Мемлекеттерді типологиялау
Мемлекеттер типологиясы олардың мазмұнын бағалау және айырмашылықтары мен ортақ қасиеттерін айқындау негізінде мейлінше тиісті формаларын анықтаумен байланысты. Мемлекеттің саяси қатынастардың тоғысында тұратындығын жоғарыда біз айтып өттік, сол себепті оның мазмұнын бағалауда идеологиялық фактор басым болады. Мемлекеттерді типологизациялаудың кейбір жалпы принциптеріне тоқталып өтелік:
1. Мемлекетті таптық үстемдіктің, диктатураның құралы ретінде таптық қайшылық тұрғысынан бағалау. Мемлекетке қатысты осы көзқарас саяси идеология ретінде мемлекет пен мемлекеттік биліктің маркстік-лениндік теориясында толық көрініс тапты.
Әрине, бұл теорияның дамуына дейін де биліктің элитарлық негізін көрсеткен (Конфуций, Платон, Н.Макиавелли), билікті байлардың кедейлерге қастандығы (Томас Мор) немесе қанау құралы (Сен-Симон) ретінде қарастырған ғалымдар болғанымен, марксизм мемлекетті таптық үстемдік құралы ретінде қарастыратын концепцияға ашық, рационалды түрде дәлелденген, теориялық-методологиялық негіз қалады.
Мемлекет қоғамдық-экономикалық формацияның қондырмасының маңызды элементі ретінде оның базисімен анықталынады, қоғамдағы антагонистік таптардың болуы мен таптық үстемдіктің қажеттілігі дәл осы экономикалық базиске, оның құрылымдарына тәуелді. Экономикалық үстем тап өз мүдделерінің басымдығын қамтамасыз етуден туындайтын әлеуметтік қажеттілікті қанағаттандыру үшін билікті қолына алады. Мемлекет мемлекеттік билікті осылай қолға алудың нәтижесі ретінде, таптық диктатураның мемлекеті ретінде құрылып, қызмет етеді.
Марксизм мемлекет мәнін таптық тұрғыдан бағалауды басшылыққа ала отырып, оның келесі түрлерін бөліп көрсетеді: құл иеленушілік, феодалдық, капиталистік, социалистік. Мұндағы идеологиялық мақсат – социалистік емес мемлекеттердің барлық түрлеріне таптық-араздық қатынастарды қалыптастыру, өйткені К.Маркстің пікірі бойынша, капитализмнен коммунизмге өтуді жүзеге асыратын шынайы әлеуметтік процесс билікті жұмысшы таптың қолына алуының нәтижесінде қанаушылардың мемлекеттік машинасын қиратып, пролетариат диктатурасын орнатқанда ғана мүмкін болады.
Бұл арада ескере кетер жайт, шынайы мемлекеттік билікті пролетариат атынан өзін құқықтық нормалармен шектемей, сондай-ақ жалпыадамзаттық моральдық құндылықтарды «құрсаудан» босату есебінен қоғамды басқаратын жетекші партияға біріккен саяси элита жүзеге асырады.
Әрине, өркениеттің саяси тарихында таптық антагонизм мен таптық күрес әрдайым болған, өйткені экономикалық үстем тап өз мүдделерін қорғау үшін мемлекеттік билік тәрізді тиімділігі жоғары тетікті пайдалануға ұмтылады. Бірақ экономикалық үстем таптың мемлекетті бұлай пайдалануы, көрініп тұрғанындай, мемлекеттің негізін терең ашып бере алмайды және оны шексіздендіру мемлекет мәнін түсінудің өте тар прагматикалық, утилитарлық, идеологияландырылған тәсілі болып табылады. Мемлекеттің шынайы негізі, мәні — өз тұтастығын сақтау, адамдардың тіршілік әрекетінің жалпы нормативтік негіздерін қамтамасыз ету сияқты қоғамның саяси қажеттіліктерімен анықталынады.
2. Мемлекеттерді либерализм мен демократия принциптерінің саяси өмірдегі дамуы негізінде типологизациялау.
Осы көзқарас бойынша адамзаттың барлық саяси мәдениетінің даму тарихын жүйелеуге болады, және ол адамзаттың билік құруының авторитарлық ұйымдастыру формалары мен әдістерінен – саяси қатынастар субъектілерінің жеке белсенділігі мен іс-әрекетінің еркіндігін қамтамасыз ететін демократияға өтуінің процесі ретінде көрінеді.
Осы позиция тұрғысынан мемлекеттерді авторитарлық, тоталитарлық, демократиялық деп бөлуге болады. Бұл ұғымдар саяси режимдерді талдауға арналған тарауда қарастырылып кеткендіктен, біз мұнда бұларға жеке-жеке тоқталып өтпейміз. Тек саяси режимнің мемлекеттің іргелі әлеуметтік-саяси мәнін бейнелейтіндігін және оны мемлекеттер типологизациясында пайдалану өте тиімді екенін атап өтеміз.
Авторитаризмнің негізін қарастырғанда, ең алдымен адамның адамды қанауы адамзат өмірінде шынайы құбылыс болғандығына және ұзақ уақыт бойы – адамзат өркениетінің қалыптасуы мен дамуы процесінде – оның құлдық, крепостниктік, жалдамалы еңбектің бастапқы сатылары сияқты өте қатал формада іске асқандығына назар аударуымыз қажет. Адамның адамды қанауы күш көрсету арқылы жүреді, себебі мәжбүрлеу еріксіз жұмыс істету үшін өте қажет. Дәл осы қажеттілік авторитаризмнің әлеуметтік-экономикалық негізі болды.
