Қожа Ахмет Йасауидің Диуани хикмет шығармасы диплом жұмысы
Мазмұны
Кіріспе..................................................................................................................4
Қожа Ахмет Йасауидің «Диуани хикмет» шығармасының құрылысы....8
Хикметтердегі әділет пен зұлымдықты сипаттау көрінісі.......................30
«Диуани хикмет» шығармасының көркемдігі...........................................38
Қорытынды.........................................................................................................56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі....................................................................59
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: 58 бет
Пәні: Соңғы қосылған дипломдық жұмыстар
-----------------------------------------------------------------------------------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Мазмұны
Кіріспе..................................................................................................................4
Қожа Ахмет Йасауидің «Диуани хикмет» шығармасының құрылысы....8
Хикметтердегі әділет пен зұлымдықты сипаттау көрінісі.......................30
«Диуани хикмет» шығармасының көркемдігі...........................................38
Қорытынды.........................................................................................................56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі....................................................................59
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Зерттеу жұмысында Қожа Ахмет Йасауи және
Дүниежүзілік әдебиет тарихының қазына қорын молайтқан таңдаулы туындылардың елеулі
Қожа Ахмет Йасауи жөнінде сөз қозғағанда сол ірі тұлғамен
Ақынның дүниеге келген мерзімі туралы нақты дерек жоқ.
Йасауидің өмір жолын бірқатар деректер Бұхаралық атақты сопы Жүсіп
Ұлт әдебиетіне «Диуани хикмет» сынды өміршең мұра қалдырған Йасауи
Түркі топырағындағы бай әдеби дәстүрден бастау алған Йасауидің «Диуани
Заман ауысқан сайын әдеби мұраларға деген бағалау жүйесі өзгеріп,
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ғасырлар бойы Иасауи мәдениеті өзіндік сипатпен
Иасауи туралы ғылыми негіздегі алғашқы зерттеу түрік ғалымы Ф.
Түркілік мәдениет пен діл табиғатын игеру барысында Батыстық ғалымдар
А.Н.Самойлович Иасауидің ақындығын, Е.Э.Бертельс оның сопылық әдебиеттегі орнын, В.В.Бартольд,
Отандық абайтанушы-ғалым М. Мырзахметұлы, Х.Ж.Сүйіншәлиев, Ә.Қоңыратбаевтың, Н.Келімбетов, Р.Бердібаев,
Иасауитану және тарих мәселесі өзекті тақырып. Бұл тақырып туралы
Зерттеу жұмысының болжамы. Қ.А.Йасауидің «Диуани хикмет» шығармасының құрылымы мен
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Қожа Ахмет Йасауи хикметтерінің
Қожа Ахмет Йасауи өмір сүрген дәуір ерекшелігін, сол заманның
Қожа Ахмет Йасауи поэзиясының құрылымдық, жанрлық ерекшеліктерін талдап, жүйелеу;
Ақын хикметтерінін жанрлық бітім-болмысын, ерекшеліктерін талдап-таразылау, хикмет жанрының шығу
Көне және ежелгі түркі әдебиеті мен Йасауи поэзиясының сабақтастықтарын,
Ақын шығармаларындағы әділдік пен зұлымдық көрінісін айқындау;
«Диуани хикметтегі» көркемдік-бейнелеу құралдарына талдау жасау;
Қожа Ахмет Иасауи жасаған ілімнің маңызын саралау.
Зерттеу жұмысына тірек нұсқа ретінде «Диуани хикметтің» Алматы
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының
Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
Қожа Ахмет Иасауидің «Диуани хикмет» шығармасының
құрылысы
Қазақтар арасында Иасауи хикметтері жазбаша да, ауызша да тарады.
Хикметтердің халық арасында ауызша түрде кең тарағандығы оның әуел
11-12 буынды өлеңдегі бунақтың талғамалы орнының 4 буыннан тұруы
Түркi халықтары жазба әдебиетiнiң бастауында тұрған көрнектi тұлғалардың бiрi,
Ортағасырлық түркi поэзиясына араб-парсылық аруз өлшемiнiң елеулi әсер еткенi
Хикметтер құрылысы жайындағы йасауитанудағы алғашқы байсалды талдау, тиянақты тұжырым
Хикметтер құрылысына қатысты әдебиет зерттеушісі Х.Сүйіншәлиев: «Өлеңдерінің түріне қарағанда
Әр кім қылса тариқаттың дұғасын,
Әуелі шариғатты білмек керек.
