Махамбет поэзиясының көркемдік сипаты курстық жұмыс
Мазмұны
Кіріспе.......................3 – 5
I тарау Махамбет поэзияларының көркемдік сипатының жалпы теориялық негізі.
1.1 Махамбет поэзияларының көркемдік сипаты......................6 – 12
1.2 Махамбет өлеңдеріндегі дыбыстық үндестік.....................13 – 16
1.3 Махамбет поэзиясындағы табиғат элементтері..................17 – 26
II тарау Махамбет поэзияларының әдіс – тәсілдерінің түрлеріне сипаттама
2.1 Сабақ жоспары. Махамбет Өтемісұлы «Тарланым»..........27 – 30
2.2 Зерттеу жұмыстарын талдау және қорытындылау....................31
Қорытынды................32
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі..............33
Қосымшалар...............34
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Жұмыс көлемі: 34 бет
Пәні: Соңғы қосылған курстық жұмыстар
-----------------------------------------------------------------------------------
КУРСТЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Мазмұны
Кіріспе.................................................................................................................3 – 5
I тарау Махамбет поэзияларының көркемдік сипатының жалпы теориялық негізі.
1.1 Махамбет поэзияларының көркемдік сипаты........................................6 – 12
1.2 Махамбет өлеңдеріндегі дыбыстық үндестік.......................................13 – 16
1.3 Махамбет поэзиясындағы табиғат элементтері....................................17 – 26
II тарау Махамбет поэзияларының әдіс – тәсілдерінің түрлеріне сипаттама
2.1 Сабақ жоспары. Махамбет Өтемісұлы «Тарланым»............................27 – 30
2.2 Зерттеу жұмыстарын талдау және қорытындылау......................................31
Қорытынды..........................................................................................................32
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі....................................................................33
Қосымшалар.........................................................................................................34
Кіріспе
Махамбет өлеңдері өзінің жанр жағынан да зерттеушілердің айрықша көңілін
Лирикалық сезінуге бөлене отырып, оқиғаны баяндау лиро-эпикалық жырларға тән
Бұлай баяндау сарыны (мотив) Махамбеттің «Соғыс», «Мінкен ер», «Баймағамбет
«Соғыс» деген өлеңінде Махамбет көтерілісінің әрбір кезеңдерін тарихи оқиғаның
Ал біздің бұл жерде айтпағымыз - ақынның тарихи уақиғаларды
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Махамбет поэзиясы – аса күрделі дүние.
Екіншіден, белгілі бір уақытқа сай келетін тарихи шындықты, халық
Үшіншіден, тақырыптың зәрулігі Махамбет Өтемісұлы өлеңдерінің тілі, оның ішінде
Зерттеу нысаны. Көркем сөз шебері Махамбет ақынның ұлттық-танымдық,
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Коннотация құбылысының ерекшеліктерін айшықтап,
коннотация құбылысына арналған теориялық еңбектерге шолу жасау;
коннотация микрокомпоненттерін нақтылау;
ақын тіліндегі екінші дәрежелі коннотаттық сема (К2) мазмұнын қамтитын
Махамбет шығармашылығы негізінде коннотаттық компонент және астарлы мәтін арақатынасын
коннотаттық мағына мазмұнына тең келетін сөзқолданыстардың коммуникативтік-прагматикалық мәнін түсінудегі
ақын тіліндегі мәдени коннотация мазмұнын қамтитын тілдік бірліктерді тақырыптық
нақты тілдік деректер негізінде Махамбет поэзиясындағы көріктеуіш құралдардың қызметін
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Махамбет поэзиясының басты қасиеттерінің бірі
Зерттеу көздері: «Атырау ақын-жазушыларының кітапханасы» сериясының екінші кітабында жарық
Зерттеу әдістері: Жұмыстың мақсаты мен міндеттеріне орай түсіндіру, сипаттама,
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы: Тіл біліміндегі
Зерттеу базасы: Жаңақала ауданы, №2 Жаңақала жалпы орта білім
I тарау. Махамбет поэзияларының көркемдік сипатының жалпы теориялық негізі.
