Ағылшын тілінің көне морфологиялық жүйесі курстық жұмыс
Мазмұны
Кіріспе..………………………………………………………………...................……..3
I-тарау.
1.1. Морфология және сөздің морфологиялық құрылымы …………..........................5
1.2. Герман тілдеріндегі морфологияның жалпы сипаттамасы...................................7
II-тарау. Ағылшын тіліндегі тарихи морфология
2.1. Етістіктің тарихи морфологиясы ………………………………….........................8
2.2. Зат есімнің тарихи морфологиясы ……………………………….........................14
2.3. Сын есімнің қалыптасуы.............................................17
2.4. Есімдіктің қалыптасуы................................................18
Қорытынды .........................................................................21
Қолданылған әдебиеттер тізімі .........................................22
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Жұмыс көлемі: 20 бет
Пәні: Соңғы қосылған курстық жұмыстар
-----------------------------------------------------------------------------------
КУРСТЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Мазмұны
Кіріспе..………………………………………………………………...................……..3
I-тарау.
1.1. Морфология және сөздің морфологиялық құрылымы …………..........................5
1.2. Герман тілдеріндегі морфологияның жалпы сипаттамасы...................................7
II-тарау. Ағылшын тіліндегі тарихи морфология
2.1. Етістіктің тарихи морфологиясы ………………………………….........................8
2.2. Зат есімнің тарихи морфологиясы ……………………………….........................14
2.3. Сын есімнің қалыптасуы.............................................17
2.4. Есімдіктің қалыптасуы................................................18
Қорытынды .........................................................................21
Қолданылған әдебиеттер тізімі .........................................22
Кіріспе
Бұл жұмыс ағылшын тілінің көне морфология жүйесінің ерекшеліктерін зерттеуге
Морфология – дербес сөздердің грамматикалық мағыналарын тексеретін, грамматикалық сөз
Морфологияның негізгі бірлігі морфема болып табылады. Ол сөздің грамматикалық
Морфология сөз тұлғаларының түрленуін, бөлшектенуін, әр түрлі өзгеріске түсуін
Бұл жұмыста біз сөздің морфологиялық құрылымын, етістіктің, зат есім,
Жұмыстың өзектілігі қазіргі ағылшын тілінен көне ағылшын тіліндегі морфологиялық
Жұмыстың мақсаты: ағылшын тіліндегі көне морфологиялық жүйемен танысу, олардың
Бұл курстық жұмыстың зерттелу объектісі болып ағылшын тіліндегі көне
Зерттеу әдістері: синхронды-диахронды қатынас және салыстырмалы талдау әдісі қолданылды.
Практикалық мәні ағылшын тілінің көне морфологиялық жүйесін ары қарай
Теориялық және практикалық құндылығы көне ағылшын тіліндегі теориялық грамматика
Жұмыстың құралы: ағылшын тіліндегі көне морфологиялық жүйенің ерекшеліктері болып
Зерттеу материалдары ретінде ағылшын тілінің тарихи грамматикасы мен оқулықтар
Жұмыстың жаңалығы: онда алғаш рет ағылшын және қазіргі кездегі
Курстық жұмыстың құрылымы: курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан
I-тарау.
1.1. Морфология және сөздің морфологиялық құрылымы
Морфология – сөз және оның формалары туралы ілім. Сөйлеу
Тіл білімінде зат есім мен сын есім үш морфологиялық
түбір лексикалық мағынаны тасымалдаушы және түбір күйінде қолданылмайтын;
түбірден кейін жұрнақ орналасатын, ол негізгі сөзді түрлендіріп, оған
жалғау негізгі сөзге жалғасып, грамматикалық категориялардың яғни көптік жалғаулары
Ежелгі үнді-еуропалық тілдер кем дегенде сөздің үшморфемалық құрылымын сақтайтын.
санскр. acv-вм-m лошадь, атау септік, жекеше түрі ( -в-
грек. zyg-у-n иго, атау септік, жекеше түрі. (-о- жұрнағы),
лат. dom-u-s дом, атау септік, жекеше түрі (-u- жұрнағы),
лит. av-i-s овца, аута септік, жекеше түрі (-i- жұрнағы),
ст.-сл. влък-о-мъ волкам, барыс септік, көпше түрі (-о- жұрнағы).