Шариғаттың істерін ада қылып,
Одан соңыра бұ дұғаны қылмақ керек, –
деп берілген жолдар түпнұсқада:
Һәр кім қылса тариқатны дағуасыны
Ошал мүмин шариатны білмәк керек
Шариғатны ішлеріні ада қылып,
Андын соңра бу дағуаны қылмақ керек, (12)
түрінде, яғни тұтастай он екі буынды өлшемде келеді. Мұндай
«Диуани хикметті» тілдік тұрғыдан қарастырған көрнекті тілтанушы Р.Сыздықова өзінің
Хикметтер құрылысына қатысты ішінара зерттеулер жүргізген жас ғалым Т.Қыдыр
«Диуани хикметті» ауызша әдеби дәстүр аясында қарастырған фольклортанушы Б.Қорғанбек
Шығармаға жасалынған талдаулардан Йасауи хикметтерінің ХІІ ғасырда дүниеге келген
Иасауи хикметтерінде ең жиі қолданылған (шамамен 70%) өлең түрі
«Диуани хикметтегі» 12 буынды өлеңдер екі түрлі ұйқасқа құрылған:
Келтірілген жолдардың қос тармақты жеке бәйіттер емес, біртұтас шумақ
12 буынды Иасауи хикметтерінің 4+4+4 бунақтық жүйемен құрылып,
Аталмыш өлшемге қатысты шешімін таппаған ендігі бір мәселе Йасауи
Йа, Иләхи, хамдың бірлә хикмет айтыб,
Заты ұлығ хожам, сығынып келдім сәңа.
Тәуба қылыб, күнәһымдын қорқыб қайттым,
Заты ұлығ хожам, сығынып келдім сәңа.
Қырық бірімде ыхлас қылдым йол тапай деп,
Еранлардын һәр сыр көрсам, мен йапай деп,
Пірмұған ізін алыб, мен өпә деб,
Заты ұлығ хожам, сығынып келдім сәңа.
Келтірілген үзінділерден 12 буынды Йасауи хикметтерінің ұйқас құрылымы тұрақты
12 буынды Йасауи хикметтеріндегі тармақ үйлесімінің өзіндік ерекшелігі бар.
Құл хуа Аллмах, субхан Аллах уирд әйләсам,
Бір уа барым, дидарыңды көрермін му?! [2, 65].
12 буынды Йасауи хикметтері бірыңғай төрт тармақты шумақтардан құралады.
Он екi буынды Йасауи хикметтерiнiң алғашқы шумағының ұйқас бiтiмi
Йасауи хикметтерінде жиі қолданылатын екінші бір өлшем – 7-8
Йасауи хикметтеріндегі 14 буынды тармақтардың 7 буынды екі жолды
Йасауи хикметтерінде 7 буынды өлшем қолданылған деп есептейтін М.Ф.Көпрүлүнің,
1920-30 жылдары «Хожа Ахмет Яссауи» атты көлемді зерттеу
Зерттеушiлердiң бiр бөлiгi сопы ақын хикметтерiнiң түркiлiк буындық өлшеммен
Йасауи қолданысындағы өлшем мен ұйқастың өзiне дейiнгi түркi поэзиясындағы
Ұйқас мәселесiне келсек, жоғарыдағы секiлдi дәстүр жалғастығының айқын iздерi
Ғазал ұйқасына келейiк. Арузға негiзделген таза күйiндегi ғазал ұйқасы
Йасауи хикметтерiнде 7-8 буынды өлшемнiң бiршама қолданылғаны белгiлi, хикмет
Монғол шапқыншылығы нәтижесiнде Шағатай ұлысының құрылуы ХIII ғасырдың орта
Қашқари сөздiгiндегi өлеңдер мен жыраулық поэзия арасын байланыстыратын ең
«Түрiк тiлiнiң сөздiгiнде» тек 7-8 буынды өлеңдерде кездесетiн аааб
Араб-парсы поэзиясында қостармақ-бәйiттерге негiзделетiн өлең түрлерiнiң бiрiн – ғазал
Йасауи өзінің поэзиялық туындыларын «хикметтер» деп атаған. Бұл тұста
Әдебиеттанушы А.Шарипов «хикмет» ұғымы аясында ғазал, қыта, мадақ, мінәжат,
1. Араб-парсы поэзиясындағы жанрлық түр ретіндегі хикметін нақыл сөздерден,
Сүннәт ерміш кафир болса берма азар,
Көңлі қаттығ діл азардан Хұда безар. [2, 22-б.].
Йасауи туындыларының ең басты ерекшелігі де оның тұтасымен хикметте
2. Хикмет жанры аясына Йасауи кіріктірген екінші бір шығыстық
Иә, Иләһи, хамдың бірлә хикмет айттым,
Заты ұлық хожам, сығнып келдім сәңа.
Тәуба қылыб күнәһымдын қорқыб қайтдым,
Заты ұлық хожам, сығныб келдім сәңа. [2, 15-б.].
Мұндай мінажат үлгілері дәстүрлі буындық өлшемдермен жазылып, түркілік табиғи
3. Мадақ үлгісіндегі хикметтер – Йасауи туындыларында қамтылған және
Он секкіз мың ғаламға
Сәруар болған Мұхаммед!
