Абылайхан бейнесі реферат
Кіріспе
Абылайхан бейнесінің Бұқар жырларында жырлануы
Үмбетей жыраудың Абылайхан бейнесін сомдауы
Тәтіқара жыраудың Абылайхан туралы жырлары
XIX ғасыр өлең жырларындағы Абылайхан
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Жұмыс түрі: Реферат
Пәні: Соңғы қосылған рефераттар
Жұмыс көлемі: - бет
-----------------------------------------------------------------------------------
РЕФЕРАТТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Кіріспе
Абылайхан бейнесінің Бұқар жырларында жырлануы
Үмбетей жыраудың Абылайхан бейнесін сомдауы
Тәтіқара жыраудың Абылайхан туралы жырлары
XIX ғасыр өлең жырларындағы Абылайхан
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе.
«Қазақ хандарының арасында Абылайдай шексіз билікке
Демек, ел басынан өткен XVIII ғасырға
Тарихи өлең, жырларға өзек болған жайлар
Абылайхан бейнесінің Бұқар жырларында жырлануы.
Бұқар жырау поэзиясы арқылы Абылайдың қолбасшылық,
Абылай туралы молынан жырланған әрі өзі
Абылай туралы молынан жырланған әрі өзі
Бұқар жырау поэзиясы арқылы бізге Абылай
Жалпы Бұқар өлең-толғауларының басты кейіпкері Абылай
Ай Абылай, Абылай!
Мен сені көргенде
Тұрымтайдай ұл едің,
Түркістанда жүр едің
Әбілмәмбет патшаға
Қызметші болып жүр едің
Сен қай жерде жүріп жетіктің
деп біртоқталды.»
Тарихи деректерге сүйенсек, Абылайдың Әбілмәмбетте қызметші
Бұқардың
Дәулет құсы қонды басыңа,
Қыдыр келді қасыңа
Бақ үйіне түнедің –
деуінің де мәні бар. Шын мәнінде
Ашуланба, Абылай,
Ашулансаң Абылай,
Көтерермін, көнермін,
Көтеріп қазыға салармын
Өкпеңменен қабынба,
Өтіңменен жарылма
деп кемшілігін бетіне басады. Жалпы хандардың
Бұқардың бұрын жарияланған шығармаларында бұл өлең:
Орыспенен соғыспа
Басына мұнша көтерген
Жұртыңа жаулық сағынба
деп берілген.»
«Осыншама өзіңді тәрбиелеп басына көтерген жұртыңды
Осы жолдардың алдында Абылай былайша дәріптенеді:
Жұлдызың туды – ау оңыңнан,
Жан біткен еріп соңыңнан.
Он сан алаш баласын
Аузыңа құдай қаратып,
Жусатып және өргізіп,
Жұмсап бір тұрсың қолыңнан.
дей отырып нағыз өз жерінде тура
Отыз жасқа келгенде
Кең дүниеге кенедің, -
дегені 1740-1745 жылдарымен сәйкес келеді. Бұл
Отыз беске келгенде,
Қара судың бетінде,
Соқтырып аққан сен едің, -
деп жырау толғауына өзек болған бұл
Бұқардың «Құбылып тұрған бәйшешегі» жоғарындағы толғаудан
Хан Абылай атанып,
Жайнап шықтың жасыңнан, -
деп Абылайдың жасынан халқының қайраткер тұлғасына
Бұқар жырау «Ай Абылай, Абылай!» деп
Жыраудың:
Қалмақтан алсаң бір зайып,
Сүйегіңді жоғалтпас, -
Дегені де осыған саяды. Одан әрі:
Абылайымсың алқатқан,
Отының болсын жантақтан.
Қатының болсын қалмақтан,
Қосының болсын қазақтан! –
Деп, қалмақтан әйел алуға кеңес бере
Абылайдың жоңғарларман, Қытаймен, Орта Азия хандықтарымен,
Жалпы Бұқар толғауларында сол замандағы басқа
Абылай тұлғасын жырлауда ақын-жырауларға тән көтеріңкі
Қорыта келгенде, Бұқар шығармашылығының негізі –
«Жұлдызы оңынан туып, жан біткен соңынан
Бұқар поэзиясының құрылысына келсек, Абылай туралы
«Бұқар XVIII ғасырда поэзиямызды эпос, ұсақ
1 Ә. Тарақ «Алаштың айбын ардағы
2 Ә. Тарақ «Алаштың айбын ардағы
3 Сонда 34 – бетте
Үмбетей жыраудың Абылайхан бейнесін сомдауы.
Абылай тұлғасын өлеңдеріне өзек еткен сол
Салмақтасаң, айта ғой,
Хан алдында, күшінуді.