Сөз тудырушы жұрнақтардың бастапқы мағынасы да Ежелгі үнді-еуропалық тілдерде
Етістіктердің көптеген формалары да үшморфемалық құрылым бойынша түзілген:
іс-қимылды немесе күйді білдіретін түбір;
негізгі түбір етістіктерде сөз тудырушы және сөз түрлендіруші қызметін
өзіндік жалғау.
Мысалы:
санскр. з.е. бpas іс – apas-ya-ti әрекет етті (-уа-
лат. tepeф мен ыстық (мен ыстықтап тұрмын) – tepe-sc-ф
грек. phйr-oi-s, phйr-oi-te иә апарасын, иә апарасыз (-oi- –
Жалпы германдық периодта лексикалық мағынаны тасымалдаушы ретінде түбірді және
1.2. Герман тілдеріндегі морфологияның жалпы сипаттамасы
Герман тілдерінің негізгі ерекшелігі болып аблаут болып табылады. Ішкі
Дауысты дыбыстың көмегімен ажыратылатын морфеманың түрлерін аблауттың бірінші сатысы
Аблауттың төмендегідей түрлері ажыратылады:
сапалы (качественный) аблаут: 1 саты /e/ – 2 саты
Сандық (количественный) аблаут:
/e/ – /з/ – /∅/: лат. sedeф отырмын
/o/ – /ф/ – /∅/: грек. pфs аяқ
Сонымен қатар, аблауттық сатының максималды саны /e/ – /o/
Герман тілдерінде алмастырудың келесідей берілген:
/ĕ(ĭ)/ – /ŏ → г/ – /∅/ – алмастырудың
/ŏ → г/ – /ф/: д.а. scacan – scфc
Герман тілдерінің келесі бір ерекшелігі умлаут – түбір сөздегі
палаталдық (палатальный) умлаут: артқы орындағы дауыссыз дыбыстардың алдыңғы қатарға
/a/: гот. slвpjan → д.а. slзpan;
/o/: гот. dфmjan → д.а. dзman;
/u/: гот. fulljan → д.а. fyllan.
велярлы (велярный) умлаут: дауысты дыбыстардың /u(w)/ әсерінен лабиализациясы
Палаталдық умлаут кеңінен қолданылады және зат есімнің көпше түрінің
Жалпы бірдей үнді-еуропалық тіл флективті түрдегі тіл. Герман
2.1. Етістіктің тарихи морфологиясы
Етістік жүйесінде негізгі өзгеретін құрал ішкі флекция (аблаут) болып
Етістіктің морфологиялық классификациясы. Шақ формаларын құруға қатысатын морфологиялық құралдардың
күшті (сильные) етістіктер, олар аблаутты шақ формаларын құрастыру үшін
дұрыс күшті етістіктер, олар тек қана аблауттарды ғана қолданады;
дұрыс емес күшті етістіктер (претерикалық-презенттік), олар модалды семантиканы, осы
әлсіз етістіктер денталды жұрнақтарды қолданады; сондай-ақ олар екі топқа
дұрыс әлсіз етістіктер;
дұрыс емес әлсіз етістіктер, олар денталды жұрнақты да, дауысты
супплетивтік етістіктер және аномалды етістіктер.
Күшті етістіктерде аблаут төмендегідей негізгі түрлерге жіктеледі:
презенс және инфинитив негізі;
претериттің жекеше түрдегі негізі;
претериттің көпше түрдегі негізі;
ырықсыз есімшенің негізі.
Негізінен, 1 негіз алдыңғы тілдегі дауысты дыбыстар /e/ немесе
Түбірінде дауысты дыбыстары бар күшті етістіктер класстарға бөлінеді. Ол
1 кесте. Күшті етістіктердің класстары.
