бүгінгі ойын тыңдап көрейік: «Көпшілік
Бұлардың әрбірінің ақындық әруағы бар, жалаңаяқ жүгіріп, тікенекті тыңнан
Қорытынды

Қазақ әдебиетінің үлкен бір саласы – поэзия болатын болса,
Лирикалық шығармаларда ақынның өмірден түйген өз шындығын шынайы түрде
Қазіргі адамның көңіл-күйі, сезім әлемі, ішкі дүниесі қат-қабат, шытырман
Қазақ әдебиетіндегі М.Жұмабаев, Б.Күлеев сияқты ақындармен қоса, Н.Оразалин, Ф.Оңғарсынова
Сезімдердің барлығын бір арнаға салып, ортақ тақырыпта тоғыстырып тұратын
Поэзия өмірдің сан алуан құбылыстарын, сан қырлы бейнелерін, образдарды,
Табиғаттағы адамға ең жақын нәрсе – желекті де жемісті
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Қабдолов З. «Сөз өнері». Алматы, Қазақ университеті, 1993

2. Гуляев Н. А. Теория литературы, Москва, Высшая школа,
3. Тимофеев Л. И. Основы теории литературы. Москва, Просвещение,
4. Поспелов Г.Н. Введение в литературоведение. Москва, Высшая школа,
5. Жұмабаев М. Сүй, жан сәулем. Өлеңдер мен поэмалар.
6. Аймауытов Ж. Мағжанның ақындығы туралы. Таңдамалы шығармалар жинағы.
7. Елеукенов Ш. «Қосылып батыр түрік балалары». Мағжан ақын
8. Скосырев П. Наследство и поиски. М., 1961, 285-286
9. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – Алматы:
10. Айбергенова Т. Құмдағы мұнаралар. Өлең. – Алматы: Жазушы,
11. Тапанова С.Е. Қазақ романдарындағы ғашықтық сарын. Фил.ғыл.док.ғыл.дәр.алу үшін
12. Әдебиеттану терминдер сөздігі, Семей – Новосибирск, Талер –
13. Топоров В.Н. первобытные представления о мире (общий взгляд)
14. Байтұрсынов А. Өлеңдер мен тәржімалар. Публикация. Мақалалар және
15. Еремина В.И. Миф и народная песня // Миф.
16. Ақатай С. Халық дүниетанымының асыл қайнарлары. / Қазақ
17. Горький М. Шығармалар жинағы, 24-том -Москва, 1954, 469-бет.
18. Сейфуллин С. Екі томдық шығармалар жинағы. 1-том. -Алматы:
19. Ақатаев М. Күн мен көлеңке: Ғылыми-танымдық аңсар.–Алматы, 1990

20. Тіл таңбалы Адайдың ақындары. 2-кітап. (ХІХ ғасырдың алпысыншы
21. Эпштейн А. Творчество С.Есенина. -Москва, Новый мир, 1977.
22. Есенин С. Избранные. -Москва: Художественная литература, 1965.

23. Шәкәрім. Иманым. -Алматы: Арыс, 2000. -316 бет.

24. Қожекеев Т. Қазақ әдебиеті тарихының өзекті мәселелері. Алматы,
25. Серікқалиұлы З. Жандауа. Көркемдік ой танымына көзқарас: талдау,
26. Кожинов В.В. Основы теории литературы. -Москва: Знание, 1962.
27. Квятковский А.П. Поэтический словарь. -Москва: Сов.энциклопедия, 1966. -375
28. Гинзбург Л.Я. О лирике. –Ленинград: Советский писатель, 1974.
29. Кеңшілікұлы А. Қарлығаш-дәурен. - Алматы: Жазушы, 2005.

30. Егеубаев А. Сыр мен сымбат. -Алматы: Жазушы, 1981.
31. Тимофеев Л.И. Венгров Н. «Краткий словарь литературоведческих терминов».
32. Михайлов А. Лирическая поэзия. –Москва: Сов.Писатель, 1955. -226
33. Мырзалиев Қ. Сөз сиқыры. –Алматы: Жазушы, 1983. -462
34. Белинский В.Г. Разделение поэзии на виды и роды.
35. Жұмалиев Қ «Әдебиет теориясы», Алматы, Ғылым,

36. Күлеев Б. Шығармалары. – Алматы, 2004.

37. Жәмішев Ә. Жыр жанры. –Алматы: Жазушы, 1970. -290
38. Оңғарсынова Ф. Шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 2004.
39. Жұмағалиев Қ. Өлеңім – менің өнерім. – Алматы:
40. Оразалин Н. Таңдамалы шығармалары. – Алматы: Жазушы, 2007.
41. Медетбек Т. Баба дәстүрдің мұрагері кім? –Алматы: Қағанат,
42. Нәжімеденов Ж. Темірқазық. – Алматы: Жазушы, 1982. -342
43. Айбергенов Т. Өлеңдер жинағы. –Алматы: Жазушы, 1970.