Ш.Мұртазаның Қызыл жебе романындағы өткен шақтың түрлері, мағыналық ерекшеліктері диплом жұмысы
Жоспар - www.topreferat.com.kz
.
Кіріспе.............................................................................................................4-5
І. Тарау. Етістіктің зерттелуі.
1.1. Етістіктің, етістіктің шақтарының тіл білімінде зерттелуі...........................6-9
1.2. Етістіктің, етістіктің шақтарының түркі тіл білімінде зерттелуі.............10-12
1.3. Етістіктің, етістіктің шақтарының қазақ тіл білімінде зерттелуі.............13-15
ІІ. Тарау. Етістіктің шақтары.
ІІ.1. Етістіктің осы шағы......................................................................................16-27
ІІ.2. Етістіктің келер шағы...................................................................................28-30
ІІ.3. Етістіктің өткен шағы...................................................................................31-37
ІІІ. Тарау. Ш.Мұртазаның «Қызыл жебе» романындағы өткен шақтың түрлері, мағыналық ерекшеліктері.
ІІІ.1. Ш.Мұртазаның «Қызыл жебе» романындағы етістіктің жедел өткен шағы, мағыналық ерекшелігі.........................................................................................38-46
ІІІ.2. Ш.Мұртазаның «Қызыл жебе» романындағыетістіктің бұрынғы өткен шағы, мағыналық ерекшелігі..............................................................................47-49
ІІІ.3. Ш.Мұртазаның «Қызыл жебе» романындағы етістіктің ауыспалы өткен шағы, мағыналық ерекшелігі..............................................................................50-51
ІV. Қорытынды........................................................................................52-53
V. Пайдаланылған әдебиеттер.......................
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: 53 бет
Пәні: Соңғы қосылған дипломдық жұмыстар
-----------------------------------------------------------------------------------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Жоспар.
Кіріспе.............................................................................................................4-5
І. Тарау. Етістіктің зерттелуі.
1.1. Етістіктің, етістіктің шақтарының тіл білімінде зерттелуі...........................6-9
1.2. Етістіктің, етістіктің шақтарының түркі тіл білімінде зерттелуі.............10-12
1.3. Етістіктің, етістіктің шақтарының қазақ тіл білімінде зерттелуі.............13-15
ІІ. Тарау. Етістіктің шақтары.
ІІ.1. Етістіктің осы шағы......................................................................................16-27
ІІ.2. Етістіктің келер шағы...................................................................................28-30
ІІ.3. Етістіктің өткен шағы...................................................................................31-37
ІІІ. Тарау. Ш.Мұртазаның «Қызыл жебе» романындағы өткен шақтың түрлері,
ІІІ.1. Ш.Мұртазаның «Қызыл жебе» романындағы етістіктің жедел өткен шағы,
ІІІ.2. Ш.Мұртазаның «Қызыл жебе» романындағыетістіктің бұрынғы өткен шағы, мағыналық
ІІІ.3. Ш.Мұртазаның «Қызыл жебе» романындағы етістіктің ауыспалы өткен шағы,
ІV. Қорытынды........................................................................................52-53
V. Пайдаланылған әдебиеттер....................................................................54
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Қазақ тіл білімінің бастан өткізген сан ғасырлық
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Тіліміздің грамматикалық құрылысына қатысты
Әлемдік тіл біліміндегі, түркологиядағы етістіктің өткен шақ категориясының тарихымен,
Етістіктің өткен шақ категориясының өзіндік топтарға бөлу барысында болған
Шақ категориясының етістікті өзге сөз таптарынан әрі ерекшелендіретін, әрі
Зерттеу пәні. Қазіргі қазақ тілінің грамматикалық құрылысы. Морфология саласының
Мәселені көтеру. 1) Шақ категориясы – грамматикалық категориялардың ішінде
2) Грамматикалық категориялардың ішінде шақ категориясының дамып қалыптасуы барысында
3) Шақ категорияларын, оның ішінде өткен шақ
4) Бүгінгі таңда шақ категориясын тілші-ғалымдардың түрлі топтарға бөлу
Зерттеу әдісін анықтау. Қазақ тіл біліміндегі шақ категориясының пайда
Мәселесінің маңызын анықтау. Грамматикалық категориялардың ішінде шақ категориясының
Диплом жұмысының құрылымы: жұмыс кіріспе мен қорытындыдан басқа үш
І. Тарау. Етістіктің зерттелуі.
1.1. Етістіктің, етістіктің шақтарының тіл білімінде зерттелуі.
Етістік – қай тілде болмасын ең күрделі сөз табы.
Етістіктердің лексика – граматикалық мағыналары да, граматикалық тұлғалары да
Ескі ескерткіштердің бірі 1069 жылы Юсуф–хас–Хадисиб Баласағұнның «Құдтағу білімінде
Түркі тіл білімінде етістіктер туралы нақтылы ережелер жазылған зерттеулердің
Тұңғыш тюрколы әрі энциклопедист М.Қашқари қалдырған мұралар әр жағынан
Бұдан 900 жыл бұрын жасап, артына түркі тілдермен өшпес
Күні бүгінге дейін өз мәнін жоймаған және алдағы уақытта
М.Қашқари (толық аты – Махмуд ибн әл Хусейн ибн
Махмудтың әкесі Ыстық көл бойындағы барсыхан Баласағұн деп аталатын
Махмудтың ХІ ғасырда жасаған сөздігі ХХ ғасырдың басына дейін
Төрт томдық салыстырма сөздіктің дені етістік деуге болады.