Отұз үч мың асхабқа
Рахбар болған Мұхаммед! – деп жырласа [2, 47-б.]. «Әлібек
Базардағы пістедей
Мұрның сұлу, Құмарлан!
Алты таспа қамшыдай
Жоның сұлу, Құмарлан! – деген мадақ жолдары кездеседі [16,
Уа, Алатаудай Ақшадан
Асып тудың, Бөгенбай!
Болмашыдай анадан
Болат тудың, Бөгенбай! [17, 76-б.].
Қашаған Күржіманұлының Есқали сопыға айтқан өлеңінде де дәл
Пайғамбарлар туғанда,
Бесік болған бұл ағаш.
Ибраһим қағба салғанда,
Есік болған бұл ағаш.
Мұнаралы әр жерде
Мешіт болған бұл ағаш [18, 92-б.].
Демек, Йасауи хикметтеріндегі мадақ шығу тегі жөнінен түркілік негізбен
4. Ғазал – Қожа Ахмет Йасауидің түркі әдебиетіне әкелген
Түркі поэзиясындағы өлең түрі және жанр ретіндегі ғазалдың бастауында
Йасауи ғазалдарының негізгі идеялық тінін жалған зарынан жоғары тұрып,
Йасауи түркі поэзиясына жанр ретінде де, өлең түрі ретіндегі
5. «Диуани хикметтің» құрамында қыта жанрында жазылған бір хикметтің
6. Йасауи хикметтерінде көрініс тапқан дәстүрлі жанрлардың бірі –
«Диуани хикметтегі» айтыс үлгісі бейіш пен тозақтың айтысы ретінде
«Бейіш пен тозақ айтысының» мән-мазмұны белгілі йасауитанушы М.Жармұхамедұлы монографиясында
7. «Хикмет» ұғымымен қатар кей тұстарда Йасауи өз туындыларына
Құл Хожа Ахмад гауһар йаңлығ хикмат айтты,
Еранларға хизмат қылыб назар табды,
Тоқсан тоққыз мың хикмәт айтыб, дастан қылды,
Дастан қылыб бустан ичра йурмақ учун [2, 213-б.].
«Дастан» сөзінің түбірі парсылық болғанымен, түркі халықтарына ерте сіңіп,
Белгілі әдебиеттанушы Х.Сүйіншәлиев Йасауидің алпыс үш жасқа дейінгі өмірін
«Диуани хикмет» құрамындағы дастандарды бөліп қарастыра отырып, А.Ахметбек Мансұр
Түркі әдебиетін тақырыптық тұрғыдан ерекше байытқан Йасауи ақын тудырған
Ислам дінінің енуімен бірге төл әдебиетіміздегі сыйыну мәнді жырлар
Қазақ әдебиеттануындағы теориялық зерттеулердің негізгі іргетасы кеңестік кезеңде қаланғаны
Төл әдебиетіміздегі мінәжат жанрының қалыптасу, даму жолдарын егжей-тегжейлі қарастыруды
Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінде Тәңірі жаратушы, жарылқаушы, күш беруші, ұлықтаушы,
Йасауи «Мінәжатының» идеялық-мазмұндық қыры М,Жармұхамедұлы, С.Дәуітұлы, А.Ахметбек секілді ғалымдар
Йасауидің аруз өлшемдерін пайдалана отырып, бірқатар хикметтер жазғаны белгілі.
7. Оқығанға / қылурмын / анда шафқат, 4+3+4
8. Қиямат / күнідә // қылғум / шафа’ат. 6+5
11.Тіләгі / һәрне болса / тәңрі бергай, 3+4+4
12. Мұхаббат / шауқыны // көксігә // салғай. 6+5
Дәл осы жолдарды аруздағы хажаз өлшемінің «мафаилун/мафаилун/фаилун» үлгісіне салып
7. . . ./ . . . / .
8. . . ./ . . . / .
11. . . ./ . . . / .
12. . . ./ . . . / .
Түрік арузының заңдылықтары бойынша қарастырылған «Мінәжат» жолдары хажаздың таңдалған
Осы тұжырымға қарсы мәнді секілді көрінсе де тағы бір
Сонымен, кез келген ұлт әдебиетіндегі секілді жалбарыну мәнді тіркестер,
«Мінәжат» сөзінің «тілек» сөзімен түбірлес, мәндес екенін, екеуінің де
Бірінші тілек тілеңіз,
Бір Аллаға жазбасқа.
Екінші тілек тілеңіз,
Ер шұғыл пасық залымның
Тіліне еріп азбасқа.
Үшінші тілек тілеңіз,
Үшкілсіз көйлек кимеске,
Төртінші тілек тілеңіз,
Төрде төсек тартып жатпасқа.
