Сөзжасам тәсілдері курстық жұмыс
ЖОСПАР
Кіріспе..........................2
Негізгі бөлім
І. Синтетикалық тәсіл................4
Синтетикалық модельдер, типтері мен түрлері..............6
Түбір морфемалар, олардың мағыналық және құрылымдық сипаты......................8
ІІ. Аналитикалық тәсіл............... 11
ІІІ. Лексика-семантикалық тәсіл....................19
Қортынды
Пайдаланған әдебиеттер
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Жұмыс көлемі: 27 бет
Пәні: Соңғы қосылған курстық жұмыстар
-----------------------------------------------------------------------------------
КУРСТЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
ЖОСПАР
Кіріспе..........................2
Негізгі бөлім
І. Синтетикалық тәсіл................4
Синтетикалық модельдер, типтері мен түрлері..............6
Түбір морфемалар, олардың мағыналық және құрылымдық сипаты......................8
ІІ. Аналитикалық тәсіл............... 11
ІІІ. Лексика-семантикалық тәсіл....................19
Қортынды
Пайдаланған әдебиеттер
Сөзжасам 1991 жылы жоғары оқу орындарының оқу жоспарына кіріп,
Бұл пәннің оқу жоспарына қосылуы сөзжасамның тіл білімінің жеке
Сөзжасам шетел тіл білімінде, орыс тіл білімінде тіл білімінің
Сөзжасамның тіл білімінің дербес саласы болып танылуы оның өзіндік
Тілдің сөздік қорын үздіксіз байытып толықтырып отыру негізінен тілдің
Тілдің свзжасам жүйесінде қызмет атқаратып осы үш тәсілдің бәрі
Синтетикалық тәсілі
Сөзжасамның синтетикалық тәсілі бұл атауынан басқа да бірнеше түрде
Синтетикалық сөзжасамның негізінде пайда болған бүтіндер де бірде туынды
Жалпы сөзжасам, оның түрлі амал-тәсілдері, олар арқылы пайда болған
Синтетикалық сөз жасамда ең түпкі мағыналы бөлшек түбірі болады.
Қазақ тілі негізгі сөздік қорына енетін мыңдаған, әлденеше мыңдаған
Түбір морфема мен жұрнақ немесе жұрнақтар деп танып, талдауға
Бір түбірге сан жағынан жалаң, сондай-ақ екі, үш, одан
Мал-шы дегеннің өзінде: а) мал: мал-шы яғни мал бағушы
Құрамдары басқа-басқа болып, өздсрі мағыналас келетін жұрнактар да бар.
Түбірлес деуге де келетін, жұрнақтас та тәрізді болатын көптеген
а) бақ-ырай мен бақши, бағ-жи дегендердің түбірі бақ (бақсам,
б) Дене, бет-бейне, жүріс-тұрыс, қозгалыс т.т. құбылу процестерін білдіретін
1) Қу-ши, бағ-ши, жым-пи, дөң,-ки, тың-қи:
2) тал-тай, шол-тай, шұн-ти, құн-ти;
3) елп-екте, елп-ілде, елп-електе;
4) сек-еңде, елп-еңде; елп-елеңде, қара-лаң-да т.т. т.б. осылар тәрізді
Аффикс деген атауға жатқанымен олар префикс, ин-
фикс, интерфикс, суффикс сияқты түр-түрге топталады.
Осылардан қазақ тілінде аффикс деп айтып, қолдану ға-
на сөзжасам жүйесіне сай келеді.
Аффиксте сөзжасам өзге тәсілдерге негіз бола алады.
Бұған таулы-тасты, азын-аулақ, жетім-жесір, іркіс-тіркіс- т.т көптеген қос сөздердің
ты, аз-ын, жет-ім, тір-кіс сияқты морфологиялық талдап
барып та көз жеткізуге болады. Көзқарас, халықаралық,
бесжылдық, бүрсігүні,ендігәрі тәрізді біріккен сөздер
құрамында да жұрнақты сыңарлары нақты да, күңгірт-
тене де кірігеді.
