TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар



Мазмұны - www.topreferat.com.kz

1-Тарау. Қазақ ономастикасының зерттелуі

1.1 Қазақстан жер-су атауларының зерттелуі

1.2 Қазақ антропонимдерінің зерттелуі

2-Тарау Қазақ дүниетанымындағы перзент мәселесі және ат қою дәстүрі

2.1. Қазақ халқындағы наным-сенімдердің кісі есімдерімен байланысы

2.2 Қазақ халқындағы ат қою дәстүріне байланысты этнолингвистикалық факторлар

3-Тарау Қазақ фразеологизмдеріндегі ұлттық дүниетаным бейнесі және кісі есімдері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Жұмыс көлемі: 34 бет
Пәні: Соңғы қосылған курстық жұмыстар

-----------------------------------------------------------------------------------

КУРСТЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ



Мазмұны

1-Тарау. Қазақ ономастикасының зерттелуі

1.1 Қазақстан жер-су атауларының зерттелуі

1.2 Қазақ антропонимдерінің зерттелуі

2-Тарау Қазақ дүниетанымындағы перзент мәселесі және ат
2.1. Қазақ халқындағы наным-сенімдердің кісі есімдерімен байланысы

2.2 Қазақ халқындағы ат қою дәстүріне байланысты
3-Тарау Қазақ фразеологизмдеріндегі ұлттық дүниетаным бейнесі және кісі
1-Тарау. Қазақ ономастикасының зерттелуі

1.1 Қазақстан жер-су атауларының зерттелуі

Қазақ тіл білімінің фонетика, морфология, синтаксис, лексика мәселелері
Қазақ ономастикасы соңғы 30-40 жылдары бойында ғана зерттеле
Тәуелсіз ел болып, қазақ тіл білімі қарыштап дамуымен
Ономастика лингвистикалық, этнолингвистикалық, тарихи-этнологиялық, тұрғыдан талдап зерттеудің маңызы
Қазақ ономастикасының шығу, даму, қалыптасу кезеңдері және жасалу
Т. Жанұзақ «Қазақ ономастикасы» еңбегінде «Ономастикалық материалдарға ғылыми
Тіліміздегі халық атауларының шығу, даму тарихын, лексикалық құрамы
Ономастиканың негізгі бөлімдері антропонимика (адам аттары мен фамилияларын
Жалқы есім түрлері

Ономастиканы (кісі аттарын немесе жер, су, ру, тайпа
С.Е. Малов ономастиканы зерттеуге ерекше назар аударған, мейлінше
Ономастиканы зерттеудің өзекті мәселе екені әсіресе қазіргі лингвистикалық
Қазақ ономастикасының, оның ішінде топонимика саласының ғылыми бағыт
Қазақстан топонимдерін тарихи-лингвистикалық аспектіде, басқа туыстас тілдермен салыстыра
Одан әрі ономастикалық зерттеу проблемаларының аясы кеңи түсіп,
Алпысыншы жылдары Одақ көлемінде «топонимиялық үрдіс» кезеңі болды,
Теориялық топономастиканың лингвистикалық сипаттағы ерекше пән ретінде қолдау
1971 жылы Қазақ ССР Ғылым академиясының жарлығымен Тіл
1959 жылы Тіл білімі және әдебиет институты мамандарының
Республикадағы ономастикалық жұмыстарды жүргізуде басты құрал болған осы
1988 жылы Қазақстанның жер бедерін сипаттайтын географиялық атаулар
Қазақ тілінің аймақтық топонимдерді зерттеуде жаңа этнолингвистикалық бағыттың
-Қазақстан территориясындағы топонимдік, микротопонимдік бірліктер толық дерлік жинақталып,
-Әр аймақтың топонимдік жүйесінің қалыптасуына ықпал еткен тарихи,
-Қазақ ономаст-ғалымдары 1970-1980 жылдары қолданған топонимдердің тақырыптық топтастыру
-Қазақ тілінің топонимдік бірліктерін жасаушы номинациялық тип, атау
-Қазақ жер-су атауларының сөзжасамдық үлгілері, оларды жасауға қатысатын
Топоним түрлері