Бесінші тілек тілеңіз,
Бес уақытта бес намаз,
Біреуі қаза болмасқа…
Алла атымен басталып, дәстүрлі мінәжаттарға тән бірқатар сарындарды қамтитын
Қорыта келгенде, Қожа Ахмет Йасауи шығармашылығында ғазал, қыта, мінәжат,
Мінәжат сынды терең лиризмге құрылған жанр отты, ойлы жыраулар
Хикмет жанрында байсалды ой-толғау, парасатты насихатпен қатар ширыққан сезімдердің,
2. Хикметтердегі әділдік пен зұлымдықты сипаттау көрінісі
А.Йасауидің «Диуани хикмет» атты екі әлемнің де мән-жайын сипаттайтын
Қазақ жерінің ортағасырлық мәдениетінің дамуында Яссауи жазған «Диуани Хикмет»
А.Йасауи ел ішінде әділдігімен аты шыққан адам. Шешендігі мен
Құл Қожа Ахмет, әрбір сөзің дертке дәрмен,
Тәліптерге (шәкірттерге) баян етсем қалмас арман.
Төрт мың төрт жүз хикмет айт хақ пәрменімен,
Пәрмен болса, өлгенше жырласам мен , -
деп даналық сөздердің 4 мың 400 жол екендігін ескерткен.
Яссауидің «Даналық кітабы» кезінде Орта Азиядан бастап, Еділ жағалауына
«Диуани хикмет» шығармасында тәлім-тәрбиелік ой-пікірлерінің үлкен бір саласы –
Кітап ашып, сүрелердің мәнін сұрап,
Ұққаныма асықтым, әзер шыдап.
Қол қусырып, ұстазымның сөзін сыйлап,
Жаутаң қағып, көңілін бағып тұрмын мен де.
Осы хикметтердегі тәлімдік ой-пікірлері имандылық тәрбиесімен ерекше қиюласып, ұрпақты
Жеті жаста Арыстан баб келді бабам,
Хақ Мұстафа аманат берді маған.
Сол сәтінде-ақ, көңілім тауып баян,
Нәпсім өліп, тәңірі жолына түстім мен де.
Йасауидің адамның жас ерекшеліктеріне берген сипаттамалары қазіргі ғылыми қағидалармен
Йасауи өз хикметтері арқылы жеті принципті жеткізген:
Аллахқа деген махаббат.
Ықылас пен шынайылық.
Адамға деген сүйіспеншілік.
Кішіпейілділік.
Әйел мен еркек теңдігі
Еңбекті бағалау
Ілім мәселесі
«Диуани хикметтің» алғысөзінде жалпы мұсылман дінінің негізгі қағидаларын, шарттарын,
Ақын «Диуани хикмет» шығармасы арқылы адамзатқа ақыл, өсиет айта
Қайда жүрсең көңіл жұмсақ сыпайы болғын,
Көре қалсаң мүсәпірді сырлас болғын.
Махшар күні тәңірге жақын болғын,
Менменсіген халықтан қаштым міне.
Бұл хикметінде ақын адамдардың бір-біріне деген бауырмалдығын, мейірімділігін, сүйіспеншілігін
Қожа Ахмет жырлары әділдік, шапағаттық, мейірімділік, тақуалық, шыншылдық, ойлылық,
Сөзімді айтам зейін қояр барша жанға,
Жан жылуын, жүрек отын аңсағанға.
Демеу болсын ғарып, пақыр, шаршағанға,
Кекірейген кердендерден қаштым міне.
«Диуани Хихмет» атты діни-сопылық қағидалармен қатар оқу, білім алу,
Қожа Ахметтің даналық сөздерінің көбі ұстазы Арыстанбаб жиі еске
Қожа Ахмет базбір хикметтерінде надандарға сөзіңді қор етпе, мейірімсіздерден
Шам айналып көбелектей түстім күйге,
Жалын атып, от боп жанып күйдім мен де.
Бұрынғыдан күрт өзгеріп бөгде болдым,
Алла түспес ауызымнан, пенде болдым.
Міне, осылай Аллаға деген сүйіспеншілігі арқылы адалдық пен ақиқат
Қожа Ахмет Йасауи діндар ретінде Аллаһқа ерекше ден қойған.
Ел, дүние халқымызда қайырым жоқ,
Патша мен уәзірлерде әділет жоқ,
Дәруіштердің дұғасында қасиет жоқ.
Түрлі бәле халық үстіне жауды достар [2, 17-б.].
Йасауи мемлекет өмірін әділетке, теңдікке, қайырымдылық пен сенімге негіздеп
Иман жоқ сүймегенде, жаны да жоқ,
Болмайды Расул сөзін танып әлек,
Немесе:
Бар дүние менікі деген сұлтандарға,
Ғалам малын сансыз жиып айдағандарға.
Өмірі сауық-сайран құрғандарға,
Өлім неше бір опа қылмайды деп.