Автодың реестр сөз етіп берген етістіктері тап, теп, қаш,
Одан әрі қарай екі буынды етістік түбірлері құрамына қарай
Томның соңғы жарымы төрт әріптілермен бес әріптілерге арналады. Көлемі
М.Қашқаридың етістікке қатысты мұнымен шектелмейді. Онда, әсіресе өткен шақтың
Автор өз ережелерінде үнемі өткен шақта беріліп отырған етістіктердің
М.Қашқари өз еңбегінің классикалық әдеби араб тілінде жазып, араб
Етістік туралы зерттеушілер қыпшақ тіліне тікелей қатысы бар еңбектің
Етістіктің жіктелуін сөз еткенде оны үш жаққа, үш шаққа
Голландия ғалымы Гилодор Хаутсманның айтуынша сөздікке енген түркі сөздері
Түркі тілі туралы біраз зерттеулер жүргізген араб тілінің шаманы
Абу Хайман кітабында берілген граматикалық материалдарды қыпшақ тілінің тұңғыш
ХІV ғасырда сақталған тағы бір еңбек ғалымы Жамал
Сөздік екі бөлімге бөлінген: бірінші бөлім – есім; екінші
Жалпы түркі тілдерінің граматикалық жүйесін зерттеу ХVІІІ ғасырдың екінші
Түркі тілдері ішінде граматикалық жүйесі бірінші болып баспа бетін
1.2. Етістіктің, етістіктің шақтарының түркі тіл білімінде зерттелуі.
30 – 40 жылдардан бастап түркі тілдерінің граматикалары бірінен
А.Н.Кононовтың «Очерк истории изучения турецкого языка» деген 1973 жылы
1845 жылы М.А.Казембектің «Общая граматика турецкого - татарского языка»
Мұны ғалым Н.Длисенова: «Баяндауыш көпшілігінде сөйлемнің басында және ортасында
Казамбек (1802-1870)-Әзірбайжан шығыс зерттеушісі, Қазан түркиология мектебін құрушы, филолог,
Филолгия саласында Казамбек «Араб тілі граматикасының тәжірибесі», - «Түрік
Етістіктер туралы «Алтай тілінің граматикасында» да айтылады. Онда «жатыр,
Н.И.Ильминскийдің 1860-61 жылғы «материалы к изучению киргизского наречие» деген
В.В.Радлов «Опыт словаря тюркских наречий» деген еңбегінде «де» етістігі
...Часто глагол айт словом пропускается», - деп түсіндіреді. (3
Грамтикалық көрсеткіштердің қалыптасуы, даму жолы мен қазіргі түркі тілдеріндегі
Қазіргі түркі тілдерінің барлығы да үш шоққа (өткен, келер,
1.3. Етістіктің, етістіктің шақтарының қазақ тіл білімінде зерттелуі.
Қазақ тілі білімінің зерттеушілері саны жағынан да, жарияланған
Тіліміздің граматикалық жүйесін зерттеу ХІХ ғасырдың екінші жартысынан басталады.
1930 жылдардан бастап морфологиялық жеке мәселелріне арналған шағын көлемді
Тек 40 жылдар ішінде ғана морфологиядан етістіктің есімше, етіс,
1950 жылдан бері қарайғы уақыт ішінде морфологияның жеке мәселелеріне
Етістік баяндаушылардың қазақ тіл білімінде зерттеуін А.Байтұрсыновтың еңбектерінен бастағанымыз
Етістік сөздердің сұрауы не етпек? Не істемек? Не қылмақ?
...Сондай не етпек? Не істемек? Не қылмақ? деген сұрақтарға
1915 жылы Орынбордан шыққан «Тіл құралында» етістікке: «Етістік дегеніміз»
30 – жылдардағы Қ.Жұбанов бастаған тіл мамандарының тіл біліміне,
Көмекші етістіктердің көмекшілік, жақ вид катергориялары турлы Ш.Х.Сарыбаев (1938),
Етістіктің синаксистік функциялары М.Балақаев пен Н.Т.Сауранбаевтың 1954 жылғы Т.ерғалиев
Профессор Н.А.Баскаков (1956) еңбегінде етістік баяндаушытардың рай категориясын қарақалпақ
Н.А.Баскаков түбір етістіктердің бәрін негізгі, туынды лексикалық категория деп
Өзінің бірнеше монграфиясында етістік түбірлерін негізгі, туынды деп арнайы
Қазақ тілі білімінде етістік туралы елеулі зерттеулер жүргізілді. Етістік
С.Е.Мамановтың (1952), А.М.Щербактың (1961), Қ.М.Насиловтың (1959), И.А.Батмаонвтың (1959), С.Муталипаевтың
1967 жылы «Қазақ тілінің граматикасы» атты екі том еңбек
ІІ – тарау. Етістіктің шақтары.
