1916 жылғы Амангелді Иманов бастаған Ұлт-азаттық көтеріліс диплом жұмысы
МАЗМҰНЫ - www.topreferat.com.kz
Кіріспе............................................................................................................... 4
І тарау Бірінші дүние жүзілік соғыс жылдарындағы Қазақстан
І.1 XX ғасырдың бас кезіндегі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы…………………………………………………………………………. 9
І.2 1916 жылғы Ұлт-азаттық көтеріліс кезіндегі Қазақстанның либерал-демократ зиялылардың ұстаған бағыты………………………………………. 17
ІІ Тарау Амангелді Имановтың бастауымен болған Торғай көтерілісі
ІІ.1 Көтерілістің шығу себептері мен барысы………………………………… 29
II. 2 Көтерілістің нәтижесі................................................................................... 46
Қорытынды................................................................................................... 51
Пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер..................... 53
кіріспе
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: 52 бет
Пәні: Соңғы қосылған дипломдық жұмыстар
-----------------------------------------------------------------------------------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
қазақстан республикасының білім және ғылым министрлігі
«Тарих» кафедрасы
Диплом жұмысы
Тақырыбы: «1916 жылғы Амангелді Иманов бастаған Ұлт-азаттық көтеріліс»
Мазмұны
Кіріспе............................................................................................................... 4
І тарау Бірінші дүние жүзілік соғыс жылдарындағы Қазақстан
І.1 XX ғасырдың бас кезіндегі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы…………………………………………………………………………. 9
І.2 1916 жылғы Ұлт-азаттық көтеріліс кезіндегі Қазақстанның либерал-демократ зиялылардың
ІІ Тарау Амангелді Имановтың бастауымен болған Торғай көтерілісі
ІІ.1 Көтерілістің шығу себептері мен барысы………………………………… 29
II. 2 Көтерілістің нәтижесі................................................................................... 46
Қорытынды................................................................................................... 51
Пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер..................... 53
кіріспе
1916 жылғы қазақстандағы ұлт азаттық көтеріліс отандық тарихта ерекше
1916 жылғы казақ халқының ұлт азаттық көтерілісі отарлы патша
Ресей империясы тарапынан отаршылдық езіп-жаншудың барлық кезеңі ішіндегі қазақ
Көтерілістің басты себебі әлеуметтік экономикалық қоғамдық саяси және рухани
1916 жылға таман патша өкіметі қазақ халқының 40-50 млн.
Отарлаушылар қазақ халқының жері мен оның табиғи байлығының басым
Ұлттық және әлеуметтік езгінің күшеюі, соғыс тудырған қиыншылықтарға байланысты
Көтерілістің бұрқ ете қалуына патшаның 1916 жылғы 25 маусымдағы
Жарлық Қазақстанның барлық аймақтарында дерлік жаппай наразылық тудырды. Алихан
Қазақстанның әр аймағында стихиялы түрде басталған патша жарлығына қарсы
Көтеріліс бүкіл Қазақстанды қамтыды, алайда оның ірі ошақтары алдымен
Көтеріліске қазақтармен қатар ұйғырлар, өзбектер, қырғыздар, дүнгендер және жекелеген
Қазақ қоғамында атап айтқанда, оның сол кездегі саяси элитасының
Қазақстандағы көтерілістің алғашқы ошақтары 1916 жылғы шілде айының бас
Көтерілістің алғашқы ошағы Жетісу облысында пайда болды. Мұнда патша
Өкімет органдары қудалаған 300 мың қазақтар мен қырғыздар немесе
Хан сайлау дәстүрін және олардың халықтың кандай әлеуметтік топтарының
Амангелді Үдербайұлы Иманов (1873 ж. 3 сәуір - 1919
І Тарау Бірінші дүние жүзілік соғыс жылдарындағы Қазақстан
І.1 XX ғасырдың бас кезіндегі Қазақстанның әлеуметтік экономикалық жағдайы
XX ғасырдың басында патшалық Ресейдің Орта Азияның шығыс аудандары
ХІХ ғасырдың аяғы XX ғасырдың басында бұрынғы Түркістан аймағында
1914 жылы патшалық Ресей дүние жүзілік соғысқа тартылды. Бұл
Соғыс жылдары тек Түркістаннан майдандағы әскерлердің кажеті үшін 38
Патшалық Ресей жаңа отарларды жаулап алу үшін бірінші дүние
Өлкеде ақша құнсыздануы күшейе түсті. Алып сатарлық өріс алды.
