АҚШ пен Ресейдегі президенттік республиканың негізгі ерекшеліктері
Президенттік Республика тұңғыш рет АҚШ-та іс жүзіне асырылып, 1789 жылы Вашингтон президент болып сайланды.
АҚШ өзінің басқару формасы бойынша –президенттік республика.Бірақ бұл мемлекеттің нақты республика екендігі елдің Конституйиясында нақты аталмаған.Ол республикалық билікті штаттарға кепілдік береді.Бірақ сайланатын Президенттің билік ету мерзімі АҚШтың республикалық формадағы мемлекет екендігін көрсетеді.Ертедегі АҚШтың негізін қалаушы адамдардың орнатуы бойынша АҚШта республиканың ерекше түрі президенттік республика орнаған.
Биліктің орталықтандырылуын қаламаған олар, билікті федерация мен штаттардың арасында бөлуге тырысады.Федералдық деңгейде мемлекеттік билікті — Конгресс, Президент және Жоғарғы сот жүзеге асырады.
Американдық конституциялық жүйеде Президент Конгресс қабылдаған заңдарға вето құғығы бар. Сонымен қатар Конгресс пен Президент Жоғарғы сотқа,оның құрамын өзгерте отырып, істеріне әсер ете алады.
Американдық республика, президенттік республиканың классикалық моделі болып саналады.АҚШ та президент парламенттің жоғары палатасының келісімімен, президент алдында саяси жауапкершілікке ие өкіметті құрайды.
Американдық президент парламентті таратып жібере алммайды, ал парламент импичмент жағдайында президентті орнынан ығыстыра алады.
Парламенттік және президенттік республиканың араласқан түрі кездеседі,яғни жартылай президенттік республика. 1993 жылы Ресей Федерациясының Конституциясымен орнатылған басқару формасы жартылай президенттік республика немесе президенттік типтегі республика болып табылады.
Президенттік республиканың генералдық идеясының мәні неде?Бұл сұраққа американдық демократия жауап берді,бірінші кезекте АҚШ Конституциясы.
Американың негізгі заңының бұлай шығуының негізгі себебі биліктің бір орталыққа бағынуы.Биліктің бір орталыққа бағынбау себебі билік конгресс ішінде бөліне бастады.Ал Ресейдегі негізгі заңның шығуына 1993 жылғы елді азаматтық соғыс алдында қойған,драмалық жағдайлар себеп болды.
АҚШтың Конституциясына қайта оралатын болсақ, II статьясында былай делінеді: «Орындаушы билік АҚШ Президентіне ұсынылады.Ол өз қызметін төрт жыл вице-президентпен бірге атқарады.
Осыған байланысты Ресейдегі жағдайға келетін болсақ, РФның Президентінің билікке келу мерзімі төрт жыл немесе жеті жыл.
Президенттің билік ету мерзімі президенттік республиканың билігінің демократиялығының немесе авторитарлығы туралы ештеңе демейді,бірақ бірнәрсене білдіреді.
Жоғарыда тап өткендей АҚШ та Президент төрт жылға сайланады, Ресей Федерациясының 81 статьясында Президент РФ азаматтарының тікелей сайлауы арқылы төрт жылға сайлайды. Президенттік билікті жеті жылға сайлауға путиннің салқын қарауының басты себептерінің бірі, оның Конституцияны өзгерткісі келмеуінде.Жеті жыл ішінде саяси ағында көп судың ағуы мүмкін.
Американдық конституциясында «президент Құрама Штаттарының армиясы мен флотының бас қолбасшысы екендігі, сенат келісімімен әртүрлә келісімшарттар жүргізе алатындығы көрсетіледі».
Ресей Федерациясының Конституциясының құрушылары американдық демократиядан гөрі Шарль де Голь құрған республикаға көбірек мән бергендігі көрініп тұр.Ресей Конституциясының АҚШ Конституциясынан негізі айырмашылығы, Ресей Президентіне берілетін биліктің көлемінің көп болуында.Мәселен Американ конституциясында мынандай пунк жоқ: «Ресей Президенті Рей Федерациясының Конституциясының, адамдардың құқығы мен бостандығының кепілі болып табылады».
Ресей президенттік республикасының негізгі спецификасы осыдан тұрады: президент халықтың құлы емес, керісінше оның әкесі-шешесі.
Сөз соңында айта кететін бір жайт,демократияның формаларынынң барлық түрінің ішінде президенттік республика мен плебисцитарлық демократия Ресейде көбірек орын алған.Мұндағы негізгі мәселе, Ресей мемлекеті екі агрегаттық саяси жағдайды біледі: мемлекттік билік мүлдем күшті немесе қатал әдістермен орнатылатын биліксіз смута.Осыған байланысты Ресейге парламенттікреспублика тән емес.Себебі ХХ ғасырда екі рет батыстық әдіспен парламенттік республиканы орнатпақшы болды,нәтижесі төңкерістермен аяқталды.Бұл тәжірибелерден сабақ алу керек.Бұл жерде гегельдің сөзін айтпау мүмкін емес: «Әрбір халықтың өзіндік мемлекеттік құрылғысы бар,ағылшындық құрылыс ағылшындарға тән, егер оны немістерге беру деген сөз неміс мемлкеттінің құрылысын түріктерге берумен бірдей деген екен.Әрбір мемлкеттік құрылғы сол мемлекет халқының өзіндік рухының жемісі болып табылады.»
