Әлеуметтік-тұрмыстық мазмұндағы шешендіктің тілдік-стилистик диплом жұмысы
М А З М Ұ Н Ы:
Кіріспе. Шешендік өнері туралы түсінік. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3-9
І Тарау. Әлеуметтік-тұрмыстық мазмұндағы шешендіктің тілдік-стилистикалық белгілері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10-15
1.1. Бата-тілек мәнді, ғибратты шешендік сөздердің тілдік-стилистикалық белгілері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15-18
1.2. Қоғамдық-әлеуметтік мәні бар құттықтау, мадақтау, бағалау, сөздерінің тілдік-стилистикалық белгілері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18-25
1.3. Қоштасу сипатындағы шешендік сөздердің тілдік-стилистикалық белгілері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25-27
1.4. Естірту, жұбату, жоқтау сипатындағы шешендік сөздердің тілдік-стилистикалық белгілері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27-33
ІІ Тарау. Әлеуметтік-тұрмыстық мазмұндағы шешендіктің стилистикаға қатысы
2.1. Шешен бейнесінің қалыптасуындағы стиль мәселесі. . . . . . . . . . . . . .34-39
2.2. Шешендік сөздерге тіл, стиль мәселесінің қатысы. . . . . . . . . . . . . . . .40-44
ІІІ Тарау. Әлеуметтік-тұрмыстық мазмұндағы шешендік сөздердің тілдік-стилистикалық ерекшеліктері
3.1. Сөздік құрамы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45-51
3.2. Бейнелеуіш-көркемдеуіштік құрылымы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51-63
Қорытынды. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64-65
Пайдаланылған әдебиеттер. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .66-67
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: 66 бет
Пәні: Соңғы қосылған дипломдық жұмыстар
-----------------------------------------------------------------------------------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
М А З М Ұ Н Ы:
Кіріспе. Шешендік өнері туралы түсінік. . . .
І Тарау. Әлеуметтік-тұрмыстық мазмұндағы шешендіктің тілдік-стилистикалық белгілері. . .
1.1. Бата-тілек мәнді, ғибратты шешендік сөздердің тілдік-стилистикалық белгілері. .
1.2. Қоғамдық-әлеуметтік мәні бар құттықтау, мадақтау, бағалау, сөздерінің тілдік-стилистикалық
1.3. Қоштасу сипатындағы шешендік сөздердің тілдік-стилистикалық белгілері. . .
1.4. Естірту, жұбату, жоқтау сипатындағы шешендік сөздердің тілдік-стилистикалық белгілері.
ІІ Тарау. Әлеуметтік-тұрмыстық мазмұндағы шешендіктің стилистикаға қатысы
2.1. Шешен бейнесінің қалыптасуындағы стиль мәселесі. . . .
2.2. Шешендік сөздерге тіл, стиль мәселесінің қатысы. . .
ІІІ Тарау. Әлеуметтік-тұрмыстық мазмұндағы шешендік сөздердің тілдік-стилистикалық ерекшеліктері
3.1. Сөздік құрамы. . . . . . .
3.2. Бейнелеуіш-көркемдеуіштік құрылымы. . . . . . .
Қорытынды. . . . . . . . .
Пайдаланылған әдебиеттер. . . . . . . .
Кіріспе.
Шешендік өнері туралы түсінік.
Қазақта шешен деген сөз тектен тек шыға салған жоқ.
Әрине, болмыстағы құндылықтарды танып-біліп, олардың қыр-сырын анықтауда, жалпы заңдылықтарын
Шешендік сөздердің шеберлігі, құндылығы сөз сайысында, алқа топтың алдында
Шешендік сөз өнерінің әлеуметтік сипатын көрсететін жағдайдың бірі –
Халықтың шешендік өнер дәстүрі ежелгі дәуірлерден қолданып келе жатқан
Шешендік өнер, әлеуметтік феномен тұрғысынан алғанда, белгілі бір әлеуметтік
Шешендік өнер мен қоғамның тығыз байланысын толықтыра түсетін мәселе
Бұрын шешендік деген ұғым тіл мәдениетімен ауыстырылып келді. Бұл
Шешендік өнерін қазіргі қоғам да жоғары бағалаймыз. Қазіргі жаңа
Бүгінгі тәуелсіз қазақ елінің ұлттық тәлім көзі де, тәлімгерінің
Диплом жұмысының негізгі мақсат-міндеттері. Әлеуметтік-тұрмыстық мазмұндағы шешендіктің тілдік-стилистикалық белгілерін
Диплом жұмысының негізгі мақсаты – әлеуметтік-тұрмыстық мазмұндағы шешендіктің
- бата-тілек мәнді, ғибратты шешендік сөздердің тілдік-стилистикалық белгілерін сипаттау;
- қоғамдық-әлеуметтік мәні бар құттықтау, мадақтау, бағалау, сөздерінің тілдік-стилистикалық
- қоштасу сипатындағы шешендік сөздердің тілдік-стилистикалық белгілерін талдау;
- естірту, жұбату, жоқтау сипатындағы шешендік сөздердің тілдік-стилистикалық белгілерін
- әлеуметтік-тұрмыстық мазмұндағы шешендіктің стилистикаға қатысын анықтау;
- әлеуметтік-тұрмыстық мазмұндағы шешендік сөздердің тілдік-стилистикалық ерекшеліктерін сипаттау;
- сөздік құрамын талдау;
- бейнелеуіш-көркемдеуіштік құрылымын талдау.
