TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар



МАЗМҰНЫ - www.topreferat.com.kz

Кіріспе ------------------------------------------------------------------------3

Мақта саласы және агроқұрылымдардың қазіргі жағдайын талдау---------4

1.1. Қазақстанның оңтүстігінде мақта саласына мамандандырылған агроқұрылымдардың қалыптасуы-------------------------------------------------------4

1.2. «Мырзакент» корпорациясы ЖШС әріптестік қатынастағы шаруа (фермер) қожалықтарының параметрды зерттеу-------------------------------------9

2. Агроқұрылымдарды оңтайландыру (ірілендіруді) ұйымдастырудың –экономикалық негіздері.-----------------------------------------------------------------11

2.1. Оңтайландырудың (ірілендірудің) ғылыми - теориялық негіздеріне шолу------------------------------------------------------------------------------------------11

2.2. Суармалы жердегі агроқұрылымдарды ірілендірудің қағидаттары мен тәжірибесі.----------------------------------------------------------------------------------13

2.3. Ірі агроқұрылымдардың артықшылықтары: «Кетебай» ӨК және «Хает» қауымдастығының жетістіктері--------------------------------------------------------15

3. Оңтайландырылған (ірілендірілген) мақта өсіретін агроқұрылымдардың типтік моделі параметрлерінің жобасы----------------------------------------------24

3.1. Оңтайландырылған агроқұрылымдардың параметрлері мен егістік құрылым жобасы--------------------------------------------------------------------------24

3.2. Оңтайландырылған (ірілендірілген) агроқұрлымдарда мал шаруашылығын дамыту жобасы-------------------------------------------------------30

Қорытынды ---------------------------------------------------------------------------------33

Пайдаланылған әдебиеттер--------------------------------------------------------------37

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Жұмыс көлемі: 42 бет
Пәні: Соңғы қосылған курстық жұмыстар

-----------------------------------------------------------------------------------

КУРСТЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ



Мақта саласындағы агроқұрылымдарды оңтайландыру (ірілендіру) және типтік шаруашылық
Мазмұны

Кіріспе ------------------------------------------------------------------------3

Мақта саласы және агроқұрылымдардың қазіргі жағдайын талдау---------4

1.1. Қазақстанның оңтүстігінде мақта саласына мамандандырылған агроқұрылымдардың қалыптасуы-------------------------------------------------------4

1.2. «Мырзакент» корпорациясы ЖШС әріптестік қатынастағы шаруа (фермер)
2. Агроқұрылымдарды оңтайландыру (ірілендіруді) ұйымдастырудың –экономикалық негіздері.-----------------------------------------------------------------11

2.1. Оңтайландырудың (ірілендірудің) ғылыми - теориялық негіздеріне
2.2. Суармалы жердегі агроқұрылымдарды ірілендірудің қағидаттары мен тәжірибесі.----------------------------------------------------------------------------------13

2.3. Ірі агроқұрылымдардың артықшылықтары: «Кетебай» ӨК және «Хает»
3. Оңтайландырылған (ірілендірілген) мақта өсіретін агроқұрылымдардың типтік моделі
3.1. Оңтайландырылған агроқұрылымдардың параметрлері мен егістік құрылым
3.2. Оңтайландырылған (ірілендірілген) агроқұрлымдарда мал шаруашылығын дамыту жобасы-------------------------------------------------------30

Қорытынды ---------------------------------------------------------------------------------33

Пайдаланылған әдебиеттер--------------------------------------------------------------37

Кіріспе

Елімізде ауылшаруашылық саласын реформалау мен оны нарықтық қатынастарға
Қазіргі кезде көпукладты агроқұрылымдарға жеке меншіктегі еркін кәсіпкерлік
Аумақта экономикалық реформаларды жүзеге асыруда кейбір объективті және
Қазақстанның Оңтүстігінде негізінен техникалық дақыл –мақта өсіріледі. Оның
Егістік жер көлемінің ұсақтығы (2-3-5га) оның контурларының шектеулі
Ұсақ тауар өндірушілер өзін-өзі қаржыландыру арқылы ұдайы дамыған
Осындай өндірістік –экономикалық қарама-қайшылықты оңтайлы шешудің жолы: шаруа
Біздің зерттеулеріміз бен ізденістеріміздің мақсаты- суармалы жерге мамандандырылған
Мақта саласы және агроқұрылымдардың қазіргі жағдайын талдау

1.1. Қазақстанның Оңтүстігіндегі мақта саласына мамандандырылған агроқұрылымдардың
Қазақстан Республикасының экономикасын диверсификациялаудың яғни әртараптандырудың маңызды
Біз қарастырып отырған мәселе - жеңіл өнеркәсіп өндірісінің
Республикалық статистика агенттігінің мәліметтері бойынша жеңіл өнеркәсіп
Бүгінде жеңіл және тігін өнеркәсібі салалары ішкі рынок
Ағымдағы уақытта кәсіпкерлердің шеттен алып келінетін жеңіл өнеркәсіп
Тарихтан белгілі болғанындай, ХVІІІ ғасырда Ресей мемлекеті өнеркәсібінің
Қытай, Туркия, сондай-ақ Пәкістанда соңғы он жылдағы экономиканың
Қазақстанның Оңтүстік өңірінде осы проблемаларды шешу мақсатында Оңтүстік
Оңтүстік Қазақстан облысындағы жалпы шаруа (фермер) қожалықтары, соның
1 қаңтар 2005 жыл

кесте - 1

№ Қала,

аудандар Ауылшаруа-шылық құрылымдары-ның саны Соның ішінде

Белсенді шаруа қожалықтарының
Шымкент 60 32 87 - -

Арыс 576 529 1627 529 1580

Кентау 123 110 351 110 351

Түркістан 5563 5535 11903 3568 10740

Бәйдібек 1435 1321 2688 350 1040

Қазығұрт 3150 3150 4500 105 312

Мақтаарал 22547 21527 79406 21527 79406

Ордабасы 3806 3650 7041 2107 6321

Отырар 1928 1827 7474 1604 4346

Сайрам 3886 3650 8219 - -

Сарыағаш 7644 7573 11844 3548 10644

Созақ 446 449 611 - -

Төлеби 2609 2552 5470 - -

Түлкібас 3465 3340 6492 - -

Шардара 4775 4742 14924 4475 13425

Облыс бойынша 60916 60157 159837 37923 128161

Негіз: ОҚО статистика басқармасының мәліметтері негізінде автор құрастырған.