Сөз тудыратын аффикстер аналитикалық формалар
құрамында да кездеседі. -а кел (тұр-а келді), -й бер
на-й бер), -п жібер (жыла-п жіберме) т.т. да көсемше
жұрнақтары аналитикалық сөзжасамның шартты сыңа-
ры есепті қызмет атқарады. Колхоз-шылық (колхоз-шылық қол тиейді-) дегенде
лық (тап-шылық, бар-шылық, адам-гер-шілік тәрізділер
сияқты) күрделі жұрнағы қосылып тұр.
Синтетикалық модельдер, типтері мен түрлері
Синтетикалық модельдер қазақ тіл біліміндегі түбір
морфема және қосымша морфема деп танылатындарды
қамтиды. Синтетикалық сөзжасам тұргысынан келгенде,
түбір морфема мен қосымша морфеманы одан әрі қарай
егжсй-тегжейлі зерттеп, нақпа-нақ сипаттау қажет бола-
ды. Өйткені лексикалық толық мәнде, соған сәйкес белгі-
лі сөз табына телінетін негізі түбірлер қосымшалар тә-
різді морфема деп есептелгенмсн, бұл екі түрлі морфема-
ның бірінен бірін ажыратып танитын ерекшеліктері ба-
сым түсіп жатады. Оның үстіне төрт деңгейлі қабаттан
тұратын тіл-тілдің морфемалық құрылымы тілді типо-
логиялық топтастырғанда, ең негізгі өзіндік сипаты бо-
лып табылады. Ол сырттан тигізетін экстралингвисти-
калық әсерлердің қандайына болса да бой бермей, өз
бастапқы қалпын сақтайды. Бұл жағына келгенде, әсіре-
се қосымша морфеманың жәнс бөлек. Қосымшалар, олар-
дың ішінде сөз тудыратын жұрнақтар, тіл даму тарихи
кезендерінің өте әріден келе жатқан категорняларының
қатарына жатады. Әрбір қосымша басында белгілі сөз
болған, одан бірте-бірте көмекші сөз — шылауларға ай-
налып, тап бүгінгі жағдайына жеткен деген жалпы қағидаға сүйенгенімізбен,
Түбір морфемалар, олардың мағыналық және
құрылымдық сипаты
Синтетикалық сөзжасамның тірегі де, ұйтқысы да— түбір морфемалар. Әрбір
1.Қазіргі қазақ тілі тұрғысынан келу мен тарихи негізде тереңге
й
Кү- л
н ын
ақ
тағысын тағы осы тәріздендіріп, тұтас морфема деп танудан одан
2.Бұл келтірілген мысалдарға сырттай ұқсас (СГС) бірақ соңғы дауыссыз
Түбір морфемалардың басым көпшілігі: а) ал, ай, үй, ұқ,
3.Екі дыбысты негізгі түбірлерді ауызекі сөйлеуде үнемделіп барып, көбіне
4. Бір дыбыстан, оның өзінде дауыстылардан тұратын а,е,о,ы тәрізді
Бір дыбысты дегенде: барған е-ді, көрген е-кен, білген е-мес
5. Қазіргі қазақ тілінде жазылуына қарағанда өзі бір буынды:
6. «қай сөз?», «қай үй?» тәрізденіп, тіркесе айтылуда сұрау
7. Мен, сен, ол, сол, бұл есімдіктерін септелгенде: менің,
8.Жаз деген омоним сөздердің ішінен «Саған не
жаздым» дегендегі етістік түбірін алайық. Бұл арада
ол — осы үш дыбысты, бір буынды түрінде толық
қанды лексикалық единица, негізгі түбір етістік морфе-
ма. Осы жаз етістігі «Құлай жаздады» дегенде -й
-а, -с жазда турінде аналитикалық формант, біртұтас
единица құрайды. Сонда ол: а) -а, -е, -й формалы
ше жұрнағы+жаз+да(-ла,-ле жұрнағының бір морфы)
деген үш бүтіннің қосындысынан тұрады. Осы арадағы
жаз-да аналитикалық бүтіннің сыңары есебінде біртұтас
морфема болып есептеледі. Ал туыс өзбек тілінде жаз (-ёз)
көмекшілік қызметте де (йиқила ез-дим) өзара омоним
жасап, қолданыла береді. Грамматикалық деңгейдің,
оның өзінде синтаксис шеңберіне енетін аналитикалық формат сыңары жаз-да
9.Түбір морфемалардың бәрі бірдей лексика-грамматикалық дербес бүтін бола бермейді.