1 негіз 2 негіз 3 негіз 4 негіз
I e/i + i
wrоtan a + i
wrвt i
writon i
writen
write
II e/i + u
ċeosan (гот. kiusan)
bыᵹan (гот. biugan) a + u
ċeas
bзaᵹ u
curon
buᵹon
u
coren
boᵹen
choose
bow
III e/i + сонант
bindan
ceorfan a + сонант
bend/band
cearf u + сонант
bundon
curfon u + сонант
bunden
corfen
bind
carve
IV e/i
niman
beran ж/a
nem/nom
bжr з/ǣ
nфmon
bǣron u/o
numen
boren
нем. nemen
bear
V e/i
sittan (←setjan)
cweюan ж/a
sжt
cwжю з/ǣ
sǣton
cwǣdon e/i
seten
cweden
sit
quoth
VI o/a
hebban (←hafjan)
scacan Ф
hфf
scфc Ф
hфfon
scфcon o/a
hafen
scacen
heave
shake
VII hвtan
rǣdan hзt/heht
rзd/reord hзton/hehton
rзdon hвten
rǣdde
нем. heiЯen
нем. raten
Күшті етістіктер ішінде дұрыс емес күшті етістіктер (претериттік-презенттік етістіктер)
2 кесте. Претеритті-презенттік етістіктер
Инфинитив
(1негіз) Осы шақ, жекеше түрі (2 негіз) Осы шақ,
Cunnan
Sculan
Durran
Mфtan
Unnan
Witan
Munan
Юurfan Cann
Sceal (1)
Dare
Mфt
Еn
Wвt
Mon (man)
Юearf Cunnon
Sculon
Durron
Mфton
Unnon
Witon
Munon
Юurfon Cырe
Scolde
Dorste
Mфste
Uрe
Wisse
Munde
Юorfte Cunnen, cыр
---
---
---
Unnen
Witen
ᵹemunen
--- Can
Shall, should
Dare
Must
favour, grant
wise
remember
нем. dьrfen
Берілген етістіктердің 2 негізі іс-әрекеттің нәтижесін білдіреді.
Әлсіз етістіктер – бұл герман тілдеріндегі жаңа сөз құрастыру,
jan жұрнағымен аяқталатын: fulls сын есім, толық (полный) →
-o- жұрнағымен аяқталатын: fisc балық (рыба) → fiscon балық
етістіктер мен сын есімдерден жасалған етістіктер: fullnan толу (наполняться),
Денталды жұрнақтың шығу тегінің келесідей версиялары бар:
герман тілі етістігі dф өткен шаққа бірге келуі: двн.
лат. delзtus (бұзылған - разрушенный), audоtus (естілген - услышанный)
Сондай-ақ, әлсіз етістіктер кластарға жіктеледі.
3 кесте. Әлсіз етістіктер класы
1 негіз 2 және 3 негіз 4 негіз Мағынасы
I -an (← -jan)
Styrian
Temman
Dзman
cзpan (cфpian)
tellan (*talian)
юyncan (*юuncian)
sзċan (sфcian) -de/-ede/-te
Styrede
Temede
Dзmde
cзpte
tealde
юыhte
sфhte -ed/-d/-t
styred
temed
dзmed
cзped
teald
юыht
sфht
stir
tame
deem
keep
tell
think
seek
II -ian (← -ojan)
lфcian
macian -ode
lфcode
macode -od
lфcod
macod
look
make
III -an
libban
habban
seċᵹan -de
lifde
hжfde
sжᵹde -d
lifd
hжfd
sǣde
live
have
say
Әлсіз етістіктердің арасында дұрыс емес әлсіз етістіктер тобы бөлінеді,
i-умлаут: talian → tellan, юuncian → юyncan
talde → tealde
мұрын жолы арқылы шығатын дыбыстардың түсіп қалуы: юuncde →
Сонымен қатар, әртүрлі түбірлердің шақ формаларын құрайтын супплетивті (супплетивный)
zвn – зode – зodon – zezвn to
beon (wesan) – wжs – wǣron to be;
Аномалды (аномальные) етістіктер әлсіз және күшті етістіктердің ерекшеліктерін анықтайды:
willan – wolde will,
dфn – dyde – zedфn to do,
bыan – bыde – zebыn өмір сүру (жить), келіп
Етістіктің аналитикалық формасының дамуы.