Облыстық статистика басқармасының шаруа (фермер) қожалықтар-ының қызметі
Шаруа (фермер) қожалықтарының басым бөлігі Мақтаарал (барлық шаруашылықтың
2005 жылдың 1 қаңтарында белсенді шаруа (фермер) қожалықтарында
Төмендегі мәліметтер мен ақпараттар мақта шаруашылығында қалыптасқан қазіргі
Агроқұрылымдар санаты бойынша егістік көлемі, жалпы өнім және
кесте -2

№ Барлығы: 2001 2002 2003 2004 2005
1. Мақта алқабы мың, га 183,9 167,8 196,4
2. Жалпы өнім, мың тонна 417,4 360,7 402,7
3. Өнім шығымы, 1 га-дан центнер 22,7 21,5
Соның ішінде:

Ауыл шаруашылығы кәсіпорындары

1. Мақта алқабы мың, га 28,8 22,8 24,0
2. Жалпы өнім, мың тонна 44,3 31,7 29,6
3. Өнім шығымы, 1 га-дан центнер 15,4 13,9
Шаруа (фермер) қожалықтары

1. Мақта алқабы мың, га 127,3 116,7 162,3
182 143,3

2. Жалпы өнім, мың тонна 315,9 261,5 338,0
3. Өнім шығымы, 1 га-дан центнер 24,1 22,5
Жұртшылық шаруашылығы

1. Мақта алқабы мың, га 27,8 28,3 13,1
2. Жалпы өнім, мың тонна 57,1 67,4 35,1
3. Өнім шығымы, 1 га-дан центнер 20,4 23,8
Негізі: ҚР статистика агентінің және ОҚО басқармасының Қазақстанның
Жоғарыдағы 2- кестеде келтірілгендей, мақта шаруашылығымен айналысатын ірі
2001 жылы 19,6 мың га болса, 2006 жылы
Жоғарыдағы үдеріске керісінше шаруа (фермер) қожалықтарының мақта алқабы
Жұртшылық шаруашылығында мақта алқабының егістік көлемі қысқарған, 2001
Оңтүстік Қазақстан облысының мақта өсіретін агроқұрылымдардың егістік жерлерінің
кесте -3

Жылдар

2001 2002 2003 2004 2005 2005 жыл, 2001
Барлық мақта алқабы, мың га 183,9 167,8 196,4
Агроқұрылымдар саны 23524 28327 34142 37210 37923
Орташа егістік көлемі, га 7,8 5,9 5,8 5,6
Соның ішінде:

1. Ауылшаруашылық кәсіпорындарының мақта алқабы, мың га
Кәсіпорындар саны 181 167 197 198
Орташа егістік көлемі, га 108,2 136,5 121,8 103,5
2. Шаруа (фермер) қожалықтарының

мақта алқабы, мың га 139,1 116,3 162,3 198,0
Шаруа (фермер) қожалықтарының саны 23343 28160 33945 36928
Орташа егістік көлемі, га 6,0 4,1 4,8 5,4
3. Жұртшылық шаруашылығы мақта алқабы, мың га
Үй іргесі қожалықтарының саны 60600 62308 31180 9709
Орташа егістік көлемі, га 0,42 0,45 0,42 0,45
Негізі: ҚР және ОҚО статистика агенттігі, басқармасы мониторингі
Жоғарыдағы 3- кестеде келтірілген мәліметтер бойынша мақта өсіретін
Шаруа (фермер) қожалықтарының мақта алқабы 139,1 мың га-дан
Жұртшылық шаруашылығындағы мақта алқабының қысқаруы негізінен басқа дақылдар
Оңтүстік Қазақстан облысының мақта саласына мамандандырылған аудандарының
Жоғарыда келтірілген агроқұрылымдардың кейбір параметрлері бойынша көрсеткіштері олардың
Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша мақта саласындағы бір агро-құрылымның
Агроқұрылымдар санына шаққанда жалпы өнімнің көлемі мен
кесте -4

Жылдар

2001 2002 2003 2004 2005 2005 жыл, 2001
Жалпы өнім, млн. тенге

(Нақты қолданыстағы бағаларда) 12570 23740,5 27052,5 23822,1 17670
Агроқұрылымдар саны 23524 28327 34142 39210
1 агроқұрылымға келетін жалпы өнім, мың тенге 534,9
өнім өткізудің пайдалық деңгейі, % 11,6 28,7 40,5
Негізі: ҚР және ОҚО статистика агенттігі, басқармасы мониторингі
Облыс бойынша орташа 1 агроқұрылымға жалпы өнімнің көлемі
Бұл көрсеткіш 2001-2005 жылдары 838,9 мыңнан 441,8 мыңға
Агроқұрылымдар жер көлемінің ұсақтылығы, жалпы өнім шығымының төмендегі
Мақта өсірудің экономикасынан белгілі болғандай, ірілендірілген шаруашылықтардың ұсақ
Мақта саласының соңғы жылдардағы тиімділігі негізінен рынокта қалыптасқан
Осы көрсеткішке байланысты шитті мақтаның пайдалылық деңгейі 2003
1.2. «Мырзакент» корпорациясы ЖШС әріптестік қатынастағы шаруа
Оңтүстік Қазақстан облысы, Мақтаарал ауданында орналасқан «Мырзакент
Шаруа (фермер) қожалықтары мақта алқаптарының орташа өлшемдері
кесте-5

Топтардағы мақта алқабының мөлшері; га Шаруа (фермер)
Саны Үлесі, % Га Үлесі, %

0-3,0 87 25,4 186,2 9,4 2,14

3,1-5,0 95 27,7 428,3 21,6 4,50

5,1-7,0 83 23,6 511,6 25,8 6,31

7,1-10,0 53 15,5 444,4 22,5 8,23

10,1-15,0 20 5,8 272,7 13,8 13,64

15,1-20,0 5 1,4 89,7 4,5 17,94

21 және артық 2 0,6 47,7 2,4 23,83

Барлық 345 100,0 1980,8 100,0 5,74

Негіздеу: Статистикалық топтастыруды автор орындаған.