10 . Мағыналы ең кіші бөлшек морфема дегендерге екі,
Сөзжасамның аналитикалық тәсілі
Аналитикалық тәсіл арқылы сөз жасау — сөзжасам-
ның өте көне тәсілі және ол дүние жүзіпдегі түрлі
темалы тілдерге кең тараған.
Қытай тідіндегі күрделі етістіктер туралы И. С. Гуре-
вич былай деп жазады: «...синонимдік етістік морфе-
малардың тіркестері еш нәрсемен бөлінбейді, сондықтан
оларды бір сөз деп санаймыз». [1]
Рас, аналитикалық тәсіл дүние жүзіндегі елдерге
кең тарағанымен, барлық тілде бірдей орын алмайды,
ол қытай, япон тілдерінде негізгі тісілге жатады, сон-
дықтан ол тілдердің лексикасында күрделі сөздер өте
көп. Ол жөнінде Л. Л Пашковсий былай дейді «Күрделі
түрліше орын алады. Кейбір тілдерде сөздерді біріктіру
қосымша тәсіл болып, оның нәтижесң елеусіз болады да,
сөздіктің периферия бөлімінен орын алады. Келесі бір
тілдерде ол өте кең тараған, негізгі тақырыпқа жатады.
Соңғы топтағы тілдерге жапон тілі жатады. Лексикадан
алатын сөздердің типіне қарап, оны күрделі сөздің тілі
деуге болады», — дейді. [2]
Аналитикалық тәсіл арқылы жасалған сөздердің бір
үлкен тобына жататын ағылшын тіліндегі біріккен сөз-
дер туралы О.Д.Мешков былай деп жазған: «Сөздерді
біріктіру маңызды тәсілдердің бірі, ол арқылы және
басқа да тәсілдер арқылы тіл өзінің сөздік құрамын
толықтырады, тілдің құрылысын жетілдіреді». [3]
Неміс тілінде де аналитикалық тәсіл сөзжасамда
кең қолданылатын өте өтімді тәсіл. [4]
Орыс тілінде де аналитикалық тәсіл сөзжасам жүйе-
сінен белгілі орын алатыны бізге таныс. Дегенмен ол
жөніндегі Н.М.Шанскийдің сөзін келтірейік: «Екі я
одан да көп сөздердің бір сөзге бірігуі арқылы біртұтас
сөз жасалуын сөздерді біріктіру деп санаймыз»",—
депді. [5]
Түркі тілдерінде де бұл тәсіл көне замандардан келе
жатыр. Орхон жазба ескерткіштерінің тіліндегі мынадай
күрделі сөздерді Ғ.Айдаров осы жазба ескерткіштердің
лексикалық қоры ретіндс келтірген. Йашыл угуз — көк
өзен, күнтүз — күдіз, беңгү таш — мәңгі тас
тас), Беш балық — Бесбалық (кала аты) т.б
дардан қолданылғанын білдірсе, екіпшіден, күрделі сөз-
дердің географиялық атаулар яғни өзен, көл, жер, қала
және кісі аттарында жиі кездескенін көрсетеді. Бұл жағ-
дай аналитикалық тәсіл арқылы сөз жасаудың өзі түркі
тілдерінде жер-су, кісі аттарынан басталған ба деген ой
салады.Әрине, ол әлі де анықтауды, зерттеуді керек
етеді, қалайда ол өте көңіл бөлерлік жай. Қазігі түркі
тілдерінде де аналитикалық, тәсіл кең қолданылады. Ол
түркі тілдеріне арналған грамматикалардың бәрінде