Тақырыптың нысаны. Әлеуметтік-тұрмыстық мазмұндағы шешендіктің тілдік-стилистикалық ерекшеліктерін сипаттау.
Зерттеудің теориялық-әдістемелік негізі. Диплом жұмысында орыс тіл біліміндегі, қазақ
Тақырыптың өзектілігі. Әрбір халықтың өзіне ғана тән рухани мүмкіншілігін,
Зерттеудің дереккөздері. Диплом жұмысында, негізінен, «Егемен Қазақстан», «Қазақ әдебиеті»,
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі. Диплом жұмысы кіріспеден, үш
І Тарау.
Әлеуметтік-тұрмыстық мазмұндағы шешендіктің тілдік-стилистикалық белгілері.
Зерттеушілер шешендік сөздердің, көбінесе, түсінік сөзбен басталатындығын айтады. Түсінік
Әдетте шешендік сөз түсініктен кейін айтылады. «Шешендік сөздің тілі
Шешендік сөздерді зерттеп, түрлі қырынан қарастырған Б. Адамбаев,
Мәселен, аты алты алашқа әйгілі Жиренше шешенді Жәнібек хан
Ау, Жиренше, хан жолаушы шығайын деп Сізге тез келсін
Ханның жеккені не? – депті.
Жеккені қып-қызыл алты нар, әзір тұр.
Жиренше сонда:
Қазір барамын, ханға сәлем айт, күн бұлт екен де,
Тақсыр, Жиреншені шақырдым, ол «ханға сәлем айт, қазір барамын,
Айтылған сөздің астарын түсіне қойған хан:
- Алты нарды доғарып, арабаға алты тұлпар жегіңдер! –
- Жылқы – малдың патшасы, түйе – малдың қасқасы,
Жиренше шешеннің ханға айтқан осы ұтқыр жауабы әлеумет тілінде
«Соңғы жылдары, яғни еліміз тәуелсіздік алған жылдардан бастап шешендік
Аристотель «Риторика» деген еңбегінде шешендік сөзге соттағы сөйлейтін сөзді
Шешендік өнерді зерттеп, қарастырған ғалым Г. З. Апресян қазіргі
1. Әлеуметтік-саяси мәндегі шешендік;
2. Академиялық шешендік;
3. Сотта айтылатын шешендік;
4. Әлеуметтік тұрмыста қолданылатын шешендік;
5. Діни қызметте қолданылатын шешендік. (5).
Ал А. Байтұрсынұлы шешендік сөздерді шешендіктің тақырыбы мен мазмұнына,
А) Шешендер жиынды аузына қаратып, нандырып, сендіріп, мемлекет ісіне
Ә) Шешендер сотта айыпкер ақтау я қаралау мақсатымен сөйлеп,
Б) Біреудің халық алдында еткен сөздері – билік шешен
В) Білімділердің, ғалымдардың пән мазмұнды сөйлегені – білімір шешен
Г) Дін жайынан сөйлеген ғұламалар сөзі, молдалар сөзі –
А) Саяси әлеуметтік шешендік сөздер;
Ә) Шешендік дау сөздер;
Б) Тұрмыс-салтқа байланысты айтылатын шешендік сөздер. (7).
Ғалым Б. Адамбаев шешендік сөздің түрлерін А) шешендік арнау,
Шешендік сөздерді А. Байтұрсынұлы мен Г. З. Апресянның жіктеулері
Жалпы алғанда, көркем сөздің (шығарманың) бірнеше қабаты, жүйесі бар.
Тілдің, оның ішінде көркем тілдің шырайын келтіріп, ажарын түрлендіретін
Жалпы, әлеуметтік-тұрмыстық мазмұндағы шешендік сөздер қазақ халқының бұрынғы дәуірінде
1.1. Бата-тілек мәнді, ғибратты шешендік сөздердің тілдік-стилистикалық белгілері.