Жоғарыдағы 5- кестеде келтірілгендей, зерттелген 345 шаруа (фермер)
Төменде шаруа(фермер) қожалықтарының мақта алқабы және орташа мөлшері
0-5 га дейін -614,5 га, үлесі -31,0 %,
0-7 га дейін -1125,8 га, үлесі 56,8 %,
0-10 га дейін дейін -1570,2 га, үлесі -79,3%,
Мақта алқабы жер көлемінің ұсақтығы (2,14; 3,37; 4,28;
2. Агроқұрылымдарды оңтайландыруды (ірілендіруді) ұйымдастырудың экономикалық негіздері.

2.1. Оңтайландырудың (ірілендірудің) ғылыми –теориялық негіздеріне шолу.

Мақта өсіретін агроқұрылымдардың шаруашылықты интенсивті жолмен
Капиталды шоғырландырудың мен өндірісті ірілендіру үдерісі, объективті
Өндірісті ірілендіру (оңтайландыру) арқылы оның тиімділігін арттыру агроқұрылымдарға
Ғылыми негізделіп мақта саласына мамандандырылған шаруашылықты ұйымдастыру және
Озық инновациялық технологияны және жоғарғы өнімді ауылшаруашылық техникасын
Өндіріске капитал үшін инвестиция салуға, қомақты несие
Өндірістің экономикалық және қаржылық тиімділігін арттыруға, кәсіпорынның қаржылық
Агролизинг жолымен мақта саласын жаңа техника және технологиямен
Еңбек өнімділігімен өндірістің пайдалылық деңгейін арттыру арқылы
Ауылдың әлеуметтік жағдайын жақсартуға, жалпы қоғамдық пайдалану нысандарын
Өндірісті шоғырландыру және мамандандыру үшін агроқұрылым-дардың оңтайлы көлемдері
Мақта саласында ірілендірілген агроқұрылымдардың өлшемдері барлық өңірде бірдей
Агроқұрылымдарды оңтайландыруда (ірілендіруде) шаруашылық –экономикалық негіздеулердің төмендегі шешуші
су және мелиоративтік бір жүйенің бойында орналасуы;

жерді және басқа да ресурстарды пайдаланудың ең жоғарғы
оңтайландырылған агроқұрылымдардың типтік моделі: жер-су, капитал және еңбек
Мақсат-техника қуатымен орындалатын агротехникалық шараларды бірлесіп, қолда бар
Біздің пікірімізше шаруа қожалықтары ерікті түрде бірлесіп немесе
сүдігер жырту, тегістеу, алқапты сор шаюға дайындау;

топырақты шит себуге дайындап өңдеу; ылғал жабу, қопсыту,
жүйек арасындағы баптау жұмыстары: культивация, жүйек алу,
зиянкестермен биологиялық және химиялық жолмен күресу

механикалық шырпу

алқапты машина теріміне дайындау: айналма алаңдарды, оқ-арықтарды тегістеу,
машинамен мақта жинау;

шитті мақтаны арту, тасымалдау және сатуға немесе сақтап
Бірлескен агроқұрылымның жер, капитал және еңбек мөлшерлерінің параметрлері,
Мақта өсіруде және жинау технологиясында 1 га егістіктің
Бұл өлшем шаруашылықтың техника және технологиялармен қарулану деңгейіне
Ресейдің белгілі экономист – ғалымы А.В. Чаянов осы
Біз қарастырып жатқан жағдайда агроқұрылымдарды ірілендіруді техника,
2.2. Суармалы жердегі агроқұрылымдарды ірілендірудің қағидалары мен
«Агроөнеркәсіп кешенінің және ауылдық аумақтарды дамыту ғылыми-зерттеу экономика
Келешекте мақта саласына пайдаланылатын суармалы жерлерге иелік ететін
табиғи –экономикалық жағдайларды және нақты өңірдегі болжамдалған даму
жер пайдалану көлемін оңтайландыру арқылы ауыспалы егіс жүйесін
су және мелиоративтік жүйелердің техникалық жағдайын жақсарта
Оңтүстік Қазақстанның мақта өсіретін аумақтары табиғи климат жағдайларына
Мырзашөл аймағына –Мақтаарал

Орталық аймаққа –Бөген, Арыс, Шардара

Түркістан аймағына –Түркістан, Ордабасы

Келес аймағына- Сарыағаш ауданы

Олардың ішінде ең үлкені Мырзашөл аймағы. Мақта егістігінің
Орталық аймақтың жері сұр топырақты сазды, жердің сорлану
Түркістан аймағының жері құмшауытты және сұрғұлт топырақты аралас.
Келес аймағының жері адырлы, насоспен суғарылатын алқаптар басым.
Осы аймақтардың барлығындағы суармалы жерлер мақта саласына
Агроқұрылымдардың өлшем параметрлері осы мақта саласына мамандандыруға бейімделген
Агроқұрылымдардың оңтайлы (оптималды) өлшемдерінің критериі - ең жоғарғы
Өндірістік факторлардың ішінде агроқұрылымдардың жер көлемінің маңызы ерекше.
Мақта саласындағы агроқұрылымдар жер көлемінің 65-70% мақта,
Агроқұрылымдарды ірілендіру үдерісінде ең төменгі және жоғарғы өлшем
РМК «АӨК кешенін және ауылдық аумақтарды дамыту
1. Ауылшаруашылық кәсіпорындарының көптеген тәжірибесін зерттеу және жалпы
Көптеген есептік мәліметтерді зерттеп - өңдеу шаруашылық іс-әрекетінің
Кәсіпорындардың жылдық есептерін статистикалық өңдеу, зерттеулердің негізінде межелер
2. Есептік –конструктивтік әдіс. Бұл әдістің мәні
Белгілі бір анықталған мамандандыруға бейімделген жағдайға қарай жер
Біздің зерттеулерімізбен тұжырымдамамыз бойынша мақта саласының ерекшеліктерін айқындауда:
Осы мақсатта Мақтаарал ауданындағы «Мақтаарал» кеңшарының мақта өсіретін
2.3. Ірі агроқұрылымдардың артықшылықтары: “Мақтаарал” кеңшарының ірілендірілген бригадаларының,
Көп жылдық ізденістерімізбен зерттеулеріміздің нәтижесіне және мақта өсіретін
“Мақтарал” кеңшарында бригадаларды ірілендіру бірнеше кезеңдерде жүзеге асырылған.
1973 жылы әрбір бригадаға 200-250 гектар мақта алқабы
Қажетті мөлшердегі техникамен қамтамасыз етіліп, механизатор мамандарының кәсіби
Қазіргі кезде Мақтаарал ауданында ірілендірілген 75 агроқұрылым
Ауданның «Қарақай» ауыл әкімшілігіне қарайтын «Кетебай» өндірістік кооперативі
ауылшаруашылық өнімдерін өндіру және қайта өңдеу, тұқымдық шитпен
халық тұтынатын тауарлар өндіру;

сауда –саттық қызметі;

сыртқы экономикалық қызмет;

коммерциялық және халыққа қызмет көрсету.