-Қазақ топонимдерінің фоно-морфологиялық, грамматикалық құрылымы мен синтаксистік жасалу
-Ұлттық ономастиконның бет-бейнесін қалыптастыруға қатысатын тарихи, этномәдени
-Қазақ жер-су атауларының жасауға қатысатын халқымыздың рухани, мәдени
-Ежелгі қала мәдениет, отырықшылық дәстүр, суармалы шаруашылық ертеден
Атауы бар объектілер нақты аймаққа бекітілген. Кез келген
1.2 Қазақ антропонимдерінің зерттелуі

Ономастика – заттарды жекелеп атайтын жалқы есімді зерттейтін
Аталушы объектіге қарай жалқы есім бірнеше түрлерге бөлінеді,
Антропонимдер – кісі аттарынан тұратын жалқы есімдердің ірі
Тарихи дереккөздердегі, эпостық жырлар мен фольклордағы, фразеологиялық,
Қазақ тілінде ұлттың этникалық сипатын айғақтайтын тілдік деректер
Лингвистикалық жүйеде анықталатын қазақ тіліндегі антропонимдер – көне
Антропонимдер адамдардың өткендегі тұрмысын, қоғамдық, әлеуметтік құрылысын және
Ғаламның танымдық болмысының адам санасында бейнеленуін түсініп білу
Профессор Қ. Жұбанов «Қазақ сөйлеміндегі сөз тәртібінің тарихынан»
Ғалымның бұл еңбегі қазақ антропонимика тарихында мәні зор
Кісі аттарының сөздік қорға тәндігі, жеке зерттеу объектісі
Тіліміздегі сөздер мен кісі аттарының жасалу заңдылықтарындағы ұқсастық,
Антропоним түрлері

Кісі аттарындағы кішірейткіш –ш, -қан, -жан, -тай
1954 жылдан Т. Жанұзақов қазақ антропонимдері жайлы зерттеу
Лингвистиканың көптеген слалары сияқты ономастика бойынша да
2-Тарау Қазақ дүниетанымындағы перзент мәселесі және ат
2.1. Қазақ халқындағы наным-сенімдердің кісі есімдерімен байланысы

Ономастиканы салыстыра зерттеудің тіл тарихы мен тарихи этнография
Сондықтан олардың шығу, даму кезеңдерінде әлеуметтік, тұрмыстық негіздер,
Эпос антропонимиясының басқа салаларға қарағанда өзіндік ерекшеліктері көп.
Қазақ халқының туған нәрестеге есім қоюдан бұрын, әр
Қара басы хан болған,

Байлығы жұртқа аяң болған...

Сол дүниеқор зор байдың

Дүниеде жалғыз мұңы бар:

Сол Бозмұнай қартайып,

Алпыс жастан өткенше,

Құдай қосқан қосағы

Елу жасқа жеткенше

Бір перзентке зар болған...

Балаға ат қоюдағы ырымдардың негізінен о баста наным-сенімге
Күні-түні жаратушы иеден сәби сұрап жүрген байға ұйықтап
Молдасы азан айтқанда,

Бинамаз ұйқтап жатқанда,

Ақ сәлделі бір адам

Жетіп келді қасына...

Не тілегің бар?-дейді,...

Жиған малдан не пайда,

Бір прзентке зар болдым!...

Пірі келіп қасына,

Аян беріп кеткен соң,

Бозмұнай тұрды оянып...

Содан соң құрбан шалып, құдайға құлшылық етіп, күткен
Жарасады жатқаның!

Байлығында, Бозмұнай,

Мыстан табақ тартқаның!

Жаңа туған жас ұлдың

Қанікей атын тапқаның!?

Осы орайда айтып кететін қазақ жұртынын өзіне тән
Екіталай жерлерде

Ерлігі асқан Алаштан –

Батыр Сайын болмас па?

Үстіне аруақ қонбас па?