көрсетіліп жүр. Оның бәрін атап беру мүмкін емес. Де-
генмен сөзжасамда фундаментальді еңбек қалдырған
3.В.Сенортян еңбегін атамауға болмайды. Ол түркі
тілдерінде сөзжасам тек жұрнақ арқылы ғана жасалып
қоймайды, басқа тәсілдер де көп қолданылады деген
болатын. Оны өз сөзімен келтірейік; «Түркі тілдерінің
сөзжасам тәсілдері мен жолдары түрлі-түрлі. Олардың
ішіндегі негізгі — қосымша арқылы жасалу. Бірақ ол
жалғыз тәсіл емес. Қосымшамен қатар қашаннан бері
басқа тәсілдер де белгіленді, олар жинақталып, сөзжа-
самның аналитикалық тәсілін құрайды», — дейді. [7]
Жоғарыда келтірген үзіндіде 3.В.Севортян анали-
тикалық сөзжасамның өзі іштей түрлі тәсілдерден тұра-
тынын айтты. Бұдан біз аналитикалық тәсілдің іштсй
аумағы кең және де тармағы мол құбылыс екенін
аңғарамыз. Сөйтіп, түркі тілдеріндегі негізгі тәсілдердің
біріне жататын аналитикалық тәсілдің ішкі ерекшелік-
тері мол екені сөзсіз.
Енді қазақ тілінде жалпы аналитикалық тәсілге жа-
татын қандай тәсілдер барына тоқталайық. Тілгмізде
аналитикалық тәсілдің мынадай ішкі түрлері бар:
1) сөзқосым, 2) қосарлау, 3) тіркестіру, 4) қысқарту.
1. Сөзқосым тәсглі арқылы қазақ тілінде екі я онан
да көп түбір сөздер біртұтас дыбыстық құрамға қосы-
лып, бір лексикалық мағына беріп, бір ұғымды білдіріп,
бір лексикалық единица жасайды, сондықтан сөздің
осылайша жасалуын сөзқосыи тәсілі арқылы жасалу деп санаймыз. Мысалы:
гін, биыл, апар, әкел, қолғап, қолғанат, аққу, көлбақа,қ
осаяқ, көкқұтан т. б.
Келтірілген мысалда күрделі сөздердің компонентте-
рін байланыстырып тұрған ешбір элемент жоқ. Орыс
тілі сияқты тідердегі сөз бен сөзді байланыстырушы
элементтер мұнда жоқ, басқа да арнайы сөздер біріктіре-
тін морфемалар да жоқ. Мұнда күрделі сзөдердің ком-
поненттері ұзақ қолданыла келе, 6ірімен-бірі бірігіп,
қосылып кеткен. Осы ерекшелікке сай оны сөзқосым тә-
сілі деп атап отырмыз. Свз>сосым тэс1л! аркылы жасал-
ган сөздер сөздіктерде дербес сөз деп танылады. Сөзоқ-
сым тәсілі де іштей ажыратылады, өйткені осы тәсіл ар-
қылы жасалған сөздер біркелкі емес. Компоненттерінен
дыбыстық құрамына қарап, бұл тәсілді екіге бөлуге бо-
лады: 6іріктіру, кіріктіру тәсілдері.
Біріктіру тәсілі арқылы жасалған сөздердің ішкі
компоненттерің әрқайсысы өздерінің жеке не дербес
қолданылғандағы дыбыстық құрамын толық сақтай оты-
рып бірегелі. Мысалы: шекара, өнеркәсіп, айбалта, ақ-
сақал, көкқұтан, көкжөтел, орынбасар, аққу, аққұтан,
қаламсап, оттгі, сутегі, құсбегі атбегі, қолбасы, отағ
асы, бірқыдыру, бірқатар, біртоға, біржолата, т. б.