Кооперативтің 437 мүшесі пайға берілген жер және мүлік
Кооператив мүшелерінің жалпы жиналысының шешімі бойынша ӨК-тің төмендегідей
«Кетебай» өндірістік кооперативінің құрылымдық схемасы

Негіздеу: зерттеулердің нәтижесінде автор құрастырған.

«Кетебай» ӨК ауылшаруашылық дақылдарын тиімді орналастыру құрылымында бірқатар
«Кетебай» ӨК ауылшаруашылық дақылдарын орналастыру құрылымы

кесте – 6

Дақыл түрлері 2001 2002 2003 2004 2005
Жер көлемі, га Үлесі, % Жер көлемі, га
Барлық егістік жер 1040 100,0 1040 100,0 1040
Соның ішінде: мақта 950 91,4 899 86,4
Жоңышқа 90 8,6 100 9,6 90 9,0
Басқа дақылдар - - 41 4,0 34 3,0
Негіздеу: 2003-2005 жылдардағы «Кетебай» ӨК бухгалтерлік балансы
ӨК-тің 2001-2005 жылдардағы егістік құрылымында үш түрлі ауылшаруашылық
Ливерпуль тауар биржасында А.Котлук индексі 1993 жылы 70,59
«Кетебай» ӨК –де ғылыми –техникалық прогрестің жетістіктерін өндіріске
«Кетебай» ӨК-ін ауылшаруашылығы техникаларының түрлері және кадрлармен жабдықталуы
Ауылшаруашылық техникаларының түрлері және олардың жылдық жүктемесі туралы
кесте -7

Техника түрлері Маркасы Өлшемі Жылдар 2005
2001 2005

Шынжыр табанды трактор Т—4А,
Орташа егістік жүктеме - Га
Доңғалақты тракторлар соның ішінде баптау тракторы
Орташа егістік жүктеме - Дана 63,3 46,3
Мақта теретін мәшинелер 17ХНП-1,8 «Джон-Дир» Дана 21
Орташа егістік жүктеме - Га 45,2 35,2
Тасымалдаушы трактор, тіркеме МТЗ-80 2 ПТС-793-2 Дана
Дана 23

26 25

32 108-7

123,1

Механикалық жүктеушілер ПЭ-0,8

ПУ-0,5 Дана 4 5 125,0

Жем-шөп дайындау техникалары Е-303

Кир-1,5 Дана 2 3 150,0

Жоғарыдағы 7- кестеде көрсетілгендей, ӨК-те соңғы 5 жылда
ӨК-те жұмысшы және механизатор кадрларымен қамтамасыз
кесте -8

Көрсеткіштер Өлшем
2001 2002 2003

Барлық егістік жер Га 1040 1040 1040
Жұмысшылар саны Адам 320 310 299
Орташа егістік жүктемесі Га 3,3 3,4 3,5
Барлық трактор саны Бірлік 54 54 58
Механизаторлар саны Адам 69 65 60
Қамтамасыз етілу коэффиценті Бірлік 1,27 1,2
Негіздеу: “Кетебай” ӨК бухгалтерлік балансы және кадрлар бөлімінің
ӨК кооперативтік жұмысшылар саны 2001 жылы 320 адам
Техникалық прогресті өндіріске енгізуде кәсіби деңгейі жоғары жаңа
«Кетебай» өндірістік кооперативінің мақта саласындағы өндірістік-экономикалық көрсеткіштері.

кесте -9

Көрсеткіштер Жылдар Орташа

2001 2002 2003 2004 2005 5 жылда
ж.ж

Егістік жер көлемі, га 950 889 916
Жалпы өнім, тонна 2500 2061 1724 2010 2160
1 га алынған өнім ц/га 26,2 23,3
1 тонна өнімнің сату бағасы, мың тенге
Сатып өткізуден түскен табыс, млн тенге 79,3
Таза пайда, млн тенге 31,0 36,0 40,1 34,0
Пайдалылық деңгейі, % 30,4 36,6 42,9 31,0 33,6
Негіздеу: “Кетебай” ӨК бухгалтерлік балансы негізінде құрастырылған.

«Кетебай» ӨК өндірістік –экономикалық көрсеткіштерін сараптау барысында оның
Пайдалылық деңгейі 2003 жылы 42,9%, 2001 жылы
«Кетебай» ӨК мақта өсіру мен жинауда ғылыми
Техникалық прогресті құрайтын технологиялық операциялар және оның көлемдері
кесте-10

№ Жаңа технологиялар негізінде атқарылатын операциялар Жылдар Орташа
2003 2004 2005

Екі ярусты соқамен сүдігерлеу, га 916,0 900,0 880,0
Жерді микротегістеу, га 216,0 228,0 241,0 228,0

Мақтаны кең жүйекті схемада егу, га
Шитті дәлдікпен ұялап себу, га 916,0 900,0 880,0
Шит себумен бір кезде тыңайтқыштар беру, га 280,0
Зиянкестермен биологиялық әдіспен күресу, га 390,0 428,5 458
Механикалық шырпу, га 421 486 537 481

Мәшинемен жинау үлесі, % 51,0 58,6 55,2 54,9

Негіздеу: “Кетебай” ӨК бухгалтерлік балансы негізінде құрастырылған.

Мамандардың есептеулері бойынша соңғы үш жылда (2003-2005) ж.ж
Мысалы, қос ярусты соқамен сүдігерлеудің нәтижесінде бір қол
«Кетебай» ӨК мақта өсірудің экономикалық тиімділігі туралы мәліметтер.