Елімді иесіз деймісің,
Ерімді иесіз деймісің, -
деп асқақ айтуы да Абылайдың ел
Бұқар:
Тұғыр болған сол еді
Сіздей төре сұңқарға,
Бәйгелі жерде бақ болған,
Сіздей жүйрік тұлпарға, -
Десе, Абылайды төре тұқымы етіп ерекшелеу
Төле биді тапқанда,
Күндіз түйе баққанда.
Жалғазбын деп шошымай.
Еш малшыға қосылмай
Қара жерге отырмай,
Күпіңді салып астыңа,
Жең жастанып басыңа,
Қол аяғың төрт жақта,
Жатушы едің сол жақта,
Ұмыттың ба Абылай, -
деп балалық шағының ерекше сәттерін түйіндейді.
4 Қуанышов. Ш Бұқар жырау
5 Жұмашев.Қазақ эпосы мен әдебиеті тарихының
Сол алғашқы ерлікпен даңққа бөленіп, есейе
Қалдан ханның әскері,
Іздеп сені әрі-бері,
Қапыда ұстап алғанда,
Алып барып Тәшкенде,
Тар зынданға салғанда,
Елің қараң қалғанда, -
деп жырау Абылайдың қапылыста жау тұтқынына
Сөзіне қарсы сөз айтып,
Жауаптастың, қарыстың,
Шешендік жолын тұтындың,
Үш ауыз сөзбен құтылдың, -
деп жырау Абылайдың қалмақ тұтқынында еңсесін
Жалпы Абылайдың қалмақ тұтқынына түсуі халық
6 Бес ғасыр жырлайды. 2 –
7 Сонда 53 – бетте.
Абылай өз басына төнген қауіпті мойымай
Демек, Абылайдың мойымас мәрттігі, қайсар, өжет,
Батыры ханға сай болды,
Елің жалпақ бай болды.
Елге лайық ер болды,
Өзге жұрт аңсар жай болды.
Яғни:
Аруағыңа болысқан,
Әділ билік қылысқан,
Қашпаған қандай ұрыстан, -
деп, жырау осыған лайық тұлғалар қатарында
Айтқан сөзін ием еді,
Жолыңды теріс демеді
Қай бақытың кем еді...-
деп ерекшелейді. Бұл «хан Абылай атандым,
жауының қанын ағызған,
аузынан балды тамызған
би менен батыр аз болып
тосырқап па едің шаба алмай,-
немесе, «Ел қорғаны көп еді» деп
8 Мағауин М. Қазақ хандығы дәуіріндегі
Жырда әскербасылық іскерлігі асқақ сипатталады. Ол
Анау бір жылы аттанған,
әскерді қырғыз қырғанда,
басынан оба қылғанда –
деп Абылайға дейін болған шайқасты ойға
Бұл көк жарлы Көкжан Барақ бастап
Бөгенбай батырлығы, ерлігі Үмбетей жырында жырланғаны
9 Қазақстан тарихы 3 – том
Демек, Үмбетей өзі көрген, ішінде болған
Жырау белгілі оқиғаларды жүйелеп тұжырымдап келіп,
Тәтіқара жыраудың Абылайхан туралы жырлары.
Солардың бірі – Тәтіқара жырау. Мәселен
-тілің қырқылғыр, Тәтіқара, бірдеңе десейші,- деген
қамыстың басы майда, түбі сайда,
Жәнібек Шақшақұлы болат найза,
Алдыңнан су, артыңнан жау қысқанда,
Ер жігіттің ерлігі осындайда,-
Деп Бөгенбай, Бөкей Сағыр, Деріпсәлі, Сары,
Дәл осы сәттен Абылай мен Тәтіқараның,
Мұны жан-жүрегімен сезген Тәтіқара жырымен жігер
10 Қозыбаев. «Жауды шаптым ту байлап»
Жау жағадан алғанда,
Ит етектен алғанда
Ер Абылай қорыққан жоқ,
әншейін еңкейе бере жұлысты, -
деп, жырау ұрыс оқиғасын сыпайы сипаттайды.
Тарихи деректер Тәтіқара жырына өзек болған
Абылайдың қашып кетуіне мүмкіншілік берді. Басынан
әрбір мың адамның бесжүзін атыс қаруымен,
Тәтіқара айтты деген бір толғауда:
Кеше бұл тұрымтайдай ұл еді –
Түркістанда жүр еді-ау,
Әбілмәмбет ағаңа,
11. И. Тасмағанбетов «Дала даналары» 19
12. Сәтпаева. 15-18 ғасырлардағы Қазақ әдебиетінің
Қызметші жүрген ұл еді –ау
Үйсін Төле билердің,
Түйесін баққан теріс аяң құл еді
Деп Абылайдың есею, өсу жолдары баяндалады
Ақылдасып, жолдасып
Хан көтеріп еді,
Үш жүздің баласын
Бір баласындай көрмеді,
Ат құйрығын сүзіңдер,
Хан талау қылып алыңдар! –
Деп ханға халқын қарсы қояды.