ІІ.1 Етістіктің осы шағы
Қазақ тілі сөз таптарының жүйесімен ерекше орын алатын сөздер
Етістік – тіліміздегі сөз топтарының ішіндегі ең күрделі және
Етістіктің лексика–семантикалық сипатының өрісті болатын себебі – ол
Етістіктің лексика–граматикалық формаларының бай болатын себебі
Етістік тобын құрайтын сөздер іс -әрекет, қимыл –қозғалыс, күй
Етістіктен етістік тулыратын, есімнен етістік тулыратын синтетикалық, аналитикалық тәсілдердің
Етістіктің лексика –семантикалық, лексика граматикалық және граматикалық категорияларынан айқын
Шақ, рай, етіс, амалдарадың жүзеге асу сипаты сияқты жүйе
Етістіктің осындай әр қилы категорияларының мағыналары да, синтаксистік қызметтері
Етістіктің граматикалық категориясының бірі –шақ. Етістік амал -әрекет ұғымдарының
Қазіргі қазақ тілінде шақ категориясы, басқа да категориялар сияқты,
Шақ категориясы – етістіктің басты қасиеті. Мұнда болатын формалардың
Шақ –іс –қимыл, жай –күйдің орындалу мезгілі мен сөйлеп
Тіл –тілдің граматикасының бәрінде де етістікті үш шаққа бөлу
Істің сөйлеп тұрған уақыттан бұрын не соң, не сол
Сөздердің сөйлем ішінде граматикалық құбылыстары анықталатыны сияқты. Етістіктің кейбір
Граматикалық шақ категориясында осы шақ, өткен шақ және келер
Бір шақтың бірнеше түрі болуы мүмкін. Мысалы, ағылшын, француз,
Абсолютті шақ – белгілі бір шақтың сөйлеу кезіндегі сәтті
Қатыстық шақ (13) – сөйлеу кезіндегі уақытпен тікелей қатысты
Түркі тілдері граматикалық шақ категориясына бай тілдерінің қатарынан орын
Шақтарды бір-бірімен ажыратуда қиыншылықтар бар. Ол қиыншылықтар, бір жағынан,
Ал шақ пен рай категорияларының бір-бірімен ажыратылуын көбіне логикалық
Қазақ тілінің шақ категориясының жүйесі де, өзге тілдердегі сияқты
Осы шақ дәл сөйлеу үстінде болып жатқан іс-әрекет, жай-күйді
Осы шақ мағыналық ерекшеліктеріне қарай нақ осы шақ, ауыспалы
Нақ осы шақта іс - әрекет, жай-күй дәл сөйлеу
Нақ осы шақ бірнеше жолмен жасалады.
а) отыр, жүр, жатыр, тұр деген төрт етістік жіктеліп,
ә) осы төрт етістік – ып, -іп, -п және
б) Жатыс септіктегі - у тұлғалы қимыл есімдері
Бұдан басқа –ұлы, -улі тұлғалы етістіктер жеке де жатыр,
Бір күрек пен бір қайла керегеге сүйеулі тұр. (Ғ.Мұстафин)
Есік жақта тілектестері дір-дір етіп, екі ішкі мен бір
Осындағы байлаулы тұр дегенмен іздену – у –де –міз
Ауыспалы осы шақ бұрыннан болып келе жатқан, сонымен қатар
Мысалы: бар –а, -мын, кел-е-сің (дер), білме-й-сіз (дер),
Бұл тәрізді етістіктер келер шақ мағынасында да жұмсала береді.
Жаз шыққан соң, әркім өзіне жер барак жасап алушы
Бұл форма арқылы бұрын орындалған іс жайында да баяндауға
Сол ауылда өткен күні ақтың екі офицері кеп,
Ауыспалы осы шақ екен сөзімен: өтеді екен, біледі екен
А.Ысқақов осы шақты грамматикалық сипатынан туатын мағынлық ерекшеліктеріне және
Қазақ тілінде осы шақ категориясының арнаулы морфологиялық көрсеткіштері жоқ.
1. Жалпы осы шақ етістік негізіне көсемшенің –а (-у-й)
Бұл форма тек жалпы осы шақ мағынасында ғана емес,
2. Нақ осы шақ көсемшенің өткен шақ (-ып, -іп,
Жалпы осы шақ пен осы шақ мағыналарының айырмашылықтарын мына
3. Неғайбыл осы шақ екі түрлі аналитикалық формант арқылы
Бұл форма келешекте істелмекші болған амал туралы ойды сөйлеп
Ескерту: Оқулықтарды «өсуде дамуда..» формасы осы шақ көрсеткіші
М.Серғалиев, А.Айғабылов, О.Күлкеновалардың «Қазіргі қазақ әдеби тілі» атты еңбекте
Нақ осы шақтың арнайы морфологиялық көрсеткіші жоқ. Бұл форма
Жекеше Көпше
Мен отырмын Біз отырмыз
Сен отырсың Сендер отырсыңдар
Сіз отырсыз Сіздер отырсыңдар
Ол отыр Олар отыр
Болымсыз түрі жоқ сөзі арқылы жасалады.
Мен отырған жоқпын Біз отырған жоқпыз
Сен отырған жоқсың Сендер отырған жоқсыңдар
Сіз отырған жоқсыз Сіздер отырған жоқсыздар
Ол отырған жоқ Олар отырған доқ
Егер отыр, тұр, жатыр, жүр қалып етістіктері басқа жұрнақтар
Қалып етістіктері осы шақ мағынасында қолданылғанда бірінің орнына бірі
Бірақ бұл етістіктер қолдануда парықсыз емес. Қар жауып тұр
Қалып етістіктері (ы/п, - і/п), -а, -е, -й формалы
Ауыспалы осы шақ көсемшенің -а, -е, -й жұрнағы
Оқулықтарда - уда, -уде формалы етістік осы шаққа
Ә. Төлеуов осы шақты нақ осы шақ (жалаң нақ
Мұнда, осы шақ істің сөйлеп тұрған уақытта істелуім
Бірақ жоғарыдағы мысалдарда көрсетілгендей, морфологиялық жағынан, бұлардың әрқайсысының жасалу
Нақ осы шақ дегеніміз істің дәл сөйлеп тұрған
Жалаң нақ осы шақ қосымшаның көмегінсіз-ақ өздерінің лексикалық мағынасы
Күрделі нақ осы шақ екі не одан да көп
а) Жіктік-жақ жалғауы жалғанып, көмекші болған отыр, тұр, жүр,
ә) Бара, келе, апара, әкеле сөздері жатып көмекшісімен тіркесуі
б) негізгі етістік үнемі көсемшелі (-ып,-іп, -п) болып, бара
в) -лы, -лі жұрнағы қосылып, сындық мәнге ауысқан
Ауыспалы осы шақ. Басқа сөздердің ыңғайына қарай бірде осы
Нақ осы шақтың күрделі түрі ауыспалы осы шақтың
Мұндай тұлғада жасалуы – қазақ тілінде кейінгі кезде пайда
ІІ.2. Етістіктің келер шағы.