1.1 Махамбет поэзияларының көркемдік сипаты
Махамбетті әдебиетіміздегі «Ерекшк құбылыс.», «Феномен», «Дауылды жырлардың дауылпазы»,
«Ұлттық өзіне тән, іштей дамытып рухы бар, сол рухтың
Осыған орай Махамбет өлеңдеріндегі дыбыстық үндестікті хал-қадірімізше сөз етпекпіз.Махамбет
Шоқан Уәлихановтың эпос, ертегі-аңыздардың тарихи мәні бар деген
Махамбеттің біркелкі өлеңдері лиро-эпикалық түрге жатады. Бірақ бұл сөзден
Кешегі Исатайдың барында,
Алақандай Нарынды
Басушы едік құлаштай!
Жәбір беріп жапа етсең,
Былғанған басым ласқа-ай!
Мен бір шарға ұстаған қара балта едім,
Шабуын таппай кетілдім.
Қайраса, тағы жетілдім...
Көрмес, келмес деп едім,
Өз еркіммен бетіңді-ай!
Жалпы алғанда Махамбетке тән нәрсе - лирика. Махамбет өлеңдерінің
Махамбет өлеңдері өз басынан кешірген ауыр халдерді сезіне отырып,
Қоғамның тапқа бөлінуінің негізінде таптық күрес туады да, сол
болуы да мүмкін. Әйтсе де олардың өзіне тән ерекшеліктерін
Қоғамның тапқа бөлінуі және сол тапқа бөлінудің негізінде туған
Біз жоғарыда да Махамбеттің өміріне байланысты Ішкі Бөкей ордасының
Ханның ісі қатайды,
Азамат ерден мал тайды,
Қанды көбе киініп,
Бір Аллаға сиынып,
Ұрандап жауға тигенде,
Кім жеңері талай-ды,
Жолдастарым, мұңайма!.. -
дейді ақын.
Мұндағы «азамат, жолдастарым» деп, достарына қайырыла сөйлеу, сөйлемін риторикалық
Махамбет өлеңдерінде бұл тәрізді үгіт өлеңдермен қатар, лириканың басқа
Қазақ фольклорінде дүние салған адамның тіршіліктегі іс-әрекеттерін әр жағынан
Махамбеттің жоқтау тобына жақын келеді деген өлеңдері оның басқа
Ал Махамбеттің кейбір өлеңдері өзінше философиялық бағытқа негізделген өлеңдер
Қоғалы көлдер, құм сулар
Кімдерге қоныс болмаған?
Саздауға біткен құба тал
Кімдерге сайғақ болмаған?
Басына жібек байлаған
Арулар кімнен қалмаған?
Таңдап мінген тұлпарлар
Иесін қайда жауға салмаған?
Құландар ішпес бұршақ қақ,
Кімдерге шәрбат болмаған?
Садағына сары шіркей ұялап,
Жау іздеген ерлердің
Қайда басы қалмаған?
Ішелік те желік,
Мінелік те түселік,
Ойналық та күлелік,
Абайласаң, жігіттер,
Мынау жалған сұм дүние,
Кімдерден кейін қалмаған? -
деп, риторикалық сұрай арнау түрінде айта келіп, өмірге өзінше
Батыр болмақ ойдан-ды:
Айқайласып жауға ти,
Тәңірім білер, жігіттер,
Ажалымыз қайдан-ды?
Махамбеттің бақыт пен тағдырдың айнымалы екендігін философиялық түрмен қорытқанын
Қоғамның тапқа бөлінуі және сол тапқа бөлінудің негізінде туған
Біз жоғарыда да Махамбеттің өміріне байланысты Ішкі Бөкей ордасының
Ханның ісі қатайды,
Азамат ерден мал тайды,
Қанды көбе киініп,
Бір Аллаға сиынып,
Ұрандап жауға тигенде,
Кім жеңері талай-ды,
Жолдастарым, мұңайма!.. -
дейді ақын.
Мұндағы «азамат, жолдастарым» деп, достарына қайырыла сөйлеу, сөйлемін риторикалық
Махамбет өлеңдерінде бұл тәрізді үгіт өлеңдермен қатар, лириканың басқа
Қазақ фольклорінде дүние салған адамның тіршіліктегі іс-әрекеттерін әр жағынан
Махамбеттің жоқтау тобына жақын келеді деген өлеңдері оның басқа
Ал Махамбеттің кейбір өлеңдері өзінше философиялық бағытқа негізделген өлеңдер
Қоғалы көлдер, құм сулар
Кімдерге қоныс болмаған?