-деп, есімін тауып айтқан шалға, бай риза болып
Тоқсан торқа киді де,

Тоғыз жорға мінді де,

Шал жөнелді теңселіп.... [2, 95],

Осы ертегіде бейнелегендей қазақ халқының перзентке ерекше мән
Қазақтардың перзентке деген еркше ықыласы, перзентке зар болғандағы
Антропонимдер ұлттық даму деңгейіндегі аумақты қамти алады. Демек,
2.2 Қазақ халқындағы ат қою дәстүріне байланысты
Қазақ есімдерінің аталып қойылуының өзіне тән ерекшелігі, әр
Енді ислам салты бойынша бала өмірге келгеннен үш
Түркі халықтары арасында есім беруде де ислам зандары
Араб мәдениетінің, әсіресе арабтар таратқан діни дәстүрдің әсері
Қазақ антропонимиясының белгілі маманы Т. Жанұзақ өзінің «Есімдер
Шынында, қазақтардың жалқы есімдері де (яғни, антропонимиялық лексикасы)
Жоғарда (Т. Жанұзақ) ескертілгеніндей, сол көп тілді құрамның
Араб ғалымы Сами Мухаммад өз еңбегінде арабесімдерін мазмұнына
Ал, қазақ тіліндегі араб текті есімдердің сөздігін құрастырған
Қазақ тіліндегі араб есімдеріне тарихи-этнографиялық шолу жасай отырып
Алла-Тағаланың сипаттары мен пайғамбарлар аттарынан жасалған есімдер: Әбдірахман,
Табиғатта болатын түрлі құбылыстар мен жаратылысында жалғыз болып
Өсімдіктен, хайуанаттар мен құстардың аттарынан жасалған есімдер: Тамила
Мамандық аттарынан жасалған есімдер: Тәбиба – «дәрігер», Дәлила
Атақ, дәрежеге байланысты есімдер: Мәлик – «патша», Мәлика
Адамның дене бітімі мен сезімін бейнелейтін сөздерден жасалған
Сан есімдерден және уақытты, маусымды, мезгілді білдіретін сөздерден
Географиялық объектілердің аттарынан жасалған есімдер: Мәдина – «қала»,
Ислам дінінің қазақ қауымына таралып, қалыптасу барысында да
Кісі есімдерінің ұлттық сипатын көрсететін келесі бір белгісі
Екіншіден, қазақ – түбі түркі тілдес яғни көне,
Сонымен қоса біз көшпелі елміз және өмір сүру
Есімдердің өзіндік кезеңдері бар болса, ол бізді әр
Қазіргі замандағы есімдердің біразы өзінің түпкі мәнін жоғалтып,
Қазақ антропонимдері қатарынан белгілі салт-дәстүр мен ырымдарға
Адамзаттың жақсы өмір сүргісі келуіне байланысты қойылған есімдер.
Бала кім болсын, тек тірі болсын деген мақсатта
Баланың мінез-құлқы жақсы болсын деген тілеуден туған аттар.
Бала бай болсын, хан болсын деген үмітпен де
Қойылған адам аты белгілі бір табиғи құбылыстың болуына
Қойылған адам аты сол ауылдың, сол үйдің бір
Қойылған адам аты сол адамның дүниеге қалай келгенін
Әрбір ата-ананың сүйген, қалған тау-тасының, өзен-көлдің атауы да
Ұлы Октябрь революцияынан кейін қойыла бастаған аттар. Мысалы:
Осындай ат қоюдың негізгі жүйесі қазірге дейін сақталып
Есімдер тілдегі сөздік құрамының бір бөлегі боп саналады.
3.1 Қазақ фразеологизмдеріндегі ұлттық дүниетаным бейнесі
Қазақ елінің ұлттық қазынасы болып табылатын – фразеологиялық
Есімді атау, яғни санада кімді атағаның туралы ой
Г. Б. Мәдиева мен С. Қ. Иманбердиеваның «Ономастика:
Аллаға жағайын десең –

Азаның болсы,

Қазыға жағайын десең –

Қазаның болсын.

Қайда барсаң Қорқыттың көрі.

Ботқаға қазан тоймас,

Пұттаған сөзді қолдаған құл –

Мұхамметке үмбет болмас.

Киімі жаманды ит қабады,

Пейлі жаманды тәңірім табады.

Аяз би, әліңді біл,

Құмырсқа, жолыңды біл.

Дәуіттің де отыз ұлы болған.

Жүзігі барда Сүлеймен,

Жүзігі жоқта сүмірейген.

Түгел сөздің түбі бір,

Түп атасы – Майқы би.

Есім ханның ескі жолы,

Қасым ханның қасқа жолы.

Алла деп барсаң, аман келерсің [1; 199].

Енді осы мысалдарға кейбіреуіне шағын талдау жасап өтсек.
«Аяз би, әліңді біл, Құмырсқа, жолыңды біл» -
Ертең жұрттың төбесін тесесің.

Майқының да айтатын кебі бар,

Айтуға аузының да ебі бар.

Аяз би, әліңді біл,

Құмырсқа, жолыңды біл, - деген екен [1; 165].