Тілек, нақыл, ғибрат, бейнелі, ойлы сөздерді А. Байтұрсынұлы
Қазақ халқының ұлттық-мәдени игіліктерінің ішінде, ел дәстүрлерінің қазынасында бата
Жалпы, бата нәресте дүниеге келгенде, бесікке салғанда, атқа мінгенде,
Жұлдыздармен жалғастыр,
Жақсылармен жанастыр,
Жамандардан адастыр.
Жортқанда жолың болсын,
Жолдасың қыдыр болсын.
Ата атандырма, қалқам,
Сүйек сындырма, қалқам... – деп келетін ақыл, тілек, бата
Ендеше, «ақынның құлағы өзінен қырық жыл бұрын туады» дегендей,
Қазақ жұртының әдет-ғұрпы бойынша, құрметті мейман белгілі бір үйге
Енесі жануардың иімеген бе,
Көп қойдан шөп қақтығып тимеген бе,
Антұрған қатын сауып қақтаған ба,
Болмаса, қойшы оңдап бақпаған ба,
Алты ай жаздай бір теңі келмей жүріп,
Монтыр би бізге арнап сақтаған ба, алла ақпыр! (1).
Мұнда қонақтың тоқты сойғанға риза еместігі дәл байқалып тұр.
Бата сөздердің жарқын үлгісі Нұрпейіс Байғанинде мол кездеседі. Нұрпейіс
Әулиелер қолдағыр,
Бабаларың қорғағыр.
Қастық қылған дұшпаның,
Бұл дүниеде оңбасын.
Аруағы бабаңның,
Еңсеңе келіп орнасын.
Ирандар болсын жолдасың,
Әулиелер қолдасын,
Ескі аруақ торласын,
Мамай ханның бағы кеп,
Басыңа, балам, орнасын.
Осы бата жолдарында етістіктің бұйрық мәнінде келуі шешендік үн
Бұл бата сөздерден туған халқымыздың этикалық, адамгершілік келбеті, тарихи-рухани
1.2. Қоғамдық-әлеуметтік мәні бар құттықтау, мадақтау,
бағалау сөздерінің тілдік-стилистикалық белгілері.
Әлеуметтік-тұрмыстық мазмұндағы шешендіктің айтылу тілі, жеткізілу стилі оның басқа
«Апа!
Сіз Тоқсандасыз, Тоқсандасыз!
Шыңдасыз! Шығандасыз! Оқшаудасыз!
Отыз бен Жиырманың арасында,
Талайдың жүрегіне от салғансыз.
Апырай, сол бір мөлдір қайда күндер,
Лағыл нұр, Лала дала, Ләйла-гүлдер?!
Қызығып кім көз салмас қыз балаға,
Сүзіліп қарамайды Айға кімдер?..
Апа! Сіз арда жансыз,
Арман - әнсіз.
Арусыз, Қардан да аппақ арлы адамсыз.
Тілегін жүз жігіттің тыңдай жүріп,
Жүрегін Жүсекеңнің таңдағансыз.
...Атыңнан айналайын, Қарқаралы,
Өзіңнен қаншама аққу - ән тарады!..
Сол әннің, сол аққудың бірі емес пе,
Қазақтың Хабибидай қалқалары?!
Апам тұр, сенесіз бе, шың басында!
Ойнайды Күннің нұры сырғасында.
Тоқсанға келген де бар, келмеген де,
Ар жағы...
Алыс емес бір ғасыр да!» («Қазақ әдебиеті», 2006,
Қазақ тіліндегі кішірейту, сыпайылату, еркелету мәніндегі –сыз, -сіз
Сонымен қатар, құттықтау жырындағы мадақтау сөздерін жеткізуде «қайда, кім,
Ал құттықтау мәтінін жасаудағы көркемдік құралдардың орны бір бөлек.
Қоғамдық-әлеуметтік мәні бар құттықтау, мадақтау, бағалау сөздерін Ғ. Мүсіреповке
«Ғ. Мүсіреповтің таланты – Алланың берген сыйы, сондықтан да
Қазақ тіліне «... Жоқ, бұл бай тіл! Оралымды, ырғақты,
Өзі айтқанындай, «ол өзінің алдындағы алыптар тобының жазушылық, азаматтық,
Адам деген атқа ие күллі қауымның Ғ. Мүсіреповтен үйренер
Халқымыздың аяулы қызы Күләш жөнінде де шешен жазушы тамсанып
- деп жазушы ойын аяқтамастан, сезім тұңғиығына бойлады. Сұлулыққа
- Ты наше чудо! Чудо! – дегенін естіді Ғ.
«Бұдан артық, мұнан құдіретті сөз табылмас. Не деген дәл
Ғ. Мүсіреповтің көсем сөздерін оқи отырып түйгеніміз: қандай тақырыпқа
1.3. Қоштасу сипатындағы шешендік сөздердің тілдік-стилистикалық белгілері.