Саздауға біткен құба тал
Кімдерге сайғақ болмаған?
Басына жібек байлаған
Арулар кімнен қалмаған?
Таңдап мінген тұлпарлар
Иесін қайда жауға салмаған?
Құландар ішпес бұршақ қақ,
Кімдерге шәрбат болмаған?
Садағына сары шіркей ұялап,
Жау іздеген ерлердің
Қайда басы қалмаған?
Ішелік те желік,
Мінелік те түселік,
Ойналық та күлелік,
Абайласаң, жігіттер,
Мынау жалған сұм дүние,
Кімдерден кейін қалмаған? -
деп, риторикалық сұрай арнау түрінде айта келіп, өмірге өзінше
Батыр болмақ ойдан-ды:
Айқайласып жауға ти,
Тәңірім білер, жігіттер,
Ажалымыз қайдан-ды?
Махамбеттің бақыт пен тағдырдың айнымалы екендігін философиялық түрмен қорытқанын
Қоғамның тапқа бөлінуі және сол тапқа бөлінудің негізінде туған
Біз жоғарыда да Махамбеттің өміріне байланысты Ішкі Бөкей ордасының
Ханның ісі қатайды,
Азамат ерден мал тайды,
Қанды көбе киініп,
Бір Аллаға сиынып,
Ұрандап жауға тигенде,
Кім жеңері талай-ды,
Жолдастарым, мұңайма!.. -
дейді ақын.
Мұндағы «азамат, жолдастарым» деп, достарына қайырыла сөйлеу, сөйлемін риторикалық
1.2 Махамбет өлеңдеріндегі дыбыстық үндестік.
Махамбет өлеңдері бұрынғы баспаларына кірген өлеңдері негізінде Гурьев облысының
Махамбеттің жұртшылыққа мәлім, басылып шыққан
Ақынның жаңадан табылып отырған
Әсіресе, сөз қолданыс, сөйлем
Ереулі атқа ер салмай,
Ерлердің ісі бітер ме?
Егеулі найза қолға алмай,
Ерлердің ісі бітер ме?
деген тәрізді жай құрмалас болып шығады.
Махамбет олай құрмаған, айтайын деген ойын түйдектеп келіп,
Жаңа табылып отырған өлеңдеріндегі кейбір шумақтар
Мысалы:
Қақаулап шақырмай,
Қанды көбік түкірмей,
.....................................
Бұзбай құлан пісірмей,
Мұз үстіне от жақпай,
тағы басқалар.
Осы өлеңнің кейбір жолдары дәл сол мағынада,
... Алғашқы алған арудың
Ақша бетін солдырмай,
Ата менен ананы, -
Қайғыменен қатырмай,
Әлпешті ұлың жат болмай,
Шайған жалғыз малтаның
Сатқан да суы ат болмай...
Өлеңнің бұл жолдары «Ереулі атқа ер салмай» деген өлеңмен
Махамбетің сөз образдары өзіне шейінгі халық әдебиетінің,
Ең алдымен, бұл «Әй, Махамбет, жолдасым» делініп,
Міне, осы жағы бұл өлеңде жетіңкіремейтін сықылды. Әйтсе
«Бұрала бікен емендей,
Қисық туған сорлы ағаң»...
«Арыстан туған Исатай»...
«Ақ жүрегім тербеліп,
Ақ көңілім желденіп.
Ақсүйектің баласын
Қара ұлына теңгеріп,
Қоңыраулы найза өңгеріп,
Жетімдерге жем бердім,
Жесірлерге жер бердім...
«Көктей өтіп Жайықты, тағы басқалар.
Махамбет Исатайды өзінің көсемі деп біледі. Әрдайым оны бедел
1837 жылы аз кісімен Жайықтың бергі бетіне өтіп, Қаракөл,
Исатай деген ағам бар.