Кіріктіру тәсілі арқылы жасалған сөздердің компо-
ненттерінің кейде 6іреуі, кейде екеуі де дыбыстық құра-
мын ықшамдап, өзгертіп бірігеді, сондықтан оларды кі-
ріккен сөздер деп атайды. Мысалы: бұл жыл — биыл,
бұл күн — бүгін, алып бар — апер, алып
ып бер — әпер, қол қанат — қолғанат, аға-іиі
қара ала құс — карлығаш, білек жүзік — білезік,
асы — сәргсі, сегіз он — сексен, тоғыз он
құр — ышқыр, бел бау — белбеу т. б.
Сөзқосым тәсілі тек түркі тілдерінің сөзжасам жүйе-
сіне ғана қатысты деуге болмайды. Бұл дүние жүзін-
дегі тілдерге өте кең тараған тәсіл. Әсіресе, ол жазуы
ертеден келе жатқан, жазу мәдениеті күшті елдерде көп
орын алады.
Ал 6іздің тілімізде бірсыпыра біріккен сөздер таныл-
май, бөлек жазылып жүр. Олардың бірде бірге, бірде
бөлек жазылуы да, ауытқуы, түрлі сөздікте түрлі берілуі
де бар, ол да — өзінің шешімін күтіп тұрған
2. Қосарлау тәсілі екі сөздің бір-біріне қосарлануы
я бір сөздің қайталануы арқылы сөз жасайды, ол тілде
көне замандардан келе жатқан тәсілге жатады. Ол түркі тілдерінің
ескерткіштерінде де болған тәсіл. Мысалы: арқыш--
тіркіш (караваны) керуендер, ічін-ташын — (внутри-снару-
жи)-
т. б.
Сөйтіп, екі сөздің қосарлануы арқылы жасалған сзө-
дер қосарлама тәсіліне жатады. Бұл тәсіл қазақ тілінде
қазір де өте төімді. Мысалы: ага-іні, ата-ене, әке-шеше,
қыз-келіншек, жаман-жақсы, тау-тас, ыдыс-аяқ, ине-жіп,
бсес-алты, жақсылы-жаманды, ұзынды-қысқалы, бүгін--
ертең, көрпе-жастық ата-ана, туған-туысқан, сән-салта-
нат, ән-күй, ойын-той т. б. Қосарлама тәсілі арқылы сөз
жасаудың мынадай шарттары бар: олардың екі сыңары
мағыналас, мағынасы жақын, синоним сөздер болу ке-
рек: ата-ана, некен-саяқ, құрал-сайман, ата-ене, әя-күй,
ойын-сауық т. б. Ата және ене, ата мен апа
жақын заттардың аттары, ән-күй, ойын-той да сондай.
Ал некен мен саяқ, құрал мен сайман — синоним
Қосарлама тәсілі арқылы сөз жасалу үшін оның ком-
поненттері бір сөз табынан болуға тиіс: бес-алты — екі
сыңары да сан есімнен жасалған, бүгін-ертең — екі ком-
поненті де үстеуден, ата-ана — екі компоненті де зат
есімнен, жақсылы-жаманды екі компоненті де сын есім-
нен жасалған, келіп-кетіп — екі компоненті де етістік-
тен жасалған,
Қосарлама тәсілі арқылы жасалған қос сөздердің екі
компонентінің морфемдік құрамы сай келіп отырады:
ұзынды-қысқалы, барып->сайть>п т. б. Олардың компо-
ненттерінің буын саны да сай келуге тиіс: ата-ана, әке--шеше,
аз компонент бірінші орында, буын саны көп компонент
екінші орында тұрады қыз-келіншек, тай-тулақ, бес--
алты т.б. Бұған қарама-қарсы жағдай өте сирек кез-
деседі. Мысалы: ойын-той т.б. Қосарлама тәсілі арқылы
жасалған сөздердің бәрінде жинақтау мағынасы болады.