Осындай дүние-мүлік үшін жанын жалдап, арамдық, сұмдық, зұлымдыққа барған
Йасауи білім мен ғылымның қоғамдағы орнына аса жоғары баға
Қожа Ахмет Йасауидің өз хикметтеріне алтын арқау еткен басты
Сүннатларын махкам тутиб уммат булғил,
Кеча, кундуз айтыб улфат булғил.
Нафсидан кечиб, жафасини рахат билгил,
Андағ ғашық еки кузи қирян иурун...
Бұдан байқалғандай, ақынның құдай салған қиыншылық пен азапты да
Қожа Ахмет Иасауи бір Аллаға деген қалтқысыз сенім-нанымның ақыры
Ақын надандықтың адам баласына келтірер зияны мен бүлігін жеріне
Наданмен өткен өмірің тозақ болар,
Надан барса тозақ одан қашар.
Наданмен тозаққа қарай қылма сапар,
Надандардың ортасында суық шалғандай болдым мен-й.
Надан хәлін менен сұрама, көңілім қапа,
Хақтан қорқып қайғы тұтсам, күлер «қақа».
Араны ашық, нәпсі ұлық, мысалы лақа,
Надандардан қорқып саған келдім мен-ә.
Жер астына қашып кірдім надандардан,
Қолым жайып дұға тіледім жомарттардан.
Ғаріп жаным мың садаға даналардан,
Дана таппай жер астына кірдім мен-ә!
Қожа Ахмет Иасауи құдайға беріліп құлшылық етушілердің өзін жалған
Ақын өзі жеті жасында пайғамбарымыздың Мұстафаның (с.а.с.) арнап қалдырған
Тақуамын деп зор санар, көзіңнен шықпайды жасы,
Көңілдерінде дерті жоқ, қалай ауырар басы.
Өтірік, айла қылса да, құдайға мәлім бар ісі,
Арыстан Бабам сөздерін есітсеңіз тәбәрік.
Шәкіртпін деп айтады, көңілінде жоқ шындығы,
Шын шәкіртті сұрасаң, іші-тысы гәуһар дүр,
Хаққа аян сырлары, жемістері таза дүр,
Арыстан Бабам сөздерін есітсеңіз тәбәрік!
Сөйтіп, арамдық пен өтірік-өсектен, нәпсіқұмарлықтан жиіркенбейтін шәкіртсымақтарды ақын өлтіре
Қожа Ахмет иасауидің көп хикметтеріндегі негізгі түйін: адам
Қожа Ахмет Иасауидің кешірімділік, төзімділік туралы ой-пікір, тұжырымдарын жүйелеп
Қожа Ахмет Иасауидің ендігі бір үлкен мән берген, аяусыз
Құранда адамның табиғаты мен мінезіне байланысты анықтамалар өте көп.
Адамның жақсылық, парасат, сөзімен, әс-қимылымен және жақсы оймен қарулануы
Йасауи түсінігі бойынша, Хаққа жеткізер жолда дәулет-сәулетке қызықпай, мансап
Құл Қожа Ахмет, қырыққа кірдің, нәпсіңді қырқ,
Мұнда жылап ақыретте бол ағриқ (таза).
Пүсат, иман, шариғат дүр мағына – тариқ.
Тариқ кірген Хақтан ұлыс алды, достар. [5]
Ахмет Йасауи өзінің хақ жолын уағыздау қызметінде, сопылық оқуды
Қожа Ахмет Йасауи пайғамбар жасына келгенде, бар дүние-мүлкін кедей-кепшіктерге,
Жер астына қашып кірдім надандардан,
Әлкім ашып, дұға тілеп мір даналардан.
Ғаріп жаным мың садақа даналарға,
Дана таппай жер астына кірдім міне. (6-хикмет)
Яғни, Йасауи жер астына түсіп, ел-жұрттан оңашалануының бір себебі
Осы қылуетте Йасауи өзінің хикметтерін бір жөн-жобаға келтіріп, толыққанды
Қорыта айтқанда, Қожа Ахмет Йасауидің «Диуани Хихмет» шығармасы діни-сопылық
3. «Диуани хикмет» шығармасының көркемдігі
Қожа Ахмет Йасауи поэзиясының көркемдігі туралы сөз қозғағанда ескерілуге
«Қазақ әдебиетінің тарихында А.Ясауи кезеңдік әдебиет өкілі деп танылады,
Йасауиге дейінгі түркі поэзиясының аса бай болмағанымен, өзіне тән
Теңеу. Бейнелеу құралдарының ішіндегі ең белсенді қолданылатыны, қарапайым көркемдігімен
Йасауи қолданысында теңеулердің бірнеше сөзден құралған күрделі түрлері де
«Теңеу де өзге көріктеу амалдары сияқты түркі поэзиясында өте
Өз ойын түсінікті де көрікті жеткізе алған Иасауи «көрікті
Ақын түркі ауыз әдебиетінің сүрленген көркем тілін қолданысқа салуда
Иасауи өзінің философиялық ойларын не сопылық оқуын бейнелеуде күрделіліктен
Үмметпін деп қылмасаң, өлген жақсы,
Қара жердің қарнын жарып кірген жақсы.