Ақ кіреуке жағам бар,
Хан ұлымен қас болып,
Қара ұлына бас болып,
Хан үстіне барғанда,
«Шабайық ханды» дегенде,
Шапқандай ханды амал бар,
Амал барда, хан шаппай,
Құдай қылды, не амал бар? -
деп, болған қателікті ақын жасырмаса да, Исатайды арашалап алып,
Ат туады байталдан,
Айт десе лебіз қайтарман,
Халық қайғысын айтуға
Хан ұлынан тайсалман.
Төрт -бес жылдай алысып,
Мына отырған Иса-екем.
Ханның бір тауын қайтарған.
Ат туар ма шұбардай,
Ер туар ма бұлардай,
Дулығалы бас кесіп,
Дұшпанының қанына
Ақ алмасын суарды-ай! -
деп, оның ел үшін еткен ерлік істерін, халықтың жаулары
1938 жылы жиналған Махамбет өлеңдері «Махамбет»
«Махамбет Утемисов» атты жинақтарға толық енгізіліп, Қазақ ССР Ғылым
Сөйтіп, 1925 жылғы бірінші рет жеке жинақ болып шыққан
Бұрынғы жинақтар мен бұл жинақты салыстырғанда, екі
1954 жыл мен 1957 жылдардың арасында Қазақ ССР Ғылым
1.3 Махамбет поэзиясындағы табиғат элементтері
Махамбет поэзиясының тілі, шын мәнінде, халықтық тіл. Ақын өз
Сонымен қатар Махамбет нені айтсын, нені суреттесін, мейлінше еркін,
Ал Махамбеттің кейбір өлеңдері өзінше философиялық бағытқа негізделген өлеңдер
Қоғалы көлдер, құм сулар
Кімдерге қоныс болмаған?
Саздауға біткен құба тал
Кімдерге сайғақ болмаған?
Басына жібек байлаған
Арулар кімнен қалмаған?
Таңдап мінген тұлпарлар
Иесін қайда жауға салмаған?
Құландар ішпес бұршақ қақ,
Кімдерге шәрбат болмаған?
Садағына сары шіркей ұялап,
Жау іздеген ерлердің
Қайда басы қалмаған?
Ішелік те желік,
Мінелік те түселік,
Ойналық та күлелік,
Абайласаң, жігіттер,
Мынау жалған сұм дүние,
Кімдерден кейін қалмаған? -
деп, риторикалық сұрай арнау түрінде айта келіп, өмірге өзінше
Батыр болмақ ойдан-ды:
Айқайласып жауға ти,
Тәңірім білер, жігіттер,
Ажалымыз қайдан-ды?
Махамбеттің бақыт пен тағдырдың айнымалы екендігін философиялық түрмен қорытқанын
Өйткені эпитет, метафора теңеулерін алсақ, көбіне фольклордан алынған поэтик
Әртүрлі өмір құбылысы өзіне тән суреттеу әдісін
Біздің байқауымызша, ойдан тез шығарып айтушыларға, белгілі синтаксистік біткен
Сонымен қатар жыр ағымында, көбіне,
Махамбет өлеңдерін буыны жағынан қарастырсақ,
Он бір буынды Махамбетте бір-ақ өлең.
Еменнің түбі сары бал,8
Еріскен көңіл бәрі бал.7
Жоғарыдан төмен төгейін,8
Керегіңді теріп ал!7
таза 7 буынды:
Бұл дүниенің жүзінде7
Айдан көркем нәрсе жоқ7
Түнде бар да, күндіз жоқ7
Күннен көркем нәрсе жоқ,7
Күндіз бар да, түнде жоқ.
Сонымен қатар аралас буынды болып
Толарсақтан саз кешіп, 7
Тоқтамай тартып шығарға8
Қас үлектен туған қатепті9
Қара нар керек біздің бұл
Махамбет өлеңдерінде кездесетін мұндай жолдар
Бірақ Махамбет өзінен бұрынғы және
Махамбеттің қай өлеңін алсақ та,
Шамдансам жығар асаумын,8
Шамырқансам сынар болатпын,9 -
деген жолдарында буын сандары өлеңнің жалпы
Махамбет өлеңдерінде (11 буынды, қара
1.Шұбыртпалы ұйқас:
Беркініп садақ асынбай,
Біріндей жауды қашырмай.