Келе шақ іс-әрекет қимылдың сөйлеп тұрған уақыттан кейін болатындығын
Болжамды келер шақта іс-әрекеттің орындалуы, орындалмауы болжай, жорамалдай айтылады.
Болжамды келер шақ мына тәрізді синтаксистік тіркестер арқылы да
а) Ауыспалы шақ есімшелер мен шығап, секілді, тәрізді
Қария адам өмірінің қысқалығына қынжылатын сияқты . (Бұлқышев)
ә) – у тұлғалы қимыл есісдер (тәуелделіп кейде барыс
Басқа бір сылтау айтсам, маған сенбей қалуы мүмкін. (Есенжанов).
Сенімді келер шақ – іс-әрекет, қимылдың істелетіндігін және оның
Біз соғысқа кіргелі отырмыз (Б.Бұлқышев) Айсұлу Алматыға жүргелі жатыр.
Мақсатты келер шақ. Бұл шақ істелуге тиісті мақсатқа, тілекке
Мысалы: бар – мақ-пын, кел-мек-сің (дер) т.б.
Бұл форма – шы, -ші аффиксі үстеліп айт-пақ-шы-мыз болып
Бұл шақтың болымсыз түрі емес етістігінің жіктеліп, тіркелуімен жасалады.
Оқу орны жылдан жыл көбеймесе, оқу ісі жылдам жыл
Ауыспалы келер шақта болатын іс-әрекет нақтылы ешбір шүбәсіз баяндалады.
Бірақ оған тапсырылған бірдеңе болса, ол өліп жатса да
А.Ысқақов келер шақ формаларын мағыналары мен тұлғалық түрлеріне қарай,
1. Жалпы (анық) келер шақ амал-әрекеттің алдағы уақытта шүбәсіз,
2. Болжалды келер шақ формасы алдағы уақытта істеелтін
Мысалы, өзіңіз әуелі келерсіз, жай-жапсарымен сонда танысармыз: Сізбен әлі
3. Мақсатты (арнаулы) келер шақ формасы амал-әрекеттің алдағы уақытта
Келер шақ формаларын қазіргі қазақ тілінде мағыналарына қарай:
Ауыспалы келер шақтың формасы –а, -е, -й тұлғалы көсемшенің
Бұл формадағы етістіктің өткен шақ, осы шақ ретінде де
Болжалды келер шақ есімшенің – (а) р, -(е) р
Мақсатты келер шақ есімшенің – мақ, -мек, -бақ, -бек,
Мақсатты келер шақтың мағынасы сөйлеу кезінен кейін болатын
ІІ.3 Етістіктің өткен шағы
Өткен шақ деп сөйлеп тұрған уақыттан бұрын болғам я
«Қазіргі қазақ тілі грамматикасы» атты оқулықта етістіктің өткен шағы
а) Жедел өткен шақ іс-әрекет, қимылдың дәл сөйлеп тұрған
ә) Бұрынғы өткен шақ –іс-әрекеттің, қимылдың сөйлеп тұрған уақыттан
Бұрынғы өткен шақ бірнеше жолмен жасалады:
а) болымды және болымсыз етістік түбірлеріне -қан//кен, ған//-ген
ә) Болымды және болымсыз етістіктер –ып, //іп, -п тұлғалы
Қызықтан қашып бұл жерге,
Көңіліңіз суып келіпсіз (Абай).
б) –қан //-кен және ып//іп, п тұлғалары мен-ұшы аффиксті
Бұрынғы өткен шақтың бұлардан басқа да синтаксистік тәсілмен берілетін
Ауыспалы өткен шақ. Өткен шақтың бұл түрі есімшенің –
Адам баласы жасаған ұлы мұраны біліп алып, мұраға білу
А.Ысқақов бірнеше семантикалық сипаттарын ескере отыры, өткен шақты
1. Анық (айғақты) өткен шақ деп сөйлеушінің болған я
1) –ды, /-ді, ты, -ті) жұрнағы (алды, келді)
2) –ған (-ген, -қан, -кен) жұрнағы (жайған, есейген, көшкен).
3) –атын, (-етін,-йтын, йтін) формалты (көтеріп еді; сынап еді,
4) –ып еді (іп еді, п еді) форманты (көтеріп
5) –ған еді, қан еді, -кен еді) форманты еді,
6) – ушы еді (-уші еді) форманты (барушы еді,
7) тұр, жүр, жатыр, отыр етістіктері мен есімдерге еді
2. Толық (айғақсыз) өткен шақ деп сөйлеушінің болған я
1) –ып (-іп, -п) жұрнағы (алыпты, көріпті).