Қызыл жүзі рең кетіп солған жақсы,
Пірмұған қызметінде жатқым келер. (67-х.)
Сөйтіп, суреткердің образ бейнесінің дәл штрихын беруде жай теңеулердің
Нәпсім мені оттай жанып жолдан ұрды,
Жүз мың түрлі тағам қылып дүкен құрды.
Аузын ашып әр ғәйішке мені ұрды,
Қайрат берсең сұм нәпсіні мүшелесем мен. (9-х.)
Автордың нәпсіге деген қатынасын «мүшелесем» сөзінен-ақ тануға болады. Адам
Елу жаста ермін дедім пиғылым зағип,
Көзімен қан төкпедім бауырымды езіп.
Нәпсім үшін көп жүгірдім иттей кезіп,
Заты ұлы қожам сиынып келдім міне. (18-х.)
Адам неғұрлым нәпсіқұмарлыққа берліген сайын оның көңілі қарайып, адамдық
Дүние мендік дегендер,
Жаһан малын жиғандар.
Керкес құстай болумен
Ол қарамға батарлар. (45-х.)
Қазы, имам болғандар,
Нахақ дуға қылғандар,
Есек сияқты болумен
Жүк астында қаларлар. (45-х.)
Иасауи адамның жағымсыз мінез-құлқын сипаттауда сөз иірімдерін қолдануда алдына
Тәкәппар тонын кидірген нәпсіһауа емес пе?
Сараңдық үйіне үйілткен, жақсы-жаман сөйлеткен,
Қатігездікке салғызған нәпсіһауа емес пе?
Менмендік атын міндірген, жаман жазық қылдырған,
Ұлы қиғуға қойдырған нәпсіһауа емес пе?
Бұл суреттен тон киген адамның қорбиып, жан-жағына көз салмай,
Сөз пырағына мінген ақын адамның ішкі сезімдерін, буырқанған көңіл
Тасқын келген дариялардай жұлынсам мен,
Азып қалған боталардай боздасам мен... (10-х.)
Көңілі адалмен бірге зәкір болып,
Алпыс үш тамырлары нұрға толып,
Жаздағы бұлбұл құстай уаллаһи болып,
Сайрап, талдан талға қонар, достар. (42-х.)
Әркім күйер жанған отқа болар отын,
Жаны күйсе, ағзасынан шығар түтін,
Бауыры оның пара-пара жоқ дүр бүтін,
Халыққа сау кқрінен жарасы жоқ. (112-х.)
Жүрек-бауыры кәуіп болды еріп ақты. (118-х.)
Байқап отырсақ, «Диуани хакметте» жан-тән азабын беру түркілердің жүрек-бауырға
Қасретінде жүрек-бауырымды дағласам мен...(10-х)
Бауырым пісіп, көзде жасы шаштым міне.. (13-х.)
Әуезбенен оқыса, бауырымды жыртар... (25-х.)
Хақ жолында бауыры күйіп барйа болар... (36-х.)
Жадын айтып бауыры пісіп, іші күйсе... (42-х.) т.б.
Хақ пен нәпсі мақсаттарының жараспас табиғатын соғыс атрибуттарымен беру
Һуә семсерін қолға алып нәпсіңді қыр... (19-х.)
Хақ қылышын қолға алып нәпсімді шаптым... (19-х.)
Айқындау. Сөз мәнерлілігін арттыруда Йасауи өнімді қолданған көріктеуіш құралдардың
Күрделі айқындаулар мысалы Йасауи хикметтерінде айтарлықтай жиі кездеседі. Есімшелер
А.Байтұрсынов айқындауларды көріктеу үшін және лақаптау үшін айтылатын айқындаулар
Ауыстыру. Әдеби тілдегі көріктеу құралдарының ішіндегі күрделі де көп
Йасауи қолданған метафоралардың әр алуандығы, байлығы, күрделілігі ақын дүниетанымының
Кейде ақын бір сөздің негізінде бірнеше ауыстыру тіркестерін жасайды.
Йасауи ауыстырулары бейнелі тілге бейім халқымыздың әдебиетіне ғана емес,
Қайталаулар. Йасауи ақын туындыларында аталмыш көркемдік әдіс те өзінің
Нәфсім мені йолдын өріб, хар әйләді,
Телмүртіріб, хапайыққа зар әйләді.
Зікір айтурмай, шайтан бірлә йар әйләді,
Ажизмын деб нәфсі башыны йанчтым мән-а [2, 78 б.].
Надан бірлә еткән өмрің нар-у сақар,
Надан барса, дозақ андын қылғай хазар.
Надан бірлә дозақ сари қылмаң сафар,
Надан ичра хазан йаңлығ солдым мән-а [2, 51 б.].