Қоштасу өлеңдері М. Әуезовтің жіктеуі бойынша үшке бөлінеді:
А) жермен, елмен қоштасу (Ай, Таңсық өлеңдері, Сарыарқамен қоштасу,
Ә) өмірдің өткен шағымен қоштасу (Сарыбай ақынның Қуандық деген
Б) өтіп бара жатқан заманмен қоштасу (Қаратоқа Есет бидің
Қоштасудың үлгілерінің аса көркем үлгілері қаламгерлер тілінде мол кездеседі.
Қырымның жұрты жиылған қызығындай,
Бедерің бес жасыңнан тұр бұзылмай.
Қып-қызыл екі бетің алмадайын,
Базарда бұлы қымбат қырмызыдай...
Асылдан ақ күмістей айырылуын-ай,
Қасиетті бір мінезің абиырлы-ай.
Ақ бетің ақ жауқазын айға меңзес,
Бұқардың бұлы қымбат ақ ұнындай.
Қазақ ауыз әдебиетінің озық үлгілерінің қай-қайсысында да қыздың пәк
Қоштасудың хат түріндегі үлгісі де көркем тіл жүйесінде кездесетіні
...Әуре етіп неге біткен ажар-көрік,
Ішіңе от түсірдің, қалқам, көріп.
Гүлдету жас өмірді мақсұт боп ед,
Серттесіп, қол алысып, уәде беріп.
Жолыңа құрбан қып ем жан мен тәнді,
Дариға, айтылған серт болмай қалды.
Көре алмай ақтық минут дидарыңды,
Арманда жан тапсырған мен бір зарлы!..
Хаты деп ақтық жазған ғашық жардың,
Есіңе ал, дұғаңа мен ынтызармын.
Қош, сау бол, ойнап-күліп жолығармыз,
Астында ақ туының пайғамбардың!..
Жалпы, әлеуметтік-тұрмыстық шешендікке жататын қоштасудың үлгісінде –е, -ет, -еді
Шын мәнісінде, ділмәр сөздерді өмір туралы ғылымның мәнді тарауы
1.4. Естірту, жұбату, жоқтау сипатындағы шешендік сөздердің тілдік-стилистикалық белгілері.
Халықтық дәстүр бойынша, қалың елдің қабырғасын қайыстырып, асқар таудай
Мысалы, Абыл ақын халықтық-поэзиялық дәстүр негізінде шығарған «Естірту» жырында
Ай тұтылды ұясынан,
Күн тұтылды шығысынан,
Емен сапты болат найза,
Сынды дейді ұңғысынан.
Тау құлады шынарынан,
Айырылып, шықты көзің шырағынан,
Айрылдық Жиреншедей ділмәріңнен,
Көрсең, көзіңнен раушаны,
Көңіліңнің күш-қуаты,
Жүрегіңнің ол –дидары,
Көзіңнің ол – жанары,
Айрылдың әспеттеген перзентіңнен.
Қарап отырсақ, кесек-кесек ой түйдектері «көптеген символдық, психологиялық параллелизмге
Ал Үмбетей жыраудың «Бөгембай өлімін Абылай ханға естірту» деген
Ей, Абылай, Абылай,
Сөзімді тыңда тағыдай!
Өзіңнен біраз жасы үлкен,
Дөмпеш таудай басы үлкен,
Жасыңда болған сырласың,
Үлкен де болса құрдасың,
Сексеннен аса бергенде,
Қайырылмас қаза келгенде,
Батырың өлді – Бөгембай! – деп тоқетерін айтады. Сонан
Иманын айтып өлерде,
Иекке жаны келгенде,
Сәлем айтты үш қайта,
Кеттім деп сізді көре алмай,
Батырды қолдан өткіздім,
Сәлемін, міне, жеткіздім, - деп сабырлы күйге түседі. Осыдан
Тағы да талай бақ берсін,
Балаңа алтын тақ берсін,
Бөгембайдай жас берсін,
Өлшеусіз мал мен бас берсін!
Бөгембай сынды батырдың,
Береке берсін артына-ай,
Сабыр берсін халқына-ай,
Жасаған ие жар болып,
Бейіште нұры шалқығай!
Мұндағы қос шумақтың ішіндегі «бақ берсін», «береке берсін», «сабыр
Сонымен, естіртуде шешендіктің асқан шеберлігі, өрнектілігі, бейнелілігі мен халықтың
Әлеуметтік-тұрмыстық мазмұндағы қазақ шешендік тілінің ерекше үлгісі ретінде жоқтау
«Қадірлі қауым!
Бауырлар!