Дүние жүзілік империалистік соғыс елде өнеркәсіптің қирауына ауыл шаруашлығының
Қазақстаннан патша үкіметі барған сайын көп азық-түлік, ауыл
1916 жылға таман патша үкіметі қазақ халқының 45-50 млн.
XX ғасырдың басында бұл үрдіске сонымен бірге 1906 жылы
Әлеуметтік және ұлттық езгінің күшеюі соғыс кесепаты – халық
1914 жылғы бірінші дүние жүзілік соғыс халықтың басына жаңа
1914-1915 жылдары Қарағанды мен Екібастұз шахтерлерінің темір жолшыларының, Спасск
1914 жылдың бірінші жартысында Ембі мұнайшылардың ереуілдерімен ұласты. Жаңа
XX ғасырдың басында Қазақстанның негізгі территориясы алты облыстан тұрды.
Қазақстанның негізгі халқы ауылдық жерлерде тұрып, жартылай көшпелі мал
XIX ғасырдың аяғында XX ғасырдың басында Қазақстанда егіншілікпен айналысу
XX ғасырдың басында өлкеде қала халқының өсу бағыты байқалды.
Өлкенің XX ғасырдың басы кезіндегі тау-кен өнеркәсібінің басты салаларының
XX ғасырдың басында Қазақстанның экономикалық өмірінде негізінен өлкені батыс
Батыс Қазақстанда Орал, Ембі аймағында мұнай шығарылды. 1912-1914 жылдары
Жетісу, Ақмола және Семей облыстарында өнімдеріне әскери ведомстволар ерекше
XX ғасырдың басында Шымкентте 4, Түркістанда 2 мақта тазартатын
Қазақстанның капиталистік өнеркәсіптің шикізат көздері мен оны сыртқа шығару
XX ғасырдың басында Қазақстанда Орынбор, Ташкент, Тройцк-Алтай және Жетісу
Өнеркәсіптің дамуы темір жолдардың салынуы, су жолдарының кеңінен пайдалануы
І.2 1916 жылғы көтеріліс кезіндегі қазақтың либерал-демократ зиялыларының ұстанған
Патша жарлығы мен оған қарсы болған көтеріліске халық арасында
Қазақ зиялыларының бір тобы (Т.Бокин, Ә.Жангелдин, Ә.Жүнісов, Ә.Майкөтов, С.Меңдешев,
«Қазақ» газетінің төңірегіне топтасқан ұлттық либералдық-демократиялық зиялылардың басшылары (Ә.Бөкейханов,
Көтерлісті көбіне қазақ зиялылары басқарды. Мысалы, Ақмола даласында С.Сейфуллин,
Қазақ зиялыларының көзқарастары мысалы, Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Міржақып
Бұл орайда зиялылардың жоғарғы таптары Әлихан Бөкейханов бас болып
1916 жылғы көтеріліс ерекшеліктерінің бірі күреске төменгі топтардың көтерілуі
Тұрар Рысқұлов атап өткендей «қазақтардың бұл ұлттық либерал зиялылары
Сонымен бірге ұлттық қазақ зиялыларының жетекшілері қазақтарды тыл жұмыстарына
1) Қазақтан осы соғыс үстінде солдат алынбау;
2) Солдат алудан бұрын метрке түзеу үшін муфтилікке қарау;
3) Лажсыз алынатын болғанда жаяу солдат болмай атты әскер
Осы талап тілектерді қазақтар атынан білдіру үшін Дума ашылуына
«Алаш» жетекшілері ортақ пікірге келіп, іс-әрекеттің бағдарламасын жасау үшін
«Қазақ» газеті әскер жұмыстарына алынған қазақ азаматтарының ауыр жағдайы
Көтеріліс басталған жерлерде патша жазалаушыларының қанша адамдарды қанға бөктіргені
Ол өртелген ауыл, тоналған жұртты көрді. Әкімшілік органдарының қызметкерлерімен
Сондықтан «Алаш» басшылары көтерілісшілерге болсын әскери тыл жұмысына алынған
Бірінші дүние жүзілік соғыс патшалық ресейдің әлеуметтік экономикалық таптық
Ресейдің мұндай отаршылдық саясатына шыдамаған XX ғасырдың басындағы қазақ