Білтеліге доп салмай,
Қорамсаққа қол салмай,
Қозы жауырын оқ алмай,
Ерлердің ісі бітер ме?
2.Кезекті ұйқас:
Аспандағы бозторғай
Бозаңда болар ұясы,
Бозаңның түбін су алса,
Қайғыда болар анасы.
Қара лашын, ақ тұйғын,
Қайыңда болар ұясы.
Қайыңның басын жел соқса
Қайғыда болар анасы.
3. Ерікті айнымалы ұйқас:
Алты күндей алаулап,
Он екі күндей ой ойлап,
Ақылды алпыс жаққа шаптырып,
Ақыл жөнге келгесін,
Толғай-толғай жүгірген,
Топырақты суырған,
Ертеңнен салса кешке озған,
Қой мойынды көк жұлын
Томаға көзді қасқа азбан.
Көк жұлынды жетелеп,
Қисық жерден төтелеп,
Қабырға қол сөгіліп,
Арғымақ ат бүгіліп...
Ақыретті жанға байланып,
Талай жүрдік далада
Әділ жаннан түгіліп, -
тағы басқалар.
Көшпелі шаруашылық тұрмыс жағдайынан туған әртүрлі атаулар мен
Тілінің байлығы жағынан және оны шебер қолдана білуі жағынан
Қандай ақынға болсын, ең алдымен қойылатын шарт - өлеңдеріндегі
Лермонтовтан Абай аударған «Қанжардың» бір жерінде:
Болатша дірілдеген жалын көрген,
Бір күңгірт тартып және оттай жанған, -
деген жолдардағы сөз образында қаншама шындық жатыр? Сүйген
Осы айтылғандар тәрізді, сөз образдарының өмірдегі нақтылы шындықтан алынып,
Мысалы:
Арғымақтың баласы
Аз оттар да, көп жусар,
Талаудан татқан дәні бар.
Азамат ердің баласы
Аз ұйықтар да, көп жортар,
Дұшпанда кеткен ары мен
Барымтаға түскен малы бар, -
деген үзіндіні алсақ, мұндағы сөз образдарының қайсысы болса да
«Арғымақтың баласы» деп қазанаттың ең асылданған тегін ұғынсақ,
Өзі үшін туып, ел үшін еңбек етуді аңсаған
Өмірдің әр алуан құбылыстарына шаншыла көз тігіп, терең ұғынуға
Екінші бір өлеңінде:
Тағыдай таңдап су ішкен,
Тарпаңдай тізесін бүгіп от жеген, -
дейді.
Махамбет өлеңдерін сөз еткенде, екінші бір көңіл аударатын
Махамбет өлеңдерін сан рет оқысаң да, оқығың келе
Махамбет шығармаларының тілі әрі көркем, әрі образды, әрі
Мысалы:
Мұнар да, мұнар, мұнар күн,
Бұлттан шыққан шұбар күн.
Буыршын мұзға тайған күн,
Бура атанға шөккен күн, -
деген үзіндідегі «мұнар», «шұбар» деген эпитеттерді алсақ,
Буыршын мұзға тайған күн,
Бура атанға шөккен күн, -
деген үзіндідегі «Мұнар», «шұбар» деген эпитеттерді алсақ,
Мақсаты орындалмай, Исатай өліп, жолдастары оққа ұшып, көтеріліс апатқа
Дұрысын алғанда, буыршын, жалпы жас
Жалғыз эпитет не поэтикалық контраст
Исатайды ел қамқоры етіп көрсету
Қазақ елінің ұғымында бұл -
Арыстан еді-ау Исатай,
Бұл фәнидің жүзінде
Арыстан одан кім өткен? -
деп оның ерлігін метафора
Шамдансам, жығар асаумын,
Шамырқансам сынар болатпын, -
дейді. Бұл арада да жауынан өзін
Махамбет шығармаларында жай теңеу,
Мысалы:
Мен тауда ойнаған қарт
Табаным тасқа тиер деп,
Сақсынып шыққан қиядан, -
деген үзінді бұған толық
Ақындық тілдің өте бір толық
Махамбеттің:
Қой мойынды, көк жұлын....