Біз, тым құрыса араға апта, ай салмай, қазақ поэзиясының
Әншейінде көңіл бөле қоймайтын қай-қайдағы ой адам басына осындайда
Жә, қадірмен халайық, қазір осы арада өз қолымызбен қара
Бұл жоқтау шешендігінің тілдік-стильдік белгілері деп етістіктің түрлі формадағы
Осында шешен тамаша ақындардың талантын тамсана, екі ақынның адамдық,
Осы жоқтау, аза сөзінде орны толмас өкініш, үлкен сүйіспеншілік,
Адам баласының басына түсетін қайғының ауыры қазамен байланысты туған
Ей, батыр Ерден!
Басыңды көтер жерден.
Әкең Сандыбай да өлген,
Оны мына Шоқай көрген.
Көкті бу көтереді,
Жерді су көтереді.
Жүйрікті ду көтереді,
Ауырды нар көтереді,
Өлімді ер көтереді...
Сонда Шоқаймен бірге келген Досбол шешен:
Өлмесе қайда кетті,
Бұрынырақ кәрісі.
Жер жүзін жұтса да тоймайды
Қара жердің талысы.
Ерден-ау!
Өткенге өкінбе,
Келмеске кейіме,
Өлім деген ұзақ жолдың алысы, - дегенде, Ерден басын
ІІ Тарау.
Әлеуметтік-тұрмыстық мазмұндағы шешендіктің
стилистикаға қатысы.
Шешендік сөздерді қазақ әдеби тілінің ауызша шешендік стилі, ауызша
Шешендік өнер – сөйлеудің теориясы мен өнері ретінде танылады,
2.1. Шешен бейнесінің қалыптасуындағы стиль мәселесі.
Ғалым Г. Қосымова шешендікте шешен бейнесін қалыптастыру мәселесі өте-мөте
Шешендікте сөйлеу түрлеріне қарай шешендердің стилі әр басқа. Мәселен,
«Құрметті әріптестер, қадірлі достар!
Қазастан Жазушылар одағының 70 жылдық мерейтойымен құттықтаймын. Қаламгерлердің ғана
Тұяғы бүтін тұлпар жоқ, қанаты бүтін сұңқар жоқ» деген
Қадірлі қаламдастар! Сіздерді Қазақстан Жазушылар одағының 70 жылдық
Осы мерейтойға арналған келесі құттықтауды келтіріп көрейік. Бұл -
«Қазақстан Жазушылар одағының 70 жылдық торқалы тойымен құттықтаймын!
Қазаққа қасірет пен қуанышты қатар берген жиырмасыншы ғасырда Абай
Жетпіс жыл аралығында жарқын болашақтан сенім үзбеген Жазушылар одағы
Қадірлі қаламгерлер! Қадірлі бұл қара шаңырақ – қазақ елінің
Мерейтойларыңыз құтты болсын! Сіздерге үлкен табыс, сәттілік тілеймін!» («Қазақ
Екі құттықтаудың әлеуметтік-мазмұндық, тілдік сөз саптастарында өзіндік ерекшеліктер барлығы
Шешеннің сөз саптауы, шешеннің бейнесі тіл заңдылықтары мен стилистикалық
Шешендікте тілдік құралдарға жасалатын талдау лингвистикалық, грамматикалық, стилистикалық талдаулардан
Авторлық сөз қолданыстарды талдау кезінде лингвистика автор қолданған сөздердің
«Ал стилистика шешендікке қай жағынан көмектеседі десек, біріншіден, шешендік
Мысалы, сөйлемнің айтылу сазына қарай бөлінетін түрлерін өз мағынасында
2.2. Шешендік сөздерге тіл, стиль мәселесінің қатысы.
Стилистика – тілдегі мәнерлілік, әдемілік болса, сөйлеу мәдениеті –
Қазіргі шешендік стиль – сөз арқылы тәрбиелеу тәсілі. Оның
орынды сұрақпен қақпанға түсіру;
қарсы сұрақ әрекеттері;
шытырман сұраулар құрсауына түсіру;
ықтиярсыз көндіру сұрақтары;
үндетпелі сұрақтар;
шешеннің ақыл-ойы мен эрудициясы, сұрақтарға дәлелді жауап қайтаруы;
кәсіптік шеберлік әдіс-тәсілі.
Белгілі бір стиль із-түзсіз жоғалып кетпейді. Қазіргі функционалдық стиль
Зерттеушілер суреткердің, шешеннің сипатын оның азаматтық рухынан, қоғамдық бітімінен
«Біріншіден, сезім. Нәзік сезімталдық. Өзін қоршаған өмірден әрқашан тың
Екіншіден, бақылау. Жіті бақылағыштық. Нәзік сезім көреген, дәл бақылаумен
Үшіншіден, қиял. Творчестволық фантазия. Бақылап білген, сезген шындықты кең
Төртіншіден, интуиция. Мәселен, өлең жазу – есеп шығару емес.