кесте-11

№ Көрсеткіштер Жылдар Орташа 3 жылда (2003-2005
2003 2004 2005

Жалпы сатылған өнімнің құны, млн. Тенге (нақты қолданыстағы
1 га-дан алынған қаржы түсімі, мың. тенге. 141,2
1 тұрақты жұмысшыға өндірілген өнімнің құны, мың.тенге
Пайдалылық деңгейі, % де 42,9 31,0 33,6 35,8

Негіздеу: “Кетебай” ӨК бухгалтерлік балансы негізінде құрастырылған.

Өндірістік кооперативтің жалпы сатылған өнімнен алынған табысы
Орташа 3 жылда (2003-2005ж.ж) 1 га-ның қаржы түсімі-111,2
Мақта шаруашылығының ең қауырт кезеңі сәуір -
«Кетебай» ӨК–де жылдық нәтижеге орай мамандар мен жұмысшыларға
Осы жолмен есептегенде барлық жұмыс істеуші 437 адамның
Бұл өз ретінде «Кетебай» елді мекені оның тұрғындарының
12- кестеде келтірілгендей 2000-2003 жылдары елде мекенде
«Кетебай» елді мекенінің әлеуметтік-экономикалық жағдайы туралы мәліметтер.

1 қаңтар, 2004жыл

кесте 12

№ Көрсеткіштердің аты Өлшем бірлігі Жылдар

2000 2003

Елді мекендегі қожалықтардың саны дана 967 1049

Тұрғындар саны дана 7547 8801

Мектеп саны дана 4 4

Оқытушылар дана 185 201

Оқушылар дана 2736 3084

Фельдшерлік пункте көрсетілген қызметтер адам саны 212 212

Денсаулық сақтау қызметкерлерінің саны адам 12 17

Тұрмыстық қызмет көрсету орындары орын - 3

Ауыз су торабы км 48 48

Тас жолдар км 41 41

Жекеменшіктегі жеңіл автомобиль дана 201 240

Телевизор дана 960 1040

Компьютерлер дана - 2

Телефон нүктесі дана 2 2

Радио нүктесі дана - -

Дүкендер дана 2 4

Асхана дана - 1

Монша дана 2 4

Негіздеу: “Қарақай” ауыл округі мәліметтерінен автор құрастырған.

Мақтаарал ауданындағы Ж.Ералиев атындағы ауыл округіндегі «Хает» шаруа
«Хает» шаруа қожалықтары қауымдастығының шаруашылық –экономикалық көрсеткіштері, 2003-2005
кесте-13

Өндірістік көрсеткіштер Жылдар 2005 жылы 2003 жылмен салыстырғанда,%

2003 2004 2005

Жалпы егістік көлемі, га 212 212 212 100,0

Соның ішінде: мақта алқабы, га 190 186
Үлес салмағы,% 89,6 87,7 86,8

Жоңышқа 22 26 28 127,2

Үлес салмағы, % 11,4 12,3 13,2

Шитті мақтаның жалпы өнімі, тонна 475 469 486
1 га алынған өнім, жырту ц/га 25,0
Трактор саны, бірлік 4 4 4 100,0

Баптау тракторының саны, бірлік 3 3 3 100,0

2003-2005 жылдары жиналған өнімнің 62% мәшинелердің көмегімен жиналған,
«Хает» шаруа қожалықтары қауымдастығының экономикалық көрсеткіштері

кесте-14

№ Көрсеткіштер Жылдар Орташа 3 жылда (2003-2005
2003 2004 2005

Жалпы сатылған өнімнің құны, млн.тенге
1 га алынған түсім, мың тенге 184,7 128,5
1 тұрақты жұмысшыға өндірілген өнімнің құны, мың тенге
Өткізілген өнімнің пайдалылық деңгейі, % 46,2 39,6 26,4
Негіздеу: “Хает” шаруа қожалықтарды қауымдастығы салық декларациясы негізінде
Жоғарыдағы кестеде көрсетілгендей, шитті мақтаның қолданыстағы бағасының ауытқуына
Жоғарыда келтірілген «Кетебай» ӨК мен «Хает» шаруа қожалықтар-ының
3. Оңтайландырылған (ірілендірілген) мақта өсіретін агроқұрылымдардың типтік модел
3.1. Оңтайландырылған агроқұрылымдардың параметрлері мен егістік құрылым жобасы

Мақта саласындағы агроқұрылымдар параметрлерінің қазіргі қалыптасқан жағдайын зерттеу
Бұл өлшем шит себетін және жүйек арасына баптау
Оңтайландырылған (ірілендірілген) мақта өсіретін агроқұрылымдардың типтік модельі параметрлерінің
кесте-15

Агроқұрылым топтары Варианттар Егістік көлемі, га Баптау
Барлығы Соның ішінде мақта алқабы

Орта тауарлы 1.

2.

3.

4. 200-300 130-195 2-3 26-39

301-400 195-260 3-4 39-32

401-500 260-325 4-5 52-65

500-6000 325-390 5-6 65-78

Ірі тауарлы 1.

2.

3.

4. 601-700 390-455 6-7 78-91

701-800 455-520 7-8 91-104

801-900 520-585 8-9 104-117

901-1000 585-650 9-10 117-130

Жоғарыдағы кестеде ұсынылып отырған жобада агроқұрылым параметрлерінің өлшемдері
Бірінші топта (4 вариант) оңтайландырудың бастапқы кезеңінде олардың
Екінші топта (4 вариант) перспективалық мерзімде оңтайландырылған агроқұрылымдар
Оңтайландырылған (ірілендірілген) агроқұрылымдардың егістік құрылымы жобасы

кесте-16

Варианттар Барлығы, га, (100%) Соның ішінде

Мақта алқабы (65,0%) Жоңышқа, га

(25,0%) Жүгері дән үшін, га (7,5%)

Картоп, бақша және көкөніс, га (25,0%)

Орта тауарлы 1.

2.

3.

4. 200-300 130-195 50-75 15-25 5-5

301-400 195-260 75-100 25-30 8-10

401-500 260-325 100-125 30-38 10-12

500-6000 325-390 125-150 38-45 12-15

Ірі тауарлы 1.

2.

3.