Көк жұлынды жетелеп, -
деген екі жолындағы метонимия әрі
Махамбет өлеңдерінде теңеу не
Мысалы:
Ау, қызғыш құс, қызғыш құс,
Көл қорыған сен едің -
Сен де айырылдың көліңнен.
Ел қорыған мен
Мен де айырылдым елімнен, -
деген параллелизм немесе:
Борай да борай қар
Қалыңға боран борар ма?
Қаптап соққан боранда
Қаптама киген тоңар ма?
Ту түбінде тұлпар жығылса,
Ту байласа, тұрар ма?
Туырлығы жоқ тұл үйге
Шаппаған нәмерт оңар ма?
Қарындастың қамы үшін,
Қатын менен бала үшін,
Қайырылмай кеткен жігіттің
Өзін қатын алғанын,
Талам деп айтсам, болар ма?
деген риторик сұраулар фигураға
Фигураларды қолданысы да оның
Махамбет өлеңдерінде көркем тілдердің
Мысалы:
Кермиығым, кербезім!
Керіскендей шандозым!
Құландай ащы дауыстым!
Құлжадай айбар мүйіздім!
Қырмызыдай ажарлым!
Хиуадай базарлым!
Теңіздей терең ақылдым!
Тебіренбес ауыр мінездім, -
деген үзіндіде метафора,
Адырнасын ала өгіздей мөңіреткен,
Атылған оғы Еділ-Жайық тең
Атқанда қардай боратқан,
Көк шыбығын қанды ауыздан
Арыстан еді-ау Исатай!
Бұл фәнидің жүзінде,
Арыстан одан кім өткен?! -
деген үзіндіні алсақ, теңеу, метафора,
Қай жазушы, қай ақын болса
Толғай-толғай оқ атқан,
Он екі тұтам жай тартқан,
Қабырғасын қақыратқан,
Тебінгісін тесе атқан,
Тізгінінен кесе атқан, -
деп суреттейді.
Бұл арада ақын көрсетейін деген құбылысын дамыту арқылы
Махамбет бір нәрсенің ұлылығын айтпақ болса не
Мысалы, «Нарын» деген өлеңін алсақ:
Қойды мыңға жеткізген
Нарынның анау құмдары,
Түйені жүзге тол тырған
Көкпекті, шытыр жерлері,
Жатып қалған тайлағы
Жардай атан болған жер,
Жабағылы тоқтысы
Қой болып қора толған жер.
Балдырғаны білектей,
Баттауығы жүректей, -
деп суреттейді. Мұнда Махамбеттің көрсетейін дегені - Нарын. Мұның
Бір нәрсені мақтайын дегенде не үлкейтіп көрсетейін
Өздерінің дегені болмай, жауынан жеңілген
Телегей теңіз шалқыған
Қоғалы көлдер суалып,
Тізеге жетер, жетпес күн болған.
Жапанға біткен бәйтерек
Жапырағынан айырылып,
Қу түбір болған күн болған, -
деп суреттейді.
Бұл келтірген мысалдарымыз - Махамбеттің айтайын деген ойына,
II тарау Махамбет поэзияларының әдіс – тәсілдерінің түрлеріне сипаттама
2.1 Сабақ жоспары. Махамбет Өтемісұлы «Тарланым»
Пәні Қазақ әдебиеті
Сыныбы 7 «б»
Уақыты
Сабақтың тақырыбы: Махамбет Өтемісұлы «Тарланым»
Құзыреттілікке жеткізетін сабақтың мақсаты мен міндеттері:
а)Ақпараттылық құзыреттілік
б)Комуникативтік құзыреттілік
в)Проблеммалық құзыреттілік
Ақын өлеңдерін жас ұрпаққа өнеге ете отырып, өмірінің елеулі
Ақынның портрет жасау шеберлігіне назар аударту, көркем сөз құдіретіне
Оқушыларды зұлымдық, жауыздық, қатігездік, қасткөйлік сияқты жаман қасиеттерден жирендіре
Сабақтың типі Аралас сабақ.