2) –ған екен (-ген екен, -қан екенғ –кен екен)
3) –а, +ды екен (-е + ді екен) форманты
3. Неғайбыл (ауыспалы) өткен шақ деп сөйлеушінің бұрын
1) –шақ еді (-мек еді, бақ еді, пақ еді,
Ә. Төлеуов өткен шақты мағынасына, жасалуына қарай өткен шақты
Жедел өткен шақ. Істің істелгендігін үзілді-кесілді кесіп, оның таяу
Үркіттің түрмесінде жатып, бір рет түсімде Қызыл жебені көрдім.
Бұрынғы өтекен шақ. Істің сөйлеп тұрған уақыттан, кезден
Етістіктің бұрынғы өткен шағы есімшенің – қан (-кен, ған,
Ежелгі өткен шақ. Көсемшенің (-ып, іп, -п) жіктелуі арқылы
Тек баланы сақтасам-ау деген аналық сезім барлық ар-ұяттан аттанып,
Тиянақсыз өткен шақ (имперфект).
Есімшенің (-ған) мен көсемшенің (-ып) түрінен соң жіктеліп
Шартты райы керек сөзі тіркесу арқыла да тиянақсыз өткен
Сонымен, бұрын болып өткен істің осы уақыттағы іспен ұштасуын
Ауыспалы өткен шақ жасау үшін етістікке есімшенің атын (-етін,
Синтетикалық, аналитикалық тәсілмен жасалатын ауыспалы өткен шақ формаларының тұлғалануы
Ал «Қазіргі қазақ әдеби тілі» атты оқулықта қазіргі қазақ
Жедел өткен шақ формасының грамматикалық көрсеткіші – ды,
А.Құнанбаев қазақ жазба әдебиетінің негізін қалады дегенде іс-қимылдың жуық
Бұрынғы өткен шақтың морфологиялық көрсеткіші – есімшенің – ған,
1. –ған, -ген (қан, -кен) жалғанған формалар ешқашан
2. Жедел өткен шақ та, бұрынғы өткен шақ
Ежелгі өткен шақтың морфологиялық көрсіткіші –ы (п), -і
Ежелгі өткен шақ формасының негізінен мағыналық өзгешелігі мынадай: 1)
Ежелгі өткен шақтың жіктелуі
Жекеше Көпше
Мен көріппін Біз көріппіз
Сен көріпсің Сендар көріспіңдер
Сіз көріпсіз Сіздер көріпсіздер
Ол көріпті Олар
Сонымен, ежелгі өткен шақ формасы қимыл- әрекеттің болып
Дағдылы өткен шақ ерте кезде болып өткен дағыдыға айналған
1.Семантикалық түрі –атын, -етін, -йтін, -йтын жұрнақтары жалғанып, үш
2.Аналитикалық тәсілмен жасалған дағдылы өткен шақ түрі –атын, -етін,
Сонымен дағдылы өткен шақтың сөйлеу кезінен бұрын болған қимылдарды
ІІІ тарау.
Мұртазаның «Қызыл жебе» романындағы өткен шақтың түрлері, мағыналық ерекшеліктері.
3.1. Ш.Мұртазаның «Қызыл жебе» романындағы етістіктің жедел өткен шағы,
Өткен шақ іс-әрекеттің сөйлеуші баяндап тұрған уақыттан бұрын болған
Ш. Мұртазаның «Қызыл жебе» романында амалдың кезін білдіретін етістік
Мысалы: -Түрме әкімшілігі айламызды асырдық деп ойлады.
Сонда губернатордың бір айтқаны Приходьконың есінде мықтап сақталып қалған.
Мырзалар желкесін қасыды. (Ш.М.,1994., 5).
Приходько мырза шын діндар кісі еді. (Ш.М.,1994., 7).
Айнала балауыс шырағдандар жағылған. (Ш.М.,1994., 8).
Әкесі Рысқұлды Саймасайлар байлап тастап, жабыла сабағанда бір сәтке
Бұлар ол айланы алдақашан есепке алып қойған. (Ш.М.,1994., 10).
Тура бес күн бостандықта болдым. (Ш.М.,1994., 10).
Сонда әке жазған сезіктеніп қалып еді. (Ш.М.,1994., 10).
Сөйтіп жүргенде көрген Тұрары ғой, Тұрар деген атының өзіне
Шал да болса Түлкібас – Жуалыдан ауып келген Шымырдың
Өз ықтиярымен шықтым. (Ш.М.,1994., 15).
Әруақ құдай қолдаған екен, балаң бір қатерден қалыпты. (Ш.М.,1994.,
Лезде қара қойдың қамы уайымдатқан Рысқұл тәуіп ағасына рахмет
Тұқымбай да сезіктенулі болатын. (Ш.М.,1994., 37).
Ендігі қиыны – есіктен қарағанда Қызыл жебе үрікпесе болар
Келтірілген мысалдардағы осы формалардың бәрі де грамматикалық көрсеткіштеріне қарағанда,
Сөйтіп өткен шақ категориясын жасайтын көрсеткіштер жалаң да,
Осы формалардың бәрі де өткен шаққа тән жалпы грамматикалық
Өткен шақ формаларын жасауда жұрнақтар әрі негіз, әрі ұйытқы
Мысалы, кел-етін еді; кел-ген еді; кел-іп еді; кел-ер еді;
Сөйтіп, еді я екен компоненті тіркесінен кейін, күрделі формалардың
Қазылған топырақ едәуір үйіліп қалыпты; (Ш.М., 1994., 63).