4. 601-700 390-455 150-175 45-53 15-17

701-800 455-520 175-200 53-60 17-20

801-900 520-585 200-225 60-68 20-22

901-1000 585-650 225-250 68-75 22-25

Мақта кешенінде ғылыми негізделген, мақта өсіру саласындағы іс-тәжірибеде
Оңтайландырылған (ірілендірілген) агроқұрылымдарда жердің құнарын тезірек жоғарылату мақсатында
Мақтаарал тәжірибе стенасының (Қазақстан мақташылығы ҒЗИ) тұжырымдамасы бойынша
Сонымен қатар ауыспалы егіс жүйесін ендіру жолымен мал
Ұсынылып отырған жоба бойынша егістік құрылымында мақта алқабы
Оптимальды параметр өлшемдері келешектегі болжау мерзімінде қол жеткізетін
Мақта өсірілетін оңтайландырылған (ірілендірілген) агроқұрылымдарда дақылдар бойынша
кесте- 17

Көрсеткіштері Оңтүстік Қазақстан облысы

1-топ ІІ-топ

1. Өнім, ц/га:

Шитті мақта,

жүгері дәні,

жоңышқа (құрғақ шөп)

25-27

35-40

70-80

28-30

50-55

90-100

2. Еңбек шығыны, адам /сағат 1 гектарға:

шитті мақта

жүгері дәні,

жоңышқа (құрғақ шөп)

986

180-280

55

884

150-180

48

3. 1 ц өнімге, адам /сағат:

шитті мақта,

жүгері дәні,

жоңышқа (құрғақ шөп)

39,4-36,5

5,2-5,0

0,60-0,62

31,6-29,5

3,0-3,3

0,53-0,48

4. 1 адам /сағаттың бағасы, тенге:

шитті мақта

жүгері дәні

жоңышқа (құрғақ шөп)

20,2

14,2

13,6

20,1

13,5

12,1

5. Жанар-жағар май, литр:

мақта 1 га-ға

1ц өнімге

292

11,2-10,8

290

10,4-9,7

Негіздеу: Технологиялық карталар және нормативтік анықтамалар бойынша автор
Мақта кешеніне ауыспалы егіс жүйесін ендіру жолымен
Мал басы мен оның өнімдерін көбейту бағытында жасалған
сүт өндіруге мамандандырылған табында: 17-18 адам/сағат

ет өндіруге (бордақылау) мамандандырылған табында: 15 адам/ сағат

Мақта саласындағы оңтайландырылған (ірілендірілген) агроқұрылым-дардың шаруашылық-экономикалық параметрлері
Негізгі өндірістік мамандандырудың бағыты – мақташылық

Табиғи шаруашылық аймағы –суармалы егістік жер

Өңірі –Оңтүстік Қазақстан облысы

Орта тауарлы оңтайландырылған (ірілендірілген) агроқұрылымдардың өндірістік –экономикалық көрсеткіштері.

І. Мақта (бастапқы кезең –4 вариант)

кесте -18

Параметр өлшемдері Орта тауарлы агроқұрылымдар варианттары

1 2 3 4

Мақта алқабы, га 130-195 195-260 260-325 325-390

өнім, ц/га 24,0 25,0 26,0 27,0

Жалпы өнім, тонна 312-468 488-650 676-845 878-1053

Орташа жұмысшылар саны, адам 26-39 39-52 52-65 65-78

Жалпы өнімнің құны, млн.тенге 15,0-22,5 22,5-31,2 31,2-40,6 40,6-50,5

1га мақта алқабынан түсім, мың.тенге 115,2 120,0 124,8
1 орташа жұмысшыға түсім, мың тенге 576,9 576,9
1 тонна шитті мақтаның сату бағасы, мың тенге
1 тонна шитті мақтаның өзіндік қүны,
Пайдалылық деңгейі, % 9,1 20,0 26,3 29,8

Баптау тракторының саны, бірлік 2-3 3-4 4-5 5-6

Шынжырлы трактор саны, бірлік 2 3 4 5

Мақта жинайтын мәшинелер саны, бірлік 2 2 3
Тіркемелер саны, бірлік 6 6 9 12

Негіздеу: Автордың есептеулері бойынша құрастырылған.

Ірі тауарлы оңтайландырылған (ірілендірілген) агроқұрылымдардың өндірістік- экономикалық көрсеткіштері

ІІ. Мақта (болжамды кезең –4 вариант)

кесте-19

Параметр өлшемдері Ірі тауарлы агроқұрылымдар варианттары
1 2 3 4

Мақта алқабы, га 390-455 455-520 520-585 585-650

өнім, ц/га 28,0 28,0 29,0 30,0

Жалпы өнім, тонна 1092-1274 1274-1456 1508-1697 1755-1950

Орташа жұмысшылар саны, адам 78-91 91-104 104-117 117-130

Жалпы өнімнің құны, млн.тенге 52,4-61,2 61,2-69,9 69,9-81,5 84,2-93,6

1га мақта алқабынан түсім, мың.тенге 134,4 134,4 139,2
1 орташа жұмысшыға түсім, мың тенге 671,8 672,5
1 тонна шитті мақтаның сату бағасы, мың тенге
1 тонна шитті мақтаның өзіндік қүны,
Пайдалылық деңгейі, % 29,8 29,8 33,3 33,3

Баптау тракторының саны, бірлік 6-7 7-8 8-9 9-10

Шынжырлы трактор саны, бірлік 5 6 7 8

Мақта жинайтын мәшинелер саны, бірлік 5 6 7
Тіркемелер саны, бірлік 15 18 21 24

Негіздеу: Автордың есептеулері бойынша құрастырылған.

Мақта шаруашылығындағы зерттеулер мен есептеулер суармалы жерлерде бастапқы
Топтар бойынша есептеулерде агроқұрылымдар параметрлерінің өлшемдерін анықтауда негізгі
Жерді тиімді пайдалану көрсеткіші-1 га суармалы жерден алынған
Еңбек өнімділігінің көрсеткіші –орташа 1 жұмысшыға шаққандағы өнімнің
Соңғы нәтиже көрсеткіші -өндірістің пайдалылық деңгейі

Сонымен қатар іс-тәжірибе мен нормативтерді негізге ала отырып
Техника ресурстарының оңтайлы сандары анықталған.