1907 жылы наурыздың 27-сінде Петербургте Шахмардан Қосшығұлов, Абдурашид Ибрагимовтардың
Бұл мүмкіндікті қазақ зиялылары да пайдаланып, Ресейден Қазақстанға қаптап
Көпшіліктің оянуына себепші болған. Жалпы алғанда Әлихан Бөкейханов Империяның
Бұл көрсетілген мәселелерді қазақ зиялылары бір және екі мемлекеттік
Көзіңді аш, оян қазақ, көтер басты
Өткізбей қараңғыда бекер жасты
Жер кетті, дін нашарлап, хал харам боп,
Қазағым енді жату жарамас-ты,- деп ұшқындап ұран шашып тұрған
Міржақып Дулатов ғылым мен техниканың жетістіктерін жоғары бағалады. Қазақ
Ахмет Байтұрсынов отаршылардың казақ жерлерін тартып алуына бас біріктіріп,
1916 жылғы сәуір айында Әлихан Бөкейханов бастамасы бойынша Қарқаралы
Отаршыл империямен ақылға қонымды ымыраға келу тактикасын жүзеге асыра
Сонымен бірге қазақ зиялылардың өкілдері өздерінің сөздерінде отбасылық тізімдерде
1916 жылы тамыздың 7 күні Торғай облысын 4 уезіндегі
А. Байтұрсынов өз ойын былайша ортаға салады: «Қазақ секілді
Алаш зиялыларының көздеген түпкі мақсаттары біріншіден қол астына қараған
Б.Қаратаевтың ішкі істер министріне жолдаған бір жедел хатында мысалы,
ІІ тарау Амангелді Иманов бастауымен болған Торғай көтерілісі
II. 1 Көтерілістің шығу себептері мен барысы
Көтерілістің бұрқ ете қалуына патшаның 1916 жылғы 25 маусымдағы
1916 жылдың 25 маусымдағы патша жарлығы тек сылтау, желеу
Көтерілістің тағы негізгі себептері атап айтқанда Қазақстанды патша өкіметінің
Бүкіл Орта Азиядағы секілді Қазақстандағы көтеріліс 1916 жылғы 25
«Қазақ» газетінің редакторы А. Байтұрсыновқа хат жазып онда қазақ
Жұмысқа алуға 19 жастан 43 жасқа дейінгі еңбекке қабілетті
Тұтастай алғанда 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысы Орта Азияның, Қырғызстанның,
Шілденің басында Қазақстанның барлық аймақтарында дерлік көп кешікпей қарулы
Халық қаһарлығының алғашқы соққысын алдымен тылдық жұмыстарға баратындардың тізімін
Жетісудағы көтерілісшілер қозғалысы аяусыз басып-жаншылған кезде Торғай даласында ол
Ел арасы да ала-құла, оң сапарға көлденең келер кедергі
1916 жылдың 23 октябрінде А.Иманов бастаған 15 мың көтерілісші
«Торғай және Ырғыз уезіндегі жағдай өте нашарлады. Торғаймен телеграф
Торғай қаласының ірге тасы 1845 жылы қаланды. Жаңа қала
Дала төсіндегі осындай әкімшілік орталықтың – Торғайдың қоршауға алынғаны
1916 жылғы патша жарлығы бүкіл қазақ халқы сияқты Амангелді
Амангелді соғыс жүргізудің өзіндік тактикасын пайдаланды. Мергендерден құрылған жасақтар
13 қазанда Ырғыз уезіндегі Қызылжар болысының көтерілісшілері Жаманқұл деген
Қазан айында Амангелді басқарған көтерілісшілердің 20 бөлімі Торғай мен
Торғай уезі көтерілісішлерінің қатарына ат тұяғы жететін жердегі шаруалар,
Сөйтіп 1916 жылдың ноябрь айында Торғай облысында көтерілісшілер қатары
Патша өкіметінің жазалаушы отряды келіп жеткенше Торғайды алмақ болған
1916 жылдың 5 ноябрінде сарбаздар сапқа тұрып, сардар алдында
Көтерілді жұрт ашуы дәуірлеп,
Қолдан бала ұстап беру ауыр деп.
Талай ерлер көтеріліп табанды,
Талқандауға қияметтік заманды.
Атқа мінді айбалтасын асынып,
Бұзбақшы боп бүліншілік қамалды...
Сол күресте Амангелді ер туды!