Шақ формаларын сыртқы тұлға түрлеріне қарай да, ішкі мазмұн
Ал, Ш.Мұртазаның «Қызыл жебе» романында осы аталған өткен шақтың
Жедел өткен шақ іс-әрекет қимылдың дәл сөйлеп тұрған уақыт
Жедел өткен шақ етістік түбірінің болымды және болымсыз түріне
ты//ті, ды//ді жұрнақтарының қосылуы арқылы жасалып, одан әрі бірінші
Жүрегі тарс етіп жарылып, жаны жаһаннамға кеткендей болды
Қабырғада көлеңкесі ебедейсіз сорайған қарауыл аңырып тұрып-тұрып, ақыры шығып
Тесіктен симай пұшайман болды. (Ш.М., 1994, 69).
Түсінде аспанның көк күмбезіне шашылған асқар-асқар тауларды көрді. (Ш.М.,
Қайнар көздің бас жағындағы жалбызды аршып-аршып, әрірек өтіп, пісігі
Бүлдірген ауқат болмады. (Ш.М., 1994, 69).
Тас-тастың қуысында қақылықтап жүгіріп жүрген кекілік көңілін алаңдатты. (Ш.М.,
Жуықтап жоламастан бұғып қана отырды. (Ш.М., 1994, 69).
Қызыл жебе сияқты асыл жылқыны ешкім де соймайды. (Ш.М.,
Әй, мырза-ай, осы жаман сандықтың ішіне біздің кісі сыйып
Кәне, қақбас, інің қайда, қаныпезер, қашқын ініңді қайда тығып
Әлі өздерің келіп, аяққа жығылып айтасыңдар. (Ш.М., 1994, 77).
Өздерің-ақ ұстап бересіңдер. (Ш.М., 1994, 77).
Сай-сайды сүзіп шығыңдар. (Ш.М., 1994, 77).
Онан да әлі кеш емес, көшейік. (Ш.М., 1994, 78).
Аттаныстың табан астында асығыс болғандығы сонша, әдеттегі «ауылдың алты
А.Ысқақовта өткен шақтың бұл түрі анық (айғақты) өткен шақ
Анық өткен шақ деп сөйлеушінің болған я болмаған амал-әрекетті
1) –ды (-ді, -ты, -ті) жұрнағы:
Кеудесіне мылтық тіреген солдаттың бетіне қолын салып жіберіп, мұрнының
Тұрар шыдай алмай шыңғырып жіберді. (Ш.М., 1994, 101).
Албаннан тоқал алып келе жатқан жерінен атып кеттім. (Ш.М.,
Төбеде жалғыз қыран қалықтап жүрді де қойды. (Ш.М., 1994,
Өң мен түстің арасын ажырата алмай, әрі-сәрі халде қалған
Жан-жақтан қасқыр қамалағанда, шөмелесіне тығып пана болды. (Ш.М., 1994,
Мал қораны айналып шықты. (Ш.М., 1994, 108).
Қара Иван қолына айыр алып, шөмеле төңірегіндегі кәшек шөп-шаламды
Аттың иесі аман-есен бір жерде жасырынып жатқаны белгілі болды.
Анарбай мен Таубай бастап, болыстың адамдары да ауылдарына қайтты.
–ған (-ген, -қан, -кен) жұрнағы;
Таудан асып күн батқан. (Ш.М., 1994, 67).
Тұрар сайдың қабағындағы жабайы алма ағашының ашасына мініп отырған.
Бұталмаған жабайы алма ағаш балақтап, бұтағы ескіріп кеткен.
Патшаның да айласы асқан. (Ш.М., 1994, 89).
Қара Иван да Рысқұл сияқты осыдан отыз жыл бұрын
Бас аурудың үстіне мына меңіреу, бұлыңғыр тыныштық қосылып, миын
Төсекте қарындасын ойнатып отырған Тұрар жерге жалаң аяқ секіріп
Түйметай төсек үстінде шашы сексиіп, қорыққанынан шырылдап қоя берген.
Ол ағаштар алдақашан шіріп кеткен. (Ш.М., 1994, 95).
–атын (-етін, -йтын, -йтін) жұрнағы;
Тау – Шілмембеттің маңайындағы екі-үш құрым киіз үйдің ескі
Сол шанаға Оразбақ таласатын. (Ш.М., 1994, 99).
Ал, Шыныбек жәкесі шақылдаңқырап қалғанымен балажан, базардан ылғи тәтті
Үйден гөрі түзде көп жүретін Рысқұлды жоқтатпауға тырысып, кейде
Губернатор фон Таубе патшаға еліктейтін. (Ш.М., 1994, 119).
Шашын да соныкіндей қырықтырып, мұртын да солай бастыратын.
Қазына тіккен мундир шақ келмей, киімді ұдайы жеке ұстаға
Әкесінің мейірімі түсіп еніренген кездері аз болатын. (Ш.М.,1994,123).
Рас, түрме түбіндегі нар еменнің бір бұтағы көлбеңдеп, жасыл
–ып еді (-іп еді, -п еді) форманты;
Қанша жыл болған, құдай-ау, туған жері Түлкібастан кетер жылы
Алау жалды ат енді кісінеп жіберетіндей шапшып тұр еді.
Тары қоритын уақыт болып қалып еді. (Ш.М., 1994, 134).
Жігіт құлақ салып еді. (Ш.М., 1994, 134).