Бесіншіден, өмірбаян. Тәжірибе молдығы. Тіршілікте көрген-білген, ұққан-түйгені көп адамның
Алтыншыдан, парасат. Сананың саралығы.Шын талантқа шындықтың парқын білетін сарабдал
Жетіншіден, шеберлік. Нағыз маман суреткерге тән шеберлік болмаған жерде
Сегізіншіден, шабыт. Шалқыған шабыт болмайынша, шеберліктен де ештеңе шықпайды.
Шешен бітімін, суреткер табиғатын байыптағанда ғалым саралап айтып берген
Жалпы алғанда, стиль деген терминнің мағынасы әр түрлі: байырғы
Стиль деген ұғым ғылым мен өнер атаулының бәріне қатысты
Шешендік сөз, шешендік өнер алдымен ауызекі тілге тән. Жұрт
Біздің қарастыратынымыз – жазушының, ақынның, бір сөзбен айтқанда, шешен
таза біткен бейімділік;
шешеннің дарындылығы;
шешеннің жеке қабілеті;
кәсіптік дайындығы;
шешендік өнердің талаптарын игеру т.б.
Шешендік сөздің тағы бір талаптарының бірі – элокуция деп
ІІІ Тарау.
Әлеуметтік-тұрмыстық мазмұндағы шешендік сөздердің тілі.
3.1. Сөздік құрамы.
Сөз өтімі, нанымдық, нақты, дәлелді болу үшін белгілі сөздер
Әлеуметтік-тұрмыстық шешендіктің сөздік құрамында ой айқындылығын білдіру тәсілі ретінде
Әлеуметтік шешендікте синонимдерді пайдаланудың бірнеше ерекшелігі бар. Біріншіден, стильдік
«Өмір» деген тақырыпта сөйлеп тұрған шешендер осыған қатысты синоним
Мәселен, артына аталы сөз қалдыруды мақсат еткен шешен Ғ.
Келесі мысал. Бұл тілші ғалым Әсет Болғанбаевқа еліндегі Исак
Әуелі алла оңдасын,
Қызыр болсын жолдасың.
Періштелер жар болып,
Алаш бабаң қолдасын.
Қарашорда Сенкібай,
Әлтекеде Жидебай,
Сарымдағы Шабанбай,
Тобықтыда Қараменде,
Көтерсін бабалар бағыңды-ай, әумин! («Ақиқат», 1995, 195-б.). Бата сөздегі
Келесі мысал. Синоним сөздердің шешендік сөз құрамындағы ерекше тілдік
«Тоқсан жас!
Шар еткен шақалақтың бесіктен белін шешкеннен бергі айы мен
Басқаны қайдам, қазақы ұғымда «тәуба», «шүкір», «қанағат» дейтін ибалы
Бұл мәтіннің сөздік құрамы тұнып тұрған балама сөздермен келген.
Әлеуметтік-тұрмыстық шешендіктің сөздік құрамында қарама-қарсылықты (антоним) сөз формалардың да
«Көзіне қара бояу жаққандарға, Көрінер қара түн боп ақ
Осы философиялық сөздерде антонимдер асты сызылғандар: қара түн -ақ
Сонымен, қорыта келгенде, шешендіктің бойындағы синонимдер де, антонимдер де
Мақалдап, мысалдап сөйлеу шешендік, оның ішінде әлеуметтік-тұрмыстық шешендік сөздердің
Ата-ананың қадірін
Балалы болғанда байқадым,
Ағайынның қадірін,
Қаралы болғанда байқадым,
Жан ашырдың қадірін
Жалалы болып байқадым, - деген шешендікте мысал басым.
Жаңалық пен жақсылыққа «құтты болсын» айту, қаза мен қайғыға
Бөлшіл, бөлшіл, бөлшіл бол,
Боз торғайдай төлшіл бол...
Тәңір берген несібең,
Тепкілесең кетпесін, - дейтін бата, алғыс сезімдері әр халықтың
Келесі мысал,
Алтын ерлі ақ боз ат,
Астыңда жүріп арысын.
Қолаң шашты, қой көзді
Таңдап алған бұраң бел
Қасыңда жатып қарысып...
деп келетін сөз, біріншіден, ердің басына байлық пен бақыт
3.2. Бейнелеуіш-көркемдеуіштік құрылымы.
Шешендер тілінің көркемдік шеберлігі мен поэзиялық мәдениетінің деңгейін
1. Көріктеу (эпитет) дегеніміз – образды айқындап, оны әр
Тобықтының басы еді Қараменде,
Серек туар дәл сондай дара пенде.
Асыл сөзден тең буған мың тоғанақ,
Орта жүздің құты еді қара көмбе, - деп өзі
Мұндағы эпитеттер - серек туар, дара пенде, асыл
Келесі мысал. Бұл үзінді қазақтың халық жазушысы Әзілхан Нұршайықовтың
«Қыздар! Сәнмен емес, санамен озған мерей...