Ақынның бостандыққа, теңдікке шақырған дауысы бүкіл Торғай даласын жаңғыртып,
Дайындық жұмыстары аяқталғаннан кейін сарбаздар көпірден түн қараңғысын жамылып
Таң ата сарбаздар тегіс көпірден өтіп, қала шетіндегі қорғанға
Шабуыл басталар кезде бай-манаптың бірі Әбдіғаппар Жанбосынов Амангелдіге ақылдаспай,
Алғашқы шабуылда солдаттар да аттарына мініп, қарсы шайқасқа шыға
Үмен, Түгел, Дәуренбек, Омар бастаған топтар да ұрандап шауып
Амангелді мыңбасыларына жаңа тапсырмалар беріп, енді екінші рет шабуылға
Екі жақтан да атыс үдей түсті. Бердеңке аңшының білтелі
Амангелді енді казармаға шабуыл жасамақ болды. Қасына Байтөренің Молдабегін,
- Жігіттер, біз жеңіске адамның көптігімен немесе қарудың күшімен
Осы жолғы атыста нысанбайдың сарбасы мен Тәжібайдың Әбділдасы қаза
- Батыр аға, көпірді солдаттар басып алыпты, көпір үстінде
- Омар мен Хакімбекті шақырыңдар!
Тынышов Омар мен Токин Хакімбек аттарын осқыртып алға шықты.
- Жол сілтеңдер, бірақ Торғайдың арғы беті құлама болмасын,
Омар мен Хакімбек көпірдің төменгі жағынан жол бастады. Бес
Торғайды қоршауға жиналған көп сарбазды бір жерде ұстап тұру
Ел ішіндегі болыс-билер мен байлар карулы көтерілісшілерге ашық қарсы
Ал нақ осы жылдары қазақтың тұңғыш большевигі Жангелдин жөнінде
Торғай қоршауының сәтсіздікпен аяқталуы осы өңірді революциялық жұмыспен айналысып
Бірақ Амангелді секілді ер ұлдардың алған бетінен қайтпайтын қайсар
Көтерілісшілер Торғайдан беті қайтып Бетбаққараға қарай шегініп кеткеннен кейін
Әліби осымен бірге өзінің әлі де болса көрші елдер
Осыдан аз күн өткен соң Амангелді қасына Молдабекті ертіп
- Әліби – деді ол – патша үкіметіне қарсы
- Батыр, мен сізге де басқа жігіттерге де бірнеше
Әліби сәл бөгелді де қыран көзін қияға тігіп, суырыла
- 1903 жылдан бері талай ауыр сын өтті. Орыс
- Партия көсемі Лениннің ұлт мәселесі жөніндегі ойлары біздің
- Мен қазақтың Торғай топырағында туған баласымын - деді
- Мен сенемін саған! Ал қош бол! - деп
- Жолың болсын Әліби!
- Сау бол Амангелді аға, - деп Торғайдың қос
Амангелді ат үстінде келе жатып өзінің 1916 жылы Қырымдағы
Шайқаста сынасар күн туды. Халықтың қалаулы жақсы адамдары менің
Әліби осы хабар жетісімен-ақ суыт жүріп көтерілісшілер шоғырлана бастаған
Ауа-райын бақылап, ескілікті адамдармен ақылдасып, биылғы қыстың ерте түскенін,
Наурызым мен Батпаққараның арасы 200 шақырымдай жер еді. Бірде
Амангелді де қарап жатпады. Дереу ауыл-ауылдарға адам шаптырды. Онымен
Зеңбірек даусын алғаш естіген түйекештер шаналарын тастай қашып, қопадағы
Амангелді өз мергендерімен қарулы біраз сарбаздарды ертіп, қопаның арасымен
Амангелді мыңбасыларымен қысқа ғана кеңес өткізді. Оның бар қорытындысы
Күн бата сол қанаттағы сарбаздар шабуылға шықты. Сарбаздар атой
- Шығынымыз тағы да за емес. Егер жігіттердің есебі
Шабуылға шығуды, кейін шегінуді мыңбасылар шешеді. Бұдан былай бейбастыққа,
Халықтың үрейін ұшырып опасыздық жасаушыларға қатаң жаза колданылады.
Осы маслихаттан соң ертеңіне қаңтардың қатаң аязына қарамастан Батпаққараға
Батпаққарадан шыққан жазалаушы отряды әдеттегідей алдарынан барлаушылар жіберіп отырды.