Қайталама тәсіліне бір сөздің қайталануы арқылы
жасалған сөздер жатады. Мысалы: қора-қора, тау-тау,бетпе-бет, көзбе-көз,бір-біріне,өзді-өз,өзінен-өзі, қып-қы-
зыл, өзімен-өзі,өзі1-өзіне, ас-мас, шай-пай т. б.
Қайталама тәсілі арқылы сөз жасаудың шарттары.
1 Қос сөздің екі компоненті де бір сөзден құралады,
2. Екі компонентінде де бір қосымша қайталанады: сұрап-сұрап, келе-келе,
3. Екі компонентінде де антоним қосымшалары болады: орынды-орынсыз, жөнді-жөнсіз.
4. Екі компоненттің біріншісінде –ба,-бе қосымшасы қосылу арқылы жасалады:
5. Екі компоненттің біріне я екеуіне септік, біріне тәуелдік
6. Екі компоненттің бірі, көбіне екіншісі, алғашқы сыңарының бірінші
7. Қайталама тәсілі бір компоненттің буынын екінші компонентте қайталау
3. Тіркестіру тәсілі арқылы сөз жасалғанда, сөз тіркестері ұзақ
Бұлар тілде дайын тұрған сөздер,әркім де оларды осы құрамда,
Тіркесу арқылы жасалған сан есімдер мен сын есімдер, күрделі
Аналитикалық тәсілдің тіркесу түрінің тіліміздің әр сөз табының сөзжасам
Мұның өзі сан есім сөз табының құрамы негізінен күрделі
Ал зат есім сөзжасам жүйесінде де аналитикалық тәсілдер кең
Сол сияқты аналитикалық тәсілдің тіркесі түрі кең қолданылатын
Етістіктің аналитикалық тәсіл арқылы жасалуына біріктіру арқылы жасалған етістіктер
Тіркестіру арқылы сөз жасаудың әр сөз табында өзіндік модельдері
Ол модельдер тірек компонентке құрылған. Сан есімдерде күрделі сөздің
бір
Он екі
үш
алты
Жүздік, мыңдық пен бірлік араласқан санда тіреккомпонент екінші орында
Бір
Екі
Үш
Тірек компонент бірнеше күрделі сөздің жасалуына негіз болады, сол
Сөйтіп, тіркестіру тәсілі екі онан да көп сөздердің тіркесіп,
Осы қағидаға сүйенсек, сары май, тоң май, жер май,
Осы сөздердің жасалуына негіз болып тұрған тірек компоненттерді ағылшын
Қазақ тіліндегі жоғарыдағы май, қора сөздерінің қызметі дәл
Мұндай тірек компоненттерді неміс тілінде полусуф-
фикс деп атау да бар. М. Д.Степанова олар күрделі
дің екінші компоненті ме, әлде полусуффикс не, тіпті
оны ажырату да қиын деп жазған [4]
Мұндай жағдай қазақ тілінде де бар. Қазақ тілінде қазір
-хана морфемасы жұрнақ саналып жүр. Бұрын ол
біріккен сөздің екінші компоненті де саналғаны белгілі.
Сол сияқты Ташкент, Жаркент, Шымкент дегендердегі
-кент морфемасы да бұрын толық мағыналы сөз еді,
күрделі сөздің екінші компоненп болатын. Қазір ол
жұрнақ болып танылып кетті. Тірек компоненттің жиі
қолданылуы оның мағынасының абстракциялануына
әкеліп, ол бара-бара көбіне қосымша қатарына да өтіп
отырады.