«Жылтырағанның бәрі бірдей алтын емес» дегендей, жарқырағанның бәрі бірдей
Көрсе қызар болмаңдар!
Қол жетпеске тыраштанбаңдар!
Құр сәнқойлықтан сақтаныңдар! Сәнқой болғаннан шаруакер болған әлде қайда
Қыздар!
Желкілдеген жеңілтек болмаңдар! Желпілдек қызды жебір жігіттер жентектеп ауыздарына
Қарап отырсақ, шығарма мазмұны күнделікті айтыла-айтыла жауыр болған тақырыпты
2. Бейнелеу (метафора) дегеніміз – бір затты, оқиғаны екінші
Шешеннің тілінде метафоралар жай ғана сөз формасында да, тұрақты
- Сіз сұңқар самғап ұшқан қиядағы,
Талпынған мен балапан ұядағы,
Өрнекті өлең сөзбен жауап берсем,
Дүниенің жалғыз үміт тиянағы.
Көз көруі жетпейді қабағына,
Шам жарығы түспейді табанына.
Өз сабын өзі кеспес болат пышақ,
Мақұлық ат тартпай қоймас тамағына, - депті. Ет желініп,
Ата, сізден сұрақ сұрауға бола ма? – дейді.
Е, шырағым, сұрай қой, - депті Жанғұтты.
Ата, арзан не, қымбат не, даусыз не? – депті
-
Келесі мысал. «Жидебай шешен қартайған шағында құрдасы Қарамендеге арнайы
Ел көшсе, бел – жетім,
Үйрек, қаз кетсе, көл – жетім,
Ері жоқ – ел жетім,
Елі жоқ – ер жетім,
Жоқтаусыз кетсе, қыз – жетім,
Жасы жеткен қарт – жетім,
Парықсыз болса сөз – жетім, -деп қайтарады. Кейін Қараменде
Иә, туыспен сыйласыңдар,
Туыссыз жалғыз кісінің
Кейде келер, кейде келмес күлкісі бар,
Туысы екеу кісінің
Ойда жортып жүрген түлкісі бар.
Туысы жалғыз кісінің
Шығар шықпас жаны бар.
Туысы екеу кісінің
өкпе, бауырдай жалы бар.
Туысы үшеу кісінің
Жағасы – жайлау,
Төбесі – қыстау халі бар, - деп қоштасқанда, Жидебай
- Рас жақсы болса інісі бар,
Жаман болса – құтыла алмайтын жұмысы бар,
Рас, баласы бардың панасы бар,
Жаман болса – құтыла алмайтын пәлесі бар,
Рас, ағасы бардың жағасы бар,
Жаман болса – бет-аузында
Ат тепкендей жарасы бар, - деп неге айтпады екен,
Мұндағы бейнелеудің үлгілері мыналар: бел – жетім, көл –
Қазіргі әлеуметтік-тұрмыстық мазмұндағы шешендіктің де кез-келген түрінде бейнелеудің (метафораның)
«Біздің өзіміз де біраз жасқа келдік, үлкен өмірді бастан
Мен театрға келгенде Шолпан апамыздың жұлдызы барынша жарқырап, бүкіл
Алдағы уақытта үлкен суреткердің адами келбетін де жоқтайтын боламыз
Келесі сөз Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі Хабиба Елебекованың өкініші,
«Шолпаннан айырылу қазақ өнеріне оңайлыққа түспейді. Шолпан қазақ өнерін
Әсіресе, Шолпаннан айырылу маған оңайға түспейді деп білемін. Біз
Қайран, Шолпаным, қош! Не дейін енді. Алдың жарық, жатқан
Бұнда шын дарынды шынайы жоқтаудың, үлкен өкініштің өксігі жеткізілген.
3. Теңеу ойды айқындаудың, анықтап жеткізудің таптырмас құралы болып
Күнделікті әлеуметтік-тұрмыстық шешендік сөздерде поэтикалық бейне өзіндік көркемдік жаңалығымен,
Қазан желі ұрғандай жерге түстің,
Оқ тигендей аққуға көлде тұрған...
Немесе мына мысалды алайық:
Кенен Әзірбаевтың қос ұлы Базар мен Назар дүниеден өткенде:
Адамға бала деген балдай екен,
Сөйлесе, тәттілігі жалдай екен, - деп емірене, езіле сөйлейді.