Бұл мақалдың философиялық мәні қандай да болмасын биікке
«Ұмайға табынса, ұлды болар» - Түркі жұртында Ұмай
«Абылайдың асында шаппағанда,

Атаңның басына шабасың ба» - Абылай – Орта
Халықпен бірге туып, бірге жасасып келе жатқан тілдің
«Дәуіттің қоржынындай» – Дәуіт – өте ұзақ жасаған,
«Жүзігі барда Сүлеймен, Жүзігі жоқта сүмірейген» - Сүлеймен
«Мұсаның асасындай» – Мұса – Құранда айтылатын Алланың
Жоғарыда берілген фразеологизмдерде антропонимдердің ұлттық болмыспен мәдениеті сақталған
Қорытынды

Ұлттық ономастикондық жүйенің, оның ішінде антропонимдердің де өзіндік
Осы тұрғыдан қарастырылуы қазақ ұлттық антропонимдерінің басым көпшілігінің
Қазақ антропонимика құрамының өзекті бір бөлігін көне салт–дәстүр
Қазақ мәдениетінде сәбилерге әр заманға сәйкес көрнекті тұлғалардың
Әдебиеттер:

Г.Б. Мәдиева, С.Қ. Иманбердиева. Ономастика: зерттеу мәселелері –
Батырлар жыры, 1 том, Алматы, 2006 жыл, 256
Айқын Республикалық қоғамдық – саяси газет 101 (797),
Ә. Т. Қайдар. Абайдан «Шығайға» дейінгі жұмбақ есімдер
М. Бұлытай. Ата–баба діні. Түркілер неге мұсылман болды?
Т. Жанұзақов. Есімдер сыры – Алматы, 1979 жыл.

Ж. Ағабекова. Қазақ тіліндегі араб кісі аттарының тақырыптық
Н. Д. Оңдасынова. Араб текті қазақ есімдері –
Б.М. Тілеубердиев. Қазақ ономастикасының лингвокогнитивтік аспектілері. Алматы, 2006
Т. Жанұзақов. Қазақ есімдерінің тарихы. Алматы, 1971 жыл.

Б.А. Досжан. Қазақ тіліндегі көне тұлғалы антропонимдер. Астана,
С. Аманжолов. Советтік тіл ғылымының даму негіздері –
Ф. Энгельс. Анти-Дюринг. Москва, 1966 жыл.

Т. Жанұзақ. Қазақ ономастикасы. 1 том Астана, 2006
Современное состояние ономастики как науки. ВЯ, 1967. №4.

В.А. Никонов. Введение в топонимику. Москва, 1965 жыл.

В.К. Чичагов. Из истории русских имен, отчеств и
М. Балақаев, Е. Жанпейісов, М. Томанов, Б. Манасбаев.
26

Антропоним

Жекелеген кісі аты

Тегі (фамилия)

Лақап ат

(прозвище)

Бүркеншік ат

(псевдоним)

Гинеконим

патроним

Жасырын ат

(криптоним)

Квалитатив

(субъективті бағалауыш атау)

Аугментатив (күшейтпейл- қорқыту мағынасын-дағы атау)

Деминутив (кішірейтпелі-еркелету мағынасын- дағы атау)

Пейоратив (кішірейтпелі -кемсіту мағынасын- дағы атау)

Оним

(жалқы есім,атау)

Антропоним

(кісі есімдері)

Топоним

(жер-су атаулары)

Космоним

(аспан денелер атаулары)

Хромоним

(тарихи күндер атаулары)

Анемоним

(табиғи зілзала атауылары)

Прагматоним

(адамның күнделікті қызмет аясындағы денотат атаулары)

Идеоним

(адам қызметінің ойлау, идеологиялық, көркем аясындағы әртүрлі денотаттар
Теоним

(құдай атаулары)

Фитоним

(өсімдік атаулары)

Зооним

(жануарлардың атаулары)

1-кесте

Дримоним

(орман, тоғай атаулары)

Хороним

(әкімшілік бірлік- тердің атаулары)

Дромоним

(жол атаулар)

Спелеооним

(үңгір атаулары)

Инсулоним

(арал атаулары)

Гидроним

(су нысандары атаулары)

Урбаноним

(қала көшелерінің атаулары)

Некроним

(мола, зират атаулары)

Ороним

(тау атаулары)

Ойконим

(елді мекен атаулары)

Топоним

(жер-су атулары)

3-кесте

Агроним

(дала, жер атаулары)

3-кесте