Шитті мақта 1 тоннасының сатылу бағасы ретінде соңғы
Шитті мақта 1 тоннасының өзіндік құнының өлшемі
Зерттеулер мен олардың қортындысын талдау төмендегідей тұжырым-дарға негіз
Суармалы жерде мақта өсіруге мамандандырылу және оңтайландыру арқылы
Ұсынылып отырған агроқұрылымдардың рационалды параметрлер өлшемдері суармалы жерді,
Агроқұрылымдардың параметрлерін ірілендіру арқылы оңтайландыруға қызықтырушы факторлардың бірі
Мұндай жағдайды жақсарту үшін төмендегі проблемаларды оңтайландыру арқылы
мақта саласын дамытудағы жаңа бәсекелестік ортаның қалыптаспағандығын;

қаржы, техника және материалдық ресурстардың жетіспеуі мен тапшылығы;

шаруа қожалықтарына қызмет көрсететін инфрақұрылымдардың нашарлығы, олардың
мақта саласын жетік меңгерген жаңа буын кәсіпкерлердің аздығы,
Қазіргі кезде аталған осы проблемаларды шешудің бірден-бір жолы
Сонымен қатар мемлекет тарапынан арнайы жер пайдалануды жетілдіріп,
Оңтайландырылған (ірілендірілген) агроқұрылымдарға өндірістік кооперативтермен, серіктестіктерге және келісім-шарт
Мақта шаруашылығының өндірістік инфрақұрылымын дамыту мақсатында өндірістік, техникалық,
агротехнологиялық сервис орталықтарын;

мәшине технологиялық стансаларын;

өсімдікті қорғау стансалары мен биолабороторияларын;

материалды–техникалық ресурстарымен қамтамасыз ету орталықтарын ұйымдастыруды қолдау қажет.

Мақта саласына инвестиция салу мен несие бөлуді реттеу,
Жас буын мақташы-кәсіпкерлерді кәсіби оқытуды қолға алу, оларға
Ұйымдастыру, экономикалық –құқықтың іс-шараларды нақты жүзеге асыру арқылы
Мақта саласының ұлғайып ұдайы дамуы ирригациялық- мелиоративтік жүйелерді
Оңтайландырылған (ірілендірілген) агроқұрылымдар мақтаны бастапқы қайта өңдейтін, мақта
3.2. Оңтайландырылған (ірілендірілген) агроқұрлымдарда мал шаруашылығын дамыту жобасы.

Мақта кешенін дамытуда өндірістік агроқұрылымдардың оңтайлы (іріленген)
Мақта саласына мамандандырылған суармалы жердегі қосалқы сала мал
Ауыспалы егіс жүйесіндегі дақылдар құрылымы: жоңышқа, жүгері жем-шөп
Ұсынылып отырған егістік құрылымы бойынша 1 га түсетін
Жем-шөп өндірісінде тойымды қоректі заттардың (белок, протеин тепе-теңдігі)
Агроқұрылымда мақта-сүт-ет өндірісін кешенді ұйымдастырып сапалы және
Әсіресе жем-шөппен дақылдарын баптайтын, жинайтын, ұсатып дайындайтын
Мақта кешеніндегі ауыспалы егіс жүйесінде жем-шөп өндірісінің тепе-теңдгі

кесте-19

1- Бастапқы кезең

Параметр өлшемдері Орта тауарлы агроқұрылымдар
1 2 3 4

І. Жоңышқа (құрғақ шөбі), га 50-75 75-100
өнім, ц/га 80,0 80,0 80,0 80,0

Жалпы өнім, тонна 400-600 600-800 800-1000 1000-1200

Жалпы жем-шөп бірлігі, ц ж/ш бірлігі 2000-30000 3000-4000
ІІ. Жүгері дәні үшін, га 15-25 25-30 30-38
Дән өнімі, ц/га 40,0 40,0 40,0 40,0

Жалпы өнім, тонна 60-100 100-120 120-152 152-180

Жалпы жем шөп бірлігі, ц ж/ш бірлігі
ІІІ. Майдаланған жүгері паясы, өнімі, ц/га
Жалпы өнім, тонна 180-300 300-360 360-456 456-540

Жалпы жем-шөп бірлігі, ц ж/ш бірлігі (К-0,10) 180-300
Барлық жем-шөп бірлігі, ц ж/ш бірлігі 2810-4350 4350-5620
1 бас ірі қара малға жем-шөп шығыны, ц
Ірі қара малдың бас саны 134-207 207-268 268-336
Соның ішінде сиырлар (33,0%) 44-68 68-88 88-110 110-132

1 сиырдың өнімділігі, кг 2500 2500 2500 2500

Жалпы сүт өндірісі, тонна 110,0-170 170-220 220-275 275-330

Негіздеу: МҚМ АӨК ҒЗИ бекіткен нормативтерге сәйкес автор
Мақта кешеніндегі ауыспалы егіс жүйесінде жем-шөп өндірісінің
кесте – 20

2- Болжаудағы кезең

Ірі тауарлы агроқұрылымдардағы жем-шөп өндірісі, варианттар

1 2 3 4

1. жоңышқа (құрғақ шөп), га 150-175 175-200 200-225
Өнімі, ц/га 90 90 90 90

Жалпы өнім, тонна 1350-1575 1575-1800 1800-2025 2025-2250

Жалпы жем-шөп бірлігі, ц ж/ш бірлігі 6750-7875 7875-9000
ІІ. Жүгері дән үшін, га 45-53 53-60 60-68
Өнімі, ц/га 50,0 50,0 50,0 50,0

Жалпы өнім, тонна 225-265 265-300 300-340 340-375

Жалпы жем-шөп бірлігі, ц жем-шөп бірлігі 2363-2783 2783-3150
ІІІ. Жүгері паясы өнімі. ц/га 120
Жалпы өнім, тонна 1800-2100 2100-2400 2400-2700 2700-3000

Жалпы жем-шөп бірлігі, ц ж/ш бірлігі 1800-2100 2100-2400
Барлық жем-шөп бірлігі, ц жем/ш бірлігі 10913-12758 12758-14550
1 бас ірі қара малға жем-шөп шығыны,ц 21
Ірі қара малдың саны 520-608 608-693 693-780 780-866

Соның ішінде сиырлар (33,0%) 172-200 200-230 230-257 257-286

1 сауын сиырдың өнімділігі, кг 2500 2500 2500
Жалпы сүт өндірісі, тонна 430-500 500-575 575-642 642-715