Алғашқы жоқтауда адам қабырғасы қайысарлық қайғылы жағдайды сұмдық суреттермен
Әлеуметтік-тұрмыстық шешендікті көркемдеуде теңеу (салыстыру) тәсілінің қолданысы да сөйлер
Қара тазыдай сумаңдап алға шыға бермей, қатарда жүрсең не
Алдыңда қыран бүркіттей қылаңдап мен келе жатқанда, артыңда қарғылы
Осынау уытты әзіл, зілді қақтығыста Жәңгір ханның қошаметшіл билерін
Тілімізде бір ғана «жұлдыз» сөзәнен «жұлдыздай ақты», «жұлдыздай самғады»,
Шешендік сөзде теңеулік конструкциялардың озық үлгілерін жұмсаудың жарқын мысалы
Айналайын, көкежан,
Қараның болдың ханындай,
Қарағайды ықтаттың,
Қамысқа түскен жалындай.
Адыра қалды ақ ордаң,
Иесіз қалған ауылдай.
Көсегемді көгерттің,
Көктемдегі жауындай,
Желінбей қалды жеңсігім,
Жаңа бір піскен қауындай.
Орта жүздің көркі едің,
Қоңыраулы бұйра нарындай.
Ай мүйізді қошқардай,
Қол жетпейтін асқардай.
Порымың, көке, бар еді,
Рүстем шері Дастандай.
Сақилығың бар еді,
Баязит пен Бостандай,
Қазылығың бар еді,
Хазіретті Омар, Оспандай...
Мұндағы асты ерекше сызылып берілген мына тәрізді сөздер мен
Бұл теңеулердің мазмұнына ой салсақ, онда бұлар Әйекенің
4. Психологиялық параллелизм. Ұлттық көркем ойлау халықтың тарихи, әлеуметтік,
Сарғайып атқан таң ба екен,
Сарыаяқ болған бар ма екен...
Бозарып атқан таң ба екен,
Бозар-аяқ болған бар ма екен,
Мінген аты кер ме екен
Кекілден аққан тер ме екен, - деп, жан-жүйесін егілткен
Замана келбеті, Отан тағдыры, болмыс шындығы, ел тұтқасын ұстаған
Қорытынды
Халық даналығының ұйытқысы – шешендік сөздер көбіне-көп дана билер
Тілдегі әр сөздің өз алдына тарихы бар. Ол да
Шешендік сөздер – халық даналығынан туған мұра, халықтың асыл
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Қосымова Г. Қазақ шешендік өнерінің негіздері және тілдік
2. Адамбаев Б. Халық даналығы. Алматы, 1996.
3. Төреқұлұлы Н. Қазақтың жүз шешені. Алматы, 1993,
4. Аристотель. Поэтика. Риторика. Философия. Москва, 2000,
5. Апресян Г. З. Ораторское искусство. Москва, 1972.
6. Байтұрсынұлы А. Әдебиет танытқыш. Шығармалары. Алматы, 1989.
7. Садырбаев С. Шешендік өнер. Алматы,
8. Адамбаев Б. Шешендік өнер. Алматы, 1999.
9. Сыздық Р. Сөз құдіреті. Алматы, 1997.
10. Құдайбердиев Ш. Шығармалары. Алматы, 1989.
11. Оразалинов С. Алыптар тобының соңғы сардары. // Егемен
12. Ахметов З. Терең таным, биік талғам. // Егемен
13. Әуезов М. Шығармалар. Алматы, 16-том.
14. Нұрпейісов Ә. Қош бол, Қуан ақын!.. // Ана
15. Қосымова Г. Қазақ шешендік өнерінің негіздері. Алматы, 2003.
16. Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы, 1992.
17. Афанасьев А. Н. Поэтические воззрения славян на природу.
18. Қоңыров Т. Қазақ теңеулері. Алматы, 1978
19. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. Алматы, 1973.
20. Жұмалиев Қ. Стиль - өнер ерекшелігі. Алматы,
21. Негимов С. Ақын-жыраулар поэзиясы. Генезис. Стилистика. Поэтика. Алматы,
22. Сыздықова Р. Абайдың сөз өрнегі. Алматы, 1995.
23. Цицерон. Об ораторском искусстве. Москва, 1973.
24. Аристотель. Политика. Сочинения. В 4 томах. Москва, 1983.
25. Балақаев М., Серғалиев М. Қазақ тілінің мәдениеті. Алматы,
26. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. Алматы, 1977.
27. Сыздықова Р. Сөз сазы. Алматы, 1994.
28. Қайдар Ә. Халық даналығы. Алматы, 2004.
29. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. Алматы, 1998.
30. Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. Алматы, 1993.
31. Исаев С. Қазақ әдеби тілінің тарихы. Алматы, 1996
32. Болғанбаев Ә. Синонимдер сөздігі. Алматы, 2002.
33. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Он томдық, Алматы, 1974-1986.
34. Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. Аламты, 1966.
35. Жұбанов Ә. Қазақтың ауызекі көркем тілі. Алматы, 1978.
36. Ахметов З. Абайдың ақындық әлемі. Алматы, 1998.
63