Тіркестіру тәсілі арқылы сөз жасау сөз таптарының
бәрінен де орын алады. Бірақ ол сан есімде негізгі
болып саналады. Сан есімдегі 20 — 23 негізгі түбір
тік сан атаулары арқылы қаншама санның аты олардың
бір-біріне тіркестірілуі арқылы жасалады.
Басқа сөз таптарындағы тіркестіру тәсілі синтетика-лық тәсілмен қатарласа сөзжасамдық
Қысқарту тәсілі тілдің сөзжасам жүйесінен онша көп орын алмайды.
Сол сияқты аналитакалық тәсілде де сөзжасамға қатысатын белгілі тілдік
Сөзжасамның лексика-семантикалық тәсілі.
Сөзжасамның аффиксті және сөзтудырым тәсілдерінен басқа да жолдары бар.
рынан танылуға жол береді. Тіл білімінде мұндай құбы-
лыс прономинализация (сөздердің бір сөз табы-
нан екіншісіне айналуы) деп аталып жүр. Мәселен,
«біреу ән шырқап отырр» дегенде, біреу сөзінің алғашқы
негізгі (сандық) мағынасынан енді әлдекім, белгісіз бі
реу деген адам мәніндегі есімдік сөз табын түсінетін бо-
ламыз. «Үйде біреу отыр» дегенде дс біреу сөзінің
табиғаты осы тәріздес. Сөйтіп, осындай тәрізді сөздер
алғашқы лексикалық (сандық) мәнінен ажырап, белгі-
сідік (есімдік) ұғымды білдіретін сөзге айналған.
Сөзжасамның осы лексико-семантикалық жолын кей-
бір ғалымдар (Б.О.Оразбаева, Ф.А.Ғанииев т.б.) өте
көне тәсіл деп санаса, енді біреулері (Г.С.Садвакасов.
т.б.) бұл жолды сөзжасамға тән тәсіл деп қарамайды.
Соңғыларының дәлелі — сөзжасам қалай болғанда да
белгілі бір аффиксация жолымен жасалады деуі.
Кейбір ғалымдардың айтуы бойынша, осы тәсіл қайсібір- сөздердегі дауыс
руы арқылы да болады. Қараңыз: алма (зат есім)—
алма (етістік), жарма (зат есім) — жарма (етістік),көрме (зат
Қазақ тілінің материалына қарағанда, сөзжасамның
лексико-ссмаптикалык жолы, көбінесе, омонимдік қа
тарда жұмсалған сөздер арқылы жасалып отырады.
Бұл ретте дыбысталуы бірдей сөздер сөйлемде қолданылу -
орайына қарай әр түрлі сөз табын құрайтын болады.
Ал мұның өзі, сайып келгенде, сөзжасамның байлығын
көрсететін лексикалық жол болып табылады. Бұл жай-
ды аңғару үшін жүз сөзін алып қарайық. Төмендегі сөй-
лемдерде жүз сөзі басқа сөздермен қарым-қатынасқа
түсу арқылы бірде заттық, бірде сандық, енді біресе қи-
мылдық мәндерде жұмсалған. Осыған орай да ол зат
есім, сан есім және етістік сөз таптарының қатарынан
танылатын болады Қараңыз:
— Нүриланың жүзі туған шешесі танымай қалардай
еді (Ғ. Мүсірспов) Зат есім.
1954 жылы совхоздағы әрбір жүз саулықтан орта
есеппен 87 қозы өсрілді (М. Әмірғалиев). Сан есім
Балық үнемі қозғалыста болады, суда еркін жүзіп
жүреді (С. Қаженбаев). Етістік.
Осы тәріздес мына дүр сөздері де омонимдік қатар
құрап,әр түрлі сөз табын жасауға қатынасады.