Әнеу күні де бір қасық суға бола Дауылбай ауылымен
Әне сонда барып оның есіне баяғыда өткен Әлімбек батырдың
–ған еді (-ген еді, -қан еді, -кен еді)
– ушы еді (-уші еді) форманты:
Күндіз-түні желдемейтін қапаста не иіс болушы еді. (Ш.М., 1994,
Үшеуінің ішінде Тұрар әсіресе Қорған жәкесін жақсы көруші еді.
Қапаста аспаннан басқа көрінуші еді. (Ш.М., 1994, 14).Осы әуеніне
тұр, жүр, жатыр, отыр етістіктері мен есімдіктерге еді көмекші
Ш. Мұртазаның «Қызыл жебе» романында аталған өткен шақтың бірнеше
3.2. Ш. Мұртазаның «Қызыл жебе» романындағы етістіктің бұрынғы өткен
Бұрынғы өткен шақ іс-әрекеттің, қимылдың сөйлеп тұрған уақыттан әлдеқайда
Бұрынғы өткен шақ мынадай жолдармен жасалады.
Болымды және болымсыз етістік түрлеріне –қан//-кен, -ған//-ген тұлғалы өткен
Тас камераға қамалған соң-ақ Рысқұл ісінің оңалмасын сезген.
Сол сайыста екі батыр екеуі де бір мезгілде аттарынан
Шабданның асында Теке батыр мен Соқыр батыр қайта сайысып,
Кеше ол камераға кеш оралған. (Ш.М., 1994, 135).
Тасыраңбай Аркаша әкесінің әлгі ескертуін ұмытып кеткен.
Приходько мырза шоқынуды өз балаларына тәптіштеп тапсыра отырып, Тұрарға
Әруақ құдай қолдаған екен, балаң бір қатерден қалыпты. (Ш.М.,
Заңғар таудың кеудесіне шығып отырған екі адам маздап жанған
Тасбақадай тарбиған дәу үй ауылдың ортасын ала орналасыпты.
Көлікке жегіп жүретін бір аты ұрланыпты. (Ш.М., 1994, 45).
Көшенің аты өшіп қалыпты. (Ш.М., 1994, 54).
Күміс ерді ерліктің, елдіктің, дүбірлі күндердің белгісіндей келелі зат
Өз өміріндегі ат үстіне күміс ерді салмапты. (Ш.М., 1994,
Күміс ер-тоқымнан басқа мұра болмапты. (Ш.М., 1994, 149).
б) –қан//кен және –ып, -іп, -п тұлғалары мне –ушы
Ол жоғалса аз ауылды бәле-жаладан сақтап жүрген әруақ адасып
Ал, шандағында Молдабек те, Шыныбек те, Қорған да мойындарынан
Ізбайша жортпаш Түйметайды қолынан жетектеп ауылдас отырған Ахат қарияның
Сол жолы өзі есімдес алқаптан Рысқұл таутеке атып алып
Тұтқын келген ізімен кері қарай бөрі бүлкіл салып, салмақпен
Өзінің тұсынан өте бергенде қарауылдың көзі Рысқұлдың көзімен атысып
Таңның арайы ажарланып, жаңа күннің шырайы кіре бастаған екен.
Өткен шақтың бұл түрі А. Ысқақовтың оқулығында танық (айғақсыз)
Танық өткен шақ деп сөйлеушінің болған я болмаған амал-әрекеттері
–ып, (-іп, -п) жұрнағы.
Торлама сары қауындардың біразы пісігі өтіп, қақ-қақ жарылып кетіпті.
Арқасы қып-қызыл етке айнала бастапты. (Ш.М., 1994).
Адам баласын кейде бір жыртқыштық құмар билеп кете ме
Алтын түстес сары шашын сылаң тарап, желкесіне қаздитып түйіп,
Сәмбінің солқылдақ нәзік бұтағының дәл ұшына құрқылтай ұя салыпты.
Табиғат шіркін тамылжып, тікенегіне дейін ажарланып алыпты.
Немістің ішінен бір менмен профессоры бірде Ломоносовқа дәл сен
Таудың бөтеге бөктерлері жауыннан ісінгендей теңкиіңкіреп кетіпті.
–ған екен, (-ген екен, -қан екен, -кен екен) форманты.
Тастай батқан, суда сіңген, сілесі қатқан қалың ұйқыға кеткен
Мерген жаралаған бейкүнә мақұлық қаны сырғалап жүріп-жүріп, жетіп жығылған
–а+ды екен (е+ді екен) форманты (ақылдасады екен, кеңесіп жүреді
3.3. Ш. Мұртазаның «Қызыл жебе»романындағы етістіктің ауыспалы өткен шағы,
Ауыспалы өткен шақ есімшенің –тын//-тін аффикстері арқылы жасалады. Бұл
Мысалы:
Тепкілеп төрт қабырғасын сындырып, өкпе-бауырын езгілеп, құлаққа шыммен бастырып
Шымкент оязы арқылы біздің Майлыкент болысынан іздепті.
Күн едәуір кешкіріп қалыпты. (Ш.М., 1994, 218).
Тақыр қораның ішінде мүмкіндігі бар жерге қылтиып көк шығып
Бүкіл өмірі ат үстінде өткен адам, тақымы ер-тоқымға тимегелі
Сәмбінің солқылдақ нәзік бұтағының дәл ұшына құрқылтай ұя байлапты.
Атамырза зіңгіттей жігіт болыпты. (Ш.М., 1994, 351).
Әлгінде бүйірінен қамшымен шұқыған мосқал қазақ енді өзіне қадалып
Басы бірігіп, кәдімгідей елдігін танытып, қаһарланып алыпты.