Сабақта қолданылатын педагогикалық технология Компьютер, интерактивті тақта
Сабақтың әдісі баяндау, талдау, сұрақ – жауап, хронологиялық кесте,
Пәнаралық байланыс Қазақ тілі, тарих
Оқыту құралдары Оқулық, АҚТ.
Сабақтың барысы Оқытушының қызметі Оқушының қызметі Күтілетін нәтиже
І.Ұйымдастыру бөлімі - Оқушылармен амандасу;
- Сыныпты түгелдеу;
- Оқушылардың зейінін сабаққа аудару;
Психологиялық дайындық :
Оқушының зейінін аудару.
Сабаққа дайындығын тексеру;
Мұғаліммен амандасу, үй тапсырмасына дайындалу. Проблеманың шешімін табу құзыреттілігі.
ІІ.Үй тапсырмасын сұрау. Дулат Бабатайұлы «Аягөз қайда барасың?»
Топшама арқылы үй тапсырмасын еске түсіру.
Дулат Бабатайұлы туралы не білесің?
Дулат Бабатайұлы қай жерде дүниеге келді?
Аягөз сенің бойыңда, Несібе, ырыс тегіс қой, деген жолдардың
Дулат Бабатайұлының тағы қандай өлеңдерін белесіңдер?
Аягөз өлеңінде не туралы айтылған?
Сұрақтарға жауап беру арқылы оқушылар ойларын жинақтап, білімдерін еске
Проблеманың шешімін табу құзіреттілігі шынайы және ойлаған жағдаяттардың бір
Коммунмкативтік құзіреттілік үлгіде берілген мәтінді рәсімдеу нормаларын сақтай отырып,
ІІІ.Жаңа сабақты түсіндіру.
Жаңа сабақты баяндау.
Махамбет Өтемісұлы туралы мәлімет беру.
Хронологиялық кесте арқылы
1 – Кесте.
ИСАТАЙ ТАЙМАНҰЛЫ
(1791-1838)
Тайманұлы Исатай (1791-1838) – 1836-38 жылдары Батыс Қазақстанда болған
Халық батыры И.Тайманұлы 1791 жылы қазіргі Атырау облысы, Қызылқоға
«Тарланым» өлеңін оқу
Метафора – сөз мәдениетін өңдендіре өзгертіп айту, суреттеліп отырған
Гималай – көктің кіндігі,
Гималай – жердің түндігі. (Ғ. Жүнсүгіров)
Заттың құбылыстың айрықша сипатын анықтайтын суретті сөз эпитет деп
Сұр бұлт түсі суық қаптайды аспан,
Күз болып, дымқыл тұман жерді басқан. (Абай)
Теңеу – мұнда суреткер зеттың құбылыстың ерекше белгілерін көрсетпей-ақ,
Қайыңдар күмістің сом бақанындай,
Жиі терек әскердің қатарындай,
Бұтақтар жапырағы сылдырлаған
Өзбектің батсайы шапанындай. (С.Мұқанов) Мұғалімді зейін қойып тыңдау, Сабақтың
Комуникативтік құзіреттілік оқушылар топтық жұмыс тапсырмаларына сәйкес жауап береді
Проблемалық құзіреттілік өзі іс - әрекетіне бақылауды тапсырылған тәртіппен
IV.Жаңа материалды бекіту.
«Тарланым» өлеңінен көркемдеуіш құралдарды ажырату.
Метафора
Эпитет
Теңеу
Сөздік
Кермиық, кербез – паңғ сұлу.
Шандоз – асыл, ардақты.
Жебе – садақ оғы.
Сусар – аң.
Адырна – садақтың жебесін теріп ататын тарамысы.
INSERT стратегиясы
Не білеміз?
Не білдік?
Нені білгіміз келеді?
Мысалдарды талдай отырып, дыбыс түрлеріне ажырату. Ақпараттық құзіреттілік ұсынылған
Комуникативтік құзіреттілік оқушылар топтық талқының іс - әрекетіне өз
Проблемалық құзіреттілік міндеттерді шешу қадамдарының логикалық және уақытша бірізділігін
Ү. Үй тапсырмасын беру.