Омонимдік қатарға арналған осы тәріздес мысалдарды көптеп келтіруге
Міне сөзжасамның лексика-семантикалық тәсілі осындай жолдармен жасалады. Талдаған мысалдардан
Қортынды
Сөзжасамның қазіргідей дәрежеге жетуінің негізі әріде. Басқаша айтар
ХІХ ғасырға дейінгі кезең. Сөзжасам қосымшалары туралы ілімнің негізі
ХІХ ғасырдың басынан Қазан төңкерісіне дейінгі кезең сөзжасам тәсілдері
ХХ ғасырдың І жартысы көптеген ғылыми грамматикалардың жарық көріп,
1950 жылдардан кейінгі кезең. Негізінен морфологияда қарастырылғанымен, сөзжасамның
1989 жылдан кейінгі кезең. Бұл кезеңде сөзжасамның тіл білімінің
Сөзжасамды тіл білімінің бір саласы деп тану үшін
1. Сөзжасамдық тәсілдердің негізінде жаңа сөз
2. Тілдік құбылысты зерттейтін ғылым. Сөзжасам –
Жалпы алғанда, түрколог ғалымдар, сөзжасамды арнайы зерттеп жүрген қазақ
Синтетикалық (морфологиялық)
Аналитикалық (синтаксистік)
Лексика- семантикалық
Яғни осы тәсілдер арқылы сөз таптары қалыптасып, дамыған.
Қазақ тіл білімінде сөзжасам мәселесі орыс түркітанушыларының алғашқы қазақ
Ең алғашқы қазақ тілі туралы жазылған еңбектер Н.И. Ильминскийдің
Бұдан қазақ тіл білімінде сөзжасам мәселесі алғаш түрлі сөз
Қазақ ғалымдарының ішінен сөзжасам туралы алғаш ғылыми мәлімет А.Байтұрсыновтың
Осы еңбегінде ғалым сөз тұлғасының бір түрі деп қосымшаларды
Осында А.Байтұрсынов жұрнақты анықтап, оның туынды сөз жасап, сөз
1915 жылы Орынборда шыққан «Тіл – құралы, 2-ші жылдық»
Олай болса, А. Байтұрсыновты қазақ тілінің сөзжасам мәселесінің алғаш
Профессор Қ. Жұбанов 1936 жылы 5- сыныпқа арналған
Қазақ тіл білімінде жалғау, жұрнақтар туралы мақала бастырып шығару
І. Кеңесбаевтің «Қазақ тілі», М.Балақаевтың «Қазақ тілінің грамматикасы»,
Бұл еңбектер – қазақ тіл біліміндегі алғашқы диссертациялар. Сондай-ақ
1988 жылы Н. Оралбаеваның «Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің
1989 жылы «Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі» деген тіл
Монографияда қазақ тіл білімінде тұңғыш рет сөзжасамның жалпы теориялық
Тілдің сөзжасам саласының зерттейтін негізгі нысанасы-туынды сөздер. Туынды сөздер
Қазақ тілінің сөздік қоры туынды сөздерге өте бай. Егер
Сөйтіп, осындай зертеулер барысында туынды сөз терминінің мәнін анықталып,
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Гуревич И.С. Сложные глаголы в китайском. 1965
Пашковский а.А. Классификация японских сложных слов. 1959
Мешков О.Д. Совообразование. 1976
Степанов М.Д. Словообразование немецкого языка 1953
Шанский Н.М Основы словообразовательного анализа 1953
Айдаров Ғ. Орхон Енесей ескерткіштерінің тілі. А., 1971
Севортян Э.В. Аффиксы 1962
Қоқышева Н.М. Қазіргі қазақ тіліндегі дене мүше атаулары
Байтұрсынов А. Тіл-құрал (Қазақ тілінің сарфы).-Орынбор, 1914.
Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. - Алматы: Ғылым,
Сәдуақасов Ж. Тілдік талдау түрлері, Қызылорда. 2008
Н.Оралбаева. Қазіргі қазақ тілінің сан есімнің сөзжасам жүйесі. А.,
Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. –Алматы: Ғылым, 1989.
Қазақ грамматикасы/ Ред. Басқ. М. Серғалиев. –Астана полиграфия, 2002
Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. А., 1989
2