-тын, -тін форманты арқылы:
Атамырзаға сары айғыр таныс болатын. (Ш.М., 1994, 201).
Ол кезде әкесі туралы неше сақ әңгіме айтылатын. (Ш.М.,
Жақсы ат мініп саяхатқа шығуды ұнататын. (Ш.М., 1994, 149).
Рысқұлды тергеуге жиі алып баратын. (Ш.М., 1994, 213).
Қырғызбайдың дәу торы биесі кісендеулі болатын. (Ш.М., 1994, 132).
Сонау алыстағы Талғардың бауырында сап-сары күзде осындай ақ жібек
А. Ысқақов оқулығында ауыспалы өткен шақ неғайбыл өткен шақ
Неғайбыл өткен шақ деп сөйлеушінің бұрын істемекші болған, жүзеге
1) –мақ еді (-мек еді; -бақ еді, бек еді,
Ш. Мұртазаның «Қызыл жебе» романында ауыспалы өткен шақтың –тын//
Қорытынды.
Қорыта айтқанда, тіліміздегі сөз топтарының ішіндегі ең күрделі және
Етістіктің күрделілігі мен қарымдылығы оның аса өрісті лексика- семантикалық
Етістік амал-әрекет ұғымдарының атаулары я сол ұғымдарды білдіретін сөздер
Диплом жұмысында қазіргі қазақ тіліндегі шақ категориясының басқа категориялар
Диплом жұмысының негізінен «Қазақ тілінің грамматикасы» және А.Ысқақов «Қазіргі
Ш.Мұртазаның «Қызыл жебе» романында аталған өткен шақтың барлық түрлері
Романда өткен шақтың мынадай түрлері бар:
жедел өткен шақ. Олар мынадай көрсеткіштермен жасалған:
а) –ды, -ді (-ты,- ті) жұрнағы.
ә) –ған,(- ген,- қан, -кен) жұрнағы.
б) –атын (-етін, -йтын, -йтін) форманты.
в) -ып еді (-іп еді, -п еді) форманты.
г) -ған еді (-ген еді,- қан еді,- кен еді)
з) -ушы еді (-уші еді) форманты.
д) тұр, жүр, жатыр, отыр етістіктері мен есімдерге көмекші
2) Бұрынғы өткен шақ.
а) –ып,(- іп, -п) жұрнағы.
ә) -ған екен,(- ген екен, -қан екен,- кен екен)
б) –а+ді екен (-е+ді екен) форманты.
3) Ауыспалы өткен шақ.
а) –мақ еді (-мек еді, -бақ еді, -пақ едң,
ә) –тын//-тін аффикстері арқылы жасалады.
«Қызыл жебе» романы бойынша өткен шақтың салаларынан 400-ге
Сонымен, етістіктің шақ категориясы деп қимыл, іс-әрекеттің сөйлеп тұрған
Өткен шақ формаларын жасауда жұрнақтар әрі негіз, әрі ұстайқы
Пайдаланылатын әдебиеттер
Қазақ тілі граматикасы., А., 1967
Қазақ тілі граматикасы бойынша зерттеулер., А.,
Маманов И.С., Қазіргі қазақ тілі (Етістік)., А., 1966
Қордабаев Т., Қазақ тілі білімінің қалыптасу, даму жолдары.,
Қордабаев Т., Түркология және қазақ тіл білімі.,
Исаев С.М., Қазақ тілі., А.,
Ысқақов А., Қазіргі қазақ тілі. Морфология.,
Қазақ грамматикасы., А., 2002
Қордабаев Т., Етістіктің шақ категориясы.
Төлеуов Ә., Сөз таптары., А., 1982
Аханов К., Тіл білімінің негіздері., А., 1973
Қорғанбаев Т.Р., Қазіргі қазақ тіліндегі шақ категориясы., А.,
Хасенова А., Етістіктің лексика – грамматикалық сипаты.
Кеңесбаев І., Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер., А.,
Серғалиев М., Айғабылов О., Күлкенова А., Қазіргі қазақ
Байымбетова Ж., Етістікті оқыту., Ш., 2002
Мұртаза Ш., «Қызыл жебе»., А., 1994
Сілтемелер
1Казамбек., «Общая грамматика турецко-татарского языка»., 493-бет.
2В.В. Радлов., «Опыт словаря тюркских наречий» ( )
3А. Байтұрсынов., Тіл тағлымы., А.,1992 164-бет
4А. Байтұрсынов., Тіл тағлымы., А.,1992 123-бет
5Н.Сауранбаев., Қазақ тіліндегі көсемшелер туралы., А.,1940, 5-20 бет
6Т.Ерғалиев., Қазақ тіліндегі есімше категориясы., А.,1958, 3-104
7Ж.Болатов., Синтаксические функции причастия в казахском языке АДК.
8Төлегенов О., Выражение сказуемого и его основные типы в
9И.К.Уюкбаев., Категория глагального вида в современном казахском языке., АДК.,
10Г.Айдаров., Структура односложных корней и основ в казахском
11К.Аханов., Тіл біліміне кіріспе., а., 1964., 469 б.
12Қазақ тілінің грамматикасы., А., 1964 199 бет
13Қазақ тілінің грамматикасы., А., 1964 200 бет
14А.Ысқақов., Қазіргі қазақ тілі. Морфология., А., 1991., 330-331
15А.Ысқақов., Қазіргі қазақ тілі. Морфология. А., 1991., 331-бет
16А.Ысқақов., Қазіргі қазақ тілі. Морфология. А., 1991., 332-бет
4