Қарасу қопасының арасында тығылып тұрған мергендер алдағы төрт барлаушыны
Мұны байқаған жазалаушы отряд кілт тоқтады. Подполковник Тургенев бір
- Осы арадан он шақырымдай соғыс болып жатқан жаққа
Амангелді 20 мергенді алып, шауып бара жатқан солдаттарды атуға
Дүрбі салып оны байқап тұрған подполковник қасындағы адютантына:
- Шақыр дондық ерекше жүздіктің командирін! - деп ақырды.
Торғай облысының генерал губернаторы М.М. Эверсман әскери министрліктен көтерілісті
18 ақпанда Петроградтағы Путилов зауытының жұмысшылары бастаған ереуіл бүкіл
Жазалаушы отрядтың Торғайға кеткеніне әбден көзі жеткен Амангелді сарбаздары
ІІ.2. Көтерілістің нәтижесі
Жетісуда болған ұлт-азаттық қозғалыстың бір ошағы Қарқара көтерілісі болды.
Бұл кезде Жетісудың басқа жерлерінде де қозғалыс өріс алып
Ұзақбайүлы Мұнай бастаған көтерілісшілер 12 тамызда Қарқара жәрмеңкесін басып
Бұл жерде Куропаткиннің 1916 жылы 11 тамызда Фольбаумға берген
Жетісудағы көтерілісті басуға Фольбаумның құраған әскери болімдерінен басқа екі
Патша үкіметінің жазалаушы әскерлерімен соңғы ұрыс 1916 жылы қыркүйектің
Сотсыз, тергеусіз атылғандарды жазалаушылар мен кулак отрядтарының қолынан қаза
1916 жылғы көтерілісті басу және жазалау шараларының салдарынан Жетісу
Патшалық сот әскери жазалау күштерінің қысымына шыдамаған көтеріліске қатысқан
Мұндай жағдайға төзбеген бөлігі арып-ашып, өз жеріне қайта шұбырды.
1916 жылғы ұлт азаттық көтерілістің ең қайраттысы мен ең
Көтерілісшілердің жазалаушылары келмей тұрып Торғайды алғылары келді сондықтан оған
Қыстың ерте түсуіне және содан туған қиындықтарға байланысты 1917
Қазақстанның басқа аймақтарында көтеріліс 1916 жылдың аяғына қарай басып-жаншылды.
Қорытынды
Қорытындылай келе 1916 жылғы көтеріліс қазақ халқының сан ғасырлық
Алайда 1916 жылғы көтерілістің қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысында орны
Ұлт азаттық көтеріліс іргесі шайқалып жатқан Ресейдегі әскери-отаршылдық басқару
Қорыта айтқанда Амангелді Иманов басқарған 1916 жылғы ұлт азаттық
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Көкіш Рысбайұлы. Қазақстан Республикасының тарихы. Алматы, Санат, 2004,
2. Диас Жамбылов. Қазақстандағы ұлт азаттық қозғалыс. Оқу құралы.
3. Пірімбетов. Ұлт азаттық козғалыс. 40-44 беттер.
4. №55. (24632) 01 наурыз, бейсенбі 2007.
5. Қазақстан тарихы. Ч. Мусин. 2005, Алматы, 265-267 беттер.
6. Қазақ Совет энцеклопедиясы. II том, 435 бет.
7. Торғай комисарлары. Здей Мухамеджанов. Қазақстан баспасы.
8. Қазақстан. Алматы, 2005. Әбдужаппар Әбдіәкімұлы, 228-230 беттер.
9. Сейдәлім Тәнкеев. 1916. Ереуілтөбе әскерлері, Алматы, Атамұра 1994
10. Парасат, 2006, №8, 2-3 беттер.
11 Қазақстан энцеклопедия. 326-327 беттер.
12. Қазақстан тарихы. Очерк. 286 бет.
13. Октябрь нұрландырған өңір. X. Ермұратов. Алматы, Атамұра, 1994
14. №47. «24632), 9 наурыз, 2007.
15. Қазақстан тарихы. 3 том, 636-641 беттер.
16. Қазақ елінің арғы бергі тарихы. Х.Маданов, 133-134 беттер.
17. «Елім-ай». Қазақ тарихынан. Алматы, Жалын баспасы, 1997, 105-106
18. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. 5 томдық,
19. Дулығалы дала перзенттері. 1991,18 маусым, 7-бет.
20. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. Очерк. Алматы,
3