Ағылшын тілінде етістіктің аналитикалық формасы қалыптасты. Келер шақтың аналитикалық
Ырықсыз етістің аналитикалық формасы етістіктің bзn (wesen) + II
2.2. Зат есімнің тарихи морфологиясы
Герман тілдеріндегі зат есім өзінің үш компонентті құрылымын сақтады:
4 кесте. Зат есім классификациясы
Вокалдық (вокалическая) негіз Консонанттық (консонантная) негіз
-a- -ф-
Түбірнегізі Қалғандары
әртүрлілігі
-ja-
-wa- -jф-
-wф-
Грамматикалық жағынан бөлінуі
M N F M N F M F M
Зат есімдердің өзгеру жүйесінде төмендегіднй грамматикалық категориялар болды:
зат есім
сын есім
есімдік
сан есім
5 кесте. Зат есімді жіктеудегі кең таралған түрлері
n-stem Түбірге жіктеу
-ja- -wa- M N F M F
Жекеше түрде
Атау stвn dжz ende bearu nama зare tunze
Барыс stвnes Dжzes endes bearwes naman Зaran Tunzan
mыse
Жатыс Stвne Dжze ende Bearwe naman Зaran Tunzan fзt
Шығыс stвn dжz ende bearu naman зaran tunzan
Көпше түрде
Атау Stвnas dazas Endas bearwas naman Зaran tunzan
Барыс Stвna daza Enda bearwa Namena зarena Tunzena
Жатыс Stвnum dжzum Endum bearwum Namum Зarum tunzum fфtum
Шығыс Stвnas dжzas endas bearwas naman зaran tunzan
Зат есімдерде күшті жіктеу басымырақ келеді. Жіктеудің бұл түріне
Әлсіз жіктеудегі көп зат есімдер күшті жіктеуге өтіп кетеді,
Түбірлік жіктеу түрі де сақталады: жек. т. атау. fфt
Атау септігі мен табыс септігіндегі бұрынғы формалар фонетикалық нұсқалар
2.3. Сын есімнің қалыптасуы
Ежелг3 герман тілдеріндегі сияқты, көне ағылшын тілі кезеңінде де
6 кесте. Сын есімнің жіктелуі
септік Күшті жіктелу әлсізжіктелу
жекеше түрі көпше түрі
M N F M N F жек.түрі көп.түрі
Атау Glжd Glжd gladu/o glade Glade gladа glade Gladаn
Табыс glades Glades Gladre glжdra glжdra glжdra gladan
Барыс gladum Gladum Glжdre gladum gladum gladum gladan Gladum
Жатыс glжdne Glжd Glade glade Glad glade gladan Gladan
Шығыс Glade Glade --- gladum gladum gladum gladan Gladum
Кейбір сын есімдер күшті түрде ғана жіктеледі: eall, manig,
Басқа да тілдер сияқты сын есімдер салыстырудың үш деңгейін
Алмастыру түрі ығыстырылып, тек қана мағынасы бар сын есімдер
Кейбір сын есімдер әртүрлі түбірлер негізінде салыстыру деңгейін қалыптастырады:
Супплетивті формалардың қатарында мыналар сақталады: good – bettre –
XVIII ғасырдан бастап, бұл салыстыру деңгейі грамматиктердің тыйым салған
2.4. Есімдіктердің қалыптасуы
Есімдіктердің түрлері:
Өздік есімдігі, ол үш жақтан, төрт септік категориясынан
7 кесте. Өздік есімдіктері
Септік 1 жақ 2 жақ 3 жақ
Жек. түр Орт. Көп. Түр Жек. түр Орт. Көп.
Атау iċ wit we
wз юы zit ze
zз Hз hit
hзo hоe
hзo
Табыс mоn uncer ыser
ыre юоn incer зower His his hire
hie hyra
heora
Барыс mз unc Ыs юe inc зow him hit
hоe him
heom
Шығыс mec
mо unc ыsic
ыs юe
incit зowic
зow hine him hire
hie hоe
hзo
Сілтеу есімдігі: sз (sзo, южt, юв) және юзs (юзos,
7 кесте. Сілтеу есімдігі
Септік sз тот, южt то, sзo та (сол) юзs
Жекеше түрі Көпшетүрі Жекеше түрі Көпшетүрі
M N F
M N F
Атау sз южt sзo
sоo юв юзs юis юзos
Ювs
Табыс Южs южs юв ювra
юǣ юises
юisses юises
юisses юisse Юissa
Барыс юǣm
ювm южm
ювm юǣre юǣm
ювm юisum
юissum юisum
юissum юisse Юisum
юissum
Жатыс юone южt юǣre юв юisne юis ювs Ювs
Шығыс юу
юon юу
юon юǣre
юǣm
ювm юisse
юisse юisse Юisum
Юissum
Сұрау есімдіктері: hwу.
Белгісіздік есімдігі: вn →ъǣniz, nвn, nвnюing, nвwiht; ǣz-
Қорытынды
Қорытындылай келе, морфология - сөз және оның формалары туралы
Біз жұмысымызда көне ағылшын тіліндегі морфологияның ерекшеліктерін анықтауға тырыстық.
Әдебиеттер тізімі:
Андросова М.А. Английский язык, Ульяновск, 2010
Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және
Маманов Ы.Е. Сөз, морфема, қосымша туралы түсінік // Қазақ
Anderson, Stephen R. (1992). A-Morphous Morphology. Cambridge: CUP.
5