Инверсия – түркі өлеңіне ежелден етене әдістердің бірі. «Диуандағы»
Арнаулар мен шешендік сұраулар. Йасауи туындыларында аталған қос әдіс
Дербес тариқат құрып, тәжірибе арқылы кол жеткізілетін хал ілімін
Ху халқасы құрылды, әй дәруішләр, келіңләр,
Хақ софрасы йайылды, андын үлүш алыңлар [2, 43-б |
...Ыхлас білән махаббатның жамын ічіб,
Жан-у ділдә Хай зікріні айтың, достлар [2, 66-б.].
Жарлай арнаулардың адресаты кей тұста жекеше түрдегі қараитпа сөздер
Сұрай арнау:
Йаранларны басқан ізін көзгә сүрсәм,
Пірмұған мәні йолға салар мукин?! [2, 92 б.]
Йаш орныға қаным төкіб, куәһ қылсам,
Достлар, хожам мәні бәндәм дегәй мукин?! [2, 97 б.]
Зарлай арнау:
Хасратында башдын-аяқ дәрд әйләсәм,
Бір уа барым, дидарыңны көрәрмін му? [2, 71 б.]
Тәубә қылыб, күнәһымдын қорқыб қайтыб,
Заты ұлұғ хожам, сығныб келдім саңа [2, 18 б.].
Йасауи арнаулары көп жағдайда жауабы өз мазмұнынан аңғарылатын шешендік
Әй бихабар, хақ йолыда өлмәсмусын,
Рийадатны қатығ тартыб, солмасмұсын?
Қанлар төкіб, ишқ отыға күймәсмүсін,
Мұнда йығлаб, ахиратда күлмәсмүсін? [2, 119 6.]
Хикметтерде шешендік сұраулардың дербес үлгілері де молынан кездеседі:
Сансыз ажаб бу көңлімдән кетмәс болды,
Сийасадлығ ұлұғ күндә не қылғаймын?
...Хич білмәдім нечук кечті өмрім мәні,
Сұрар болса, мен құл анда не қылғаймын? [2, 172
Ұлғайту. Сезімдер палитрасы шексіз бай Йасауи ақынның хикметтерінде көркемдік-бейнелеуіш
Ұлғайту қолданыстарының Йасауи тілінің негізгі стильдік ерекшеліктерінің бірі ретінде
Кішірейту. «Диуани хикметке» кішірейту мәнді қолданыстар да жат емес.
Дамыту. А.Байтұрсыновтың ізімен көрнекті әдебиеттанушы Е.Ысмайыловтың дамытуды түйдектету және
Хикметтерде сондай-ақ тұспалдаудың, кейіптеудің элементтері кездеседі. «Нәфсім ічін көб
Кейіптеу әдісі де Йасауи хикметтерінде толық қуатында көрінбегенімен, оның
Бернелеу (символ). Сопылық лириканың ең айшықты көркемдік құралдарының бірі
Сопылық лириканың ең өміршең символы - пәруана мен шам
Дария мен тамшы парсы сопылық поэзиясында әрі дихотомиялық образдар
Сопылық поэзиядағы тұрақты символдардың бірі – шарап. Әрі символ,
Йасауи хикмәтні қадрігә йеткіл,
Хум ғишқыдын мәй бір қатра татқыл.
Хум ғишқыдын кіші бір қатра татғай,
Хұданы уәслігә бір йола батқай [2, 264 б.].
«Тариқатның гүлзары», «мұхаббатның бустаны» («бағы») тіркестерімен келетін «гүлзар» және
Йасауидегі жар – жалғыз Алла. Оған деген таза да
Йасауи хикметтерінде арнайы көркемдік құралдардан тыс экспрессивтік бояуы қалың
Астанаға башым қойыб, тәуба қылсам,
Ғайбат қылған тілләрімні йүз мың тілсәм,
Кинаһ қылған ужудларым пәре қылсам,
Достлар, мені хожам бәндәм дегаймукин?! [2, 187 б.]
Кемелдікке ұмтылған жанның сопылықта жеті түрлі мақамы (сатысы) болатыны
Йасауи ақын белсенді қолданған көркемдік әдістердің бірі – баяндаулар.
Суреттеу әдісі негізінен оқиғалы хикметтерде қолданылады. Бұл ретте де
Афтаб құдды найза бойы келіб тұрғай,
Хауа мидек, йер темурдек кызыб тұрғай.
Ғазаб қылған бәндә күйіб, көмір болғай,
Тілі йергә сүрәлибән йүрәр ерміш [2, 149 б.].
Кейіпкер образын тұлғаландыруды басты орынға қоймайтын Йасауи хикметтерінде тура
Расулаллаһ қайсы тараф бара билмай,
«Нечүк болды үммәтларым» дерін қоймай,
Бир заман олтурурға сабыр қылмай,
Баш йалаң, аяқ йалан йүрәр ерміш [2, 153 б.].