Жыраудың мұншалықты өктем де өткір, ашына
Бұқар, Үмбетей, Тәтіқара ханның жеке басындағы
XIX ғасыр өлең жырларындағы Абылайхан.
Абылай жайындағы жырларды 19 ғасыр поэзиясынан
Алайда біз тарихи – жыр дастандарды
Абылай өз заманындағы ақын-жыраулардың өлең- толғаулары
Үш жүзді бірдей күткен хан Абылай,
Атаң Әділ сұраған жұрт едім-ай –
Деп ұлы жүздің бір бөлігіне баласы
Батыл жомарт беделді, батыл болсын,
Секілді айдыны асқан хан Абылай, -
Деп Абылайды жігіттіктің, серіліктің үлгісіне балайды.
Бүгінде халық бақты сізге берді,
Артық па манаптығың Абылайдан депті.
Ақын қандай мнап болсаң да, хан
Абылай- өзінің Қасымдай ұлынан туған қазақтың
Мұның шындығын Кенесарыға қатысты жыр –
Науан:
Сұрасаң атам аты –хан Абылай
Бақ берген бабамызға патша құдай, -
Бас болған хан Абылай барша жанға,
13 Сонда 76 – бетте.
Тіреусіз алтын қазық мұсылманға, -
деп Абылайдың тек қазақ халқына ғана
Туғанда қасиетті қарбалас күн,
Ел қылып басын құрап бар алаштың.
Атақты Абылайдай ханы болған,
Жүзіндей өткірлігі ақ алмастың, -
Деген жыр жолдары Абылайдың қолбасшылық, саясаткерлік,
Ақ алмастың өткір жүзіне теңеу –
Жырдағы «Атақты Абылай» деген эпитет –
Патшалар мен теңеген,
Айтқан сөзі еле екені.
Еділ, Жайық ой асқан,
Абылайдан басқа жоқ екен,-
Деп Абылайдың қолбасшылық қасиетін биік қояды
Мұсылманды теңгерге,
Іздеп келген нашарды.
Баласымен тең көрген,
Кешегі өткен Абылай.
Абылайға бақ берген
Айналайын бір құдай,-
деп өзіндік пайымды ойымен түйіндейді14.
14. Ә. Тарақ «Алаштың айбын ардағы
Абылайдың кейінгі замакнда да атының ардақталып,
«Абылай!» деп ұран сап ат қойғанда
аққан қаның көктемде судай тасыр!
Деп Абылайдың киелі есімімен арқаланады, Абылай
Хан болып, халық болып үкім айтқан
Алаштың қорғаны еді паналайтын
Атына әлемге мәшһүрхан Абылай
Атағы алтын таудай болғаны айқын,-
Орнатып Көкшетауға пайтақ ытты,
Арман ғып әділдікті хүкім жайған.
Әділдікпен халықты ала көрмей,
Теңгерген дәрежесін кедей, байдың
Ақылдан алты алашқа енші беріп,
Ұлтына суат болған шалқар айдын, -
деп Абылайдың даңқын, ұлылығын паш ете
Қорытынды.
Қорыта келе, «Халық ауыз әдебиетіндегі Абылай
Әсіресе Абылай тұлғасы 18 ғасыр ақын-жырауларының
Бұл тұрғыда Бұқар жырау толғаулары мен
Сонымен 18 ғасыр ақын – жырауларының
Біріншіден, ақын – жыраулар поэзиясында Абылай
Төртіншіден, Абылайдың жеке ерлік істері,
Бесіншіден, Абылай заманының ерекшеліктерінің сипатталуы негізінде
Ал аңыздар Абылайдың
Кейбір оқиғалардың, болған жайлардың шындығы айқын
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Қазақстан тарихы 3 том Алматы 2002ж.
Бес ғасыр жырлайды.
Қозыбаев. Абылайхан Кенесары. Алматы 1993ж.
Ә.Дербісәлин 15-18 ғасырлардағы қазақ поэзиясы. Алматы
Ысқақов. Абылайхан. Алматы 1992ж.
Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиеті
Ә.Тарақ «Алаштың айбын ардағы - Абылайхан».
Қансейіт Әбдезұлы «Тарих және тағдыр». Алматы
Қазақ совет энциклопедиясы.
М.Мағауин. Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет «15-18
Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінгі күнге
Ш.Қуанғанов. Бұқар жырау және оның
Қозыбаев «Жауды шаптым ту байлап». Алматы
И.Тасмағанбетов. «Дала даналары».
Қазақ совет энциклопедиясы. 2 том.
15-18 ғасырлардағы қазақ әдебиетінің тарихы. Алматы
4