Махамбет Өтемісұлы шығармашылығымен танысу. «Тарланым» өлеңін жаттау. Өздері оқыған
Үйге берілген тапсырманы мұқият зейін қойып тыңдау, және жауапкершілікпен
ҮІ. Бағалау
Сабақта белсенділік танытып, жақсы қатысқан оқушыларды бағалау.
2.2 Зерттеу жұмыстарын талдау және қорытындылау
Махамбет, сөз жоқ, көтерілісші елдің ақыны болды. Ол
Махамбет поэзиясын біз марксизм-ленинизм көзқарасымен бағалап, шын ғылыми түрде
Махамбеттің өзіне тән ерекшеліктері бар. Ол сөйлем
Соңғы жылдарда табылып отырған тарихи деректер мен оның жаңа
Қорытынды
Ұлтымыздың ұлы кемеңгері Абайдың: «Өлді деуге бола ма, ойлаңдаршы,
Халық жазушысы, мемлекет қоғам қайраткері Әбіш Кекілбайұлының «Тәуелсіздік жолында
Махамбет ақын – ұлт азаттығы үшін күрескер тарихи тұлға
Иә, Махамбет -қиып түсер өткірлігімен, қызу қанды жігерлігімен, нөсердей
Қолданылған әдебиеттер
М.Өтемісұлы өлеңдер жинағы 1958.ж.
М.Өтемісұлы «Ереулі атқа ер салмай» 1969ж
Үш ғасыр жылдайды 1965.ж.
ХҮІІІ – ХІХ ғасырдағы қазақ ақындарының шығармашылық жинағы.1962.
Бес ғасыр жырлайды. 3томдық. 1том 1984ж.
Қазақ әдебиетінің тарихы. 2томдық. 1том 1961ж.
Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері.1958 1томдық.
Х.Сүйншалиев Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері.1967ж.
ХІХ ғасырдың қазақ әдебиеті 1985ж.
Дүйсенбаев. Ғасырлар сыры 1970ж
Қ. Өміралиев ХҮ – ХІХ ғ. Қазақ поэзиясының тілі.
Аманжолов. «Ереулі атқа ер салмай» өлеңдері.
Қазақстан тарихы. Очерктер- Алматы, 1994
Күзембайұлы. Қазақстан тарихы. - Алматы, 1999
«Бес ғасыр жырлайды» кітабы. 2 томдық. Алматы-1989ж. І-том
Рязанов «Исатай Тайманов көтерілісі», 60-бет.
Ж.Манкеева 17бет.
«Парасат» журналы №7 2003шілде.
Сағатбек Медеубекұлы. «Махамбет жырларындағы атаулар астары»
Үш ғасыр жылдайды 1965.ж.
Қосымшалар
1 – кесте.
№ Жылдары Оқиға желісі
1824-1828 жылдары Орынбор қаласында Жәңгір ханның ұлы Зұлқарнайынның қасында
1829 жылы Махамбет Ішкі Ордаға Жайықтан жасырын өтті деген
1831 жылы Түрмеден қашып шықты, бірақ артынша ақталды
1834 жылы Исатай батырмен бірікті.
1838 жылы шілденің 12-інде Ақбұлақ бойындағы шайқаста Исатай қазаға
1982 жылы Оның 11 күйі «Шашақты найза, шалқар күй»
1939 жылы Қ.Жұмалиев ақын өлеңдерінің жинағын шығарды.
1946 жылы Күрескер ақын 42 жасында дүние салады. Ақын
2003 жылы Махамбет Өтемісұлының 200 жылдық мерейтойы ЮНЕСКО шеңберінде
2 – кесте.
Метафора Таудан мұнартып ұшқан тарланым,
Саған ұсынсам қолым жетер ме?
Эпитет Садағына сары жебені салдырған,
Садағының кірісін
Сары алтынға малдырған,
Тереңнен көзін ойдырған
Сұр жебелі оғына
Тауықтың жүнін қойдырған.
Теңеу Кермиығым, кербезім!
Керіскендей шандозым,
Құландай ащы дауыстым,
Құлжадай айбар мүйіздім!
Қырмызыдай ажарлым!
Хиуадай базарлым!
Теңіздей терең ақылдым!
Тебіренбес ауыр мінездім!
26