Бейнелілік жүйесі аса бай Йасауи хикметтерінде жиі кездесетін образ
Йасауидің образ-персонаждар әлемі аса бай. Сопылық поэзияның шарттарына сәйкес
«Ақырдың пайғамбары», «пайғамбарлар мөрі» саналатын Мұхаммед пайғамбар бейнесі –
«Диуани хикметте» Йасауидің ұстаз-пірі саналатын Арыстан баб пен тылсым
Йасауи хикметтеріндегі персонаждар жүйесі бірнеше сатыдан құралған. Ақын өз
Хикметтер авторының тұрақты адресаты – дидар талап мүридтер, алқа
Йасауи сомдаған образдар объект-кейіпкер ретінде көрініс беріп отырса, хикметтердегі
Қорыта келгенде, түркі сопылық поэзиясының тұңғыш толымды туындысы «Диуани
Қорытынды
Ұлттың азаматтық тарихымен егіз өрілген әдебиет тарихы – ел
Қожа Ахмет Йасауи шығармашылығы – түркі халықтарының әдебиет тарихындағы
Сопы ақын дүниеге келген топырақта – Қазақстан жерінде жасалып
«Диуани хикметті» өзіне дейін дүниеге келген түркі жазба әдебиетіне
Йасауи поэзиясының бүкіл болмыс-бітімінен автордың өзі сусындап өскен байырғы
Буындық өлшемге негізделген түркі өлең жүйесі туралы сөз етілгенде
«Диуани хикметте» метрикалық өлең жүйесіне тән аруз қалыптары да
Йасауи ақын қолданған көркемдік құралдары оның болмысты бейнелі түрде
Қорыта келгенде түркі халықтарының әдебиет тарихында айрықша шығармашылығымен өшпес
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Қазақ совет энциклопедиясы. 1-том. –Алматы: 1972, 647-б.
2. Қожа Ахмет Иассауи. Диуани хикмет. -Алматы: Арыс, 2001.
3. Дүйсенбаев Ы. Мұхтар Әуезов (Естеліктер, ойлар). -Алматы: Қазақ
4. Көпрүлү М.Ф. Ясауи танымы мен тағылымы (Ауд. К.Коч).
5. Сүйіншәлиев X. Ғасырлар поэзиясы: Зерттеулер. -Алматы: Жазушы,
6. Қожа Ахмет Йасауи. Диуани хикмет (Ақыл кітабы). (Дайын.
7. Ахметбек А. Қожа Ахмет Иассауи. -Алматы: Санат, 1998.
8. Сыздықова Р. Ясауи хикметтерінің тілі. -Алматы: Сөздік-Словарь, 2004.-552
9. Қорғанбек Б. «Диуани хикмет» және ауызша әдеби
10. Байтұрсынов А. Шығармалары: Өлеңдер, аудармалар, зерттеулер. (Құраст. Шәріпов
11. Поцелуевский А. Метрика произведении Махтумкули // Юбилейный сборник.
12. Жұбанов Қ, Жолаев Ж. Хожа Ахмет Яссауи //
13. Шарипов А.М. Зарождение системы стихотворных жанров. –Казань: Издательство
14. Жеменей И. Мінәжат - «Тарихи Рашиди» еңбегінде //
15. Ахметбек А. Қожа Ахмет Иассауи. -Алматы: Санат, 1998.
16. Ертегілер.-Алматы: Қазмемкөркемәдеббас, 1962.
17. Бес ғасыр жырлайды. -Алматы: Жазушы, 1989. Т. 1.
18. Қашаған Күржіманұлы. Есқали сұныға айтқаны//Бес ғасыр жырлайды.
19. Арзибеков Р. Поэтика и пути развития лирических жанров
20. Жармұхамедұлы М. Айтыс жанрының тегі мен дамуы.
21. Құран хикаялары. Құрастырған Мұхаммед Ахмет. –Алматы, 1992.
22. Хазірет Сұлтан Ахмет Йасауи. (Баспаға әзір. -М.Жармұхамедұлы, М.Шафиғи,
23. Негимов С. Ақын-жыраулар поэзиясы: Генезис. Стилистика Поэтика. Оқу
24. Сыздықова Р. Ясауи хикметтерінің тілі. -Алматы: Сөздік-Словарь, 2004.-552
25. Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті. -Алматы: Ана тілі,
26. Өмірәлиев Қ. VIII-XII гасырлардағы көне түркі әдеби ескерткіштері.
27. Қашқари М. Түрік тілінің сөздігі. -Алматы: Хант,
28. Бертельс Е.Ә. Избр. труды. Т. II. Суфизм
29. Жеменей И. Хафиз және қазақ әдебиеті. -Алматы: Ы.Алтынсарин
30. Омарұлы Б. Зар заман поэзиясы. Генезис, типология, поэтика.
61