Негіздеу: МҚМ АӨК ҒЗИ бекіткен нормативтерге сәйкес автор
Жоғырдағы № 19,20 кестелерде мақта кешеніндегі ауыспалы егіс
Орта тауарлы агроқұрылымдарда ірі қара малдың басын 134-400
Ірі тауарлы агроқұрылымдарда ірі қарамалдың басын 520-866ға, соның
Мақта кешенінде мал шаруашылығын дамыту жаңа жұмыс
Малшаруашылығын өнімдерін бастапқы және терең өңдеу үшін бірнеше
Мақта кешенін дамыту бірқатар әлеуметтік мәселелерді шешуге мүмкіндік
Қорытынды

1. Мақта саласындағы өндірістік агроқұрылымдардың тиімділігі негізінен
Олардың капиталға инвестицияны және озық технологияны пайдалануда, саланы
2. Қазіргі кезде Оңтүстік Қазақстан облысының мақта саласындағы
30,9 мың агроқұрылымның біреуінің орташа жалпы өнімінің құны
79,3% агроқұрылымдардың егістік көлемінің өлшемдері 10 га-ны құрайды
Мақта кешенінің егістік құрылымында мақта монодақыл болып қалыптасқан,
3. Мақта өсіретін агроқұрылымдарды ірілендіру (оңтайландыру) екі кезеңде
суармалы жерде мақта саласына ғылыми негізделген шаруашылықты жүргізу
жер пайдалану мөлшерін оңтайландыру (ірілендіру) және тиімді дақылдар
нарықтық қатынастар жағдайында мал шаруашылығын ұйымдастыру және дамытудың
4. Агроқұрылымдарды рациональды мамандандыру мәселелерін анықтаудың негізгі критерилері:

Қазақстанның Оңтүстігінде суармалы жердің өнімділігін арттыру мақсатында мақта
Мақта кешенінде монодақыл жүйесін жою үшін агроқұрылымдар-дың егістік
Осындай құрылым өндірістік бағытқа сәйкес, 1 га егістіктің
Осы негізде ірілендірілген агроқұрылымдардың өлшем параметрлері өндірістік материалдық
5. Мақта саласындағы ірілендірілген (оңтайландырылған) агроқұрылымдардың параметрлері статистикалық
Оңтайландырылған (ірілендірілген) агроқұрылымдардың

параметрлері

кесте-18

І. Мақта (бастапқы кезең –4 вариант)

Параметр өлшемдері Орта тауарлы агроқұрылымдар варианттары

1 2 3 4

Мақта алқабы, га 130-195 195-260 260-325 325-390

өнім, ц/га 24,0 25,0 26,0 27,0

Жалпы өнім, тонна 312-468 488-650 676-845 878-1053

Орташа жұмысшылар саны, адам 26-39 39-52 52-65 65-78

Жалпы өнімнің құны, млн.тенге 15,0-22,5 22,5-31,2 31,2-40,6 40,6-50,5

1га мақта алқабынан түсім, мың.тенге 115,2 120,0 124,8
1 орташа жұмысшыға түсім, мың тенге 576,9 576,9
1 тонна шитті мақтаның сату бағасы, мың тенге
1 тонна шитті мақтаның өзіндік қүны,
Пайдалылық деңгейі, % 9,1 20,0 26,3 29,8

ІІ. Мақта (болжаудағы кезең –4 вариант)

кесте-19

Параметр өлшемдері Ірі тауарлы агроқұрылымдар варианттары
1 2 3 4

Мақта алқабы, га 390-455 455-520 520-585 585-650

өнім, ц/га 28,0 28,0 29,0 30,0

Жалпы өнім, тонна 1092-1274 1274-1456 1508-1697 1755-1950

Орташа жұмысшылар саны, адам 78-91 91-104 104-117 117-130

Жалпы өнімнің құны, млн.тенге 52,4-61,2 61,2-69,9 69,9-81,5 84,2-93,6

1га мақта алқабынан түсім, мың.тенге 134,4 134,4 139,2
Орташа жұмысшыға түсім 671,8 672,5 672,5 719,7

1 тонна шитті мақтаның сату бағасы, мың тенге
1 тонна шитті мақтаның өзіндік қүны,
Пайдалылық деңгейі, % 29,8 29,8 33,3 33,3

Ірілендірілген (оңтайландырылған) агроқұрылымдардың варианттарын есептеуде оптимальды критерий ретінде
жер өнімділігінің көрсеткіші ретінде: 1га егістікке өнімнің шығымы:
еңбек өнімділігінің көрсеткіші ретінде 1 жұмысшыға өнімнің шығымы:
түпкі нәтиже көрсеткіші ретінде өндірістің пайдалылық деңгейі:
6. Ұсынылып отырған ауыспалы егіс жүйесіндегі 1 га
Орта тауарлы агроқұрылымдарда ірі қара малдың басын 134-400-ге,
Ірі тауарлы агроқұрылымда ірі қара малдың саны 520-866ға,
Жаңа мал өнімдерін бастапқы және терең өңдейтін кәсіпорындар
Осы көрсеткіштерге сүйене отырып, агроқұрылымдарды ірілендіру (оңтайландыру) мақсатында
Бұл маңызды шараның басында аудандық, облыстық ауылшаруашылық органдары,
Мемлекет тарапынан жер пайдаланудың өнімділігін арттырып, ауылшаруашылығын жүйелі
7. Ірілендірілген (оңтайландырылған) агроқұрылымдарға: өндірістік кооперативтерге, серіктестіктер мен
8. Мақта шаруашылығының өндірістік инфрақұрылымын дамыту мақсатында
агротехникалық сервис орталықтарын ашу;

мәшине технологиялық стансаларын салу;

зиянкестермен күрес орталықтарын және биофабрикалар іске қосу;

материалдық –техникалық ресурстармен камтамасыз ету орталықтарын ұйымдастыруды қолдау
мақта саласына инвестиция салу және несие беруді реттеп,
9. ҚР –ның “Шаруа (фермер) қожалықтары туралы” Заңына
10. ҚР-ның “Өндірістік кооперативтер туралы” заңына сәйкес азаматтардың
11. Оңтайландырылған (ірілендірілген) агроқұрылымдарды бақылау органдырының тексерулерін реттеу
12. Жас буын мақташы-кәсіпкерлерді агробизнестің жаңалықтарына баулау, оларды
Пай