Қоғамның «төменгілердің» «жоғарғыларға» мүлтіксіз бағынуын қадағалайтын иерархияландырылған әлеуметтік құрылымы қалыптасып, қызмет етті. Басқару мен билік қоғамның «жоғарғыларыныңң, халықтың элитарлық бөлігінің функциясы болды және олар билікті жүзеге асыруда өздерінің әлеуметтік жағдайының ықпалдылығына, «беделділігіне» сүйенді. Өзінің билік құру органдарымен, бағындыру мен мәжбүрлеудің төл құралдарымен, әдістерімен саяси мәдениет, осы мәдениетпен үндес саяси идеология және авторитаризмге бағытталған саяси діл қалыптасып дамыды.
Алайда, өркениет дамуына теңсіздік, үстемдік пен бағыну тәрізді принциптермен қатар теңдік пен әріптестік принциптерінің болуы мен қызмет етуі тән. Соңғы принциптер адамдар әлеуметтік теңдікте болған, иерархиялық төмен, әлеуметтілік, мәртебелік қалыптаспаған қауымдастықта басым болды. Сондықтан азаматтардың саяси белсенділігін қамтамасыз ететін мемлекет түрі, ұйымдастыру формасы ретіндегі, барлық адамдардың мүдделерін ескере отырып келісу мен шешімдер қабылдаудың әдістері мен құралдары ретіндегі демократия өркениетіміз сияқты ежелден бар. Бірақ, әлеуметтік-мәдени орта түпкілікті өзгеріске ұшыраған қазіргі кезде демократия адамзаттың саяси өмірінің анықтаушысы болуда.
Осыдан кейінгі әлеуметтік дамуды қамтамасыз ету үшін демократия шексіз, баламасыз құндылық болып табылады.
Тоталитарлық режимдердің және соған сәйкес мемлекет түрлерінің пайда болуына адамзаттың ХХ ғ. даму ерекшеліктері негіз болса да, тоталитарлық идеялар бастапқы түрінде мифологиялық, теократиялық түсініктерде, сондай-ақ Платонның (б.з.д.427-347ж.ж.), Жан Жак Руссоның (1712-1778ж.ж.) көзқарастарында көрініс тапты. Ежелгі Қытайда тұрақтылығы жоғары тоталитарлық идеялар болған. Бұлар ежелгіқытай ойшылдары Мо-цзының (б.з.д.479-400 ж.ж.), Шан-янның (б.з.д.390-338 ж.ж.) көзқарастары еді. Олардың идеялары император Цинь Шихуанның (б.з.д. 259-210 ж.ж.) кезіндегі қытай қоғамының саяси өміріне ендірілді. ХХ ғ. тарих сахнасына қоғам өмірінде түбірлі өзгерістерді жүзеге асыру үшін пайдалануға болатын адамдардың ауқымды, саяси белсенді бұқарасы көтерілді. Бұл бұқараның көзі ашық, сауатты болғандықтан ұйымдастыру жеңіл болды. Бұқара санасының жанды жерлерін (мысалы, әлеуметтік және ұлттық кемсітумен байланысты) пайдалана отырып, олардың әлеуметтік белсенділігін түпкілікті әлеуметтік экспериментерді (мысалы, национал-социализм немесе коммунизм) жүзеге асыру мақсатына пайдалану үшін белгілі бір арнаға ұйымдастыруға және бағыттауға болады.
Тоталитарлық мемлекеттерде күш көрсету факторы маңызды орын алады, бірақ күш көрсету үрей тудырып бұқараны әлсіретуі немесе қарсылығын тудыруы мүмкін, сондықтан бұқараны кең, әрекетшіл идеялық өңдеу қажеттілігі пайда болады. Тиісінше, тоталитарлық мемлекеттер адамдардың идеялық кемелділігі мен бірлігі өте күшті жасампаз фактор ретінде қарастырылатын идеократиялық жүйелер. Осы мақсатта бұқараны кең көлемдегі идеологиялық сүзгіден өткізу жүргізіледі және «бұқараны игерген идея материалдық күшке айналады» (К.Маркс) принципі жүзеге асады.
3. Мемлекеттердің қызметінде, функцияларын атқаруында құқықтық, нормативтік негіздердің қандай орын алатынына байланысты оларды бағалау мен типологизациялау. Осы позиция тұрғысынан мемлекеттерді саяси мәдениетінің деңгейі бойынша бөлуге болады. Әрине, барлық мемлекеттер өз қызметін азаматтар үшін міндеттеу сипатына ие нормалар негізінде іске асырады. Бұл нормалар мемлекет тарапынан заңдастырылады және оның нормативтік еркіне айналады.
Алайда, шынайы адамдар қауымдастығында ортақ мүдделерді көздейтін ортақ ерікпен қатар саяси қатынастардың жеке субъектілерінің (ұлттар, таптар, әлеуметтік, этникалық топтар, жеке адамдар) мүдделері де болады. Сондықтан да, ортақ ерік жеке интерпретацияға ұшырауы және құқық мемлекеттік билікті басып алған үстем таптың еркін бейнелейтін заңға айналып кету қаупінің мүмкіндігі әрдайым төніп тұрады. Бұл қауіптің ақиқат екендігін тарих та, мәдениет те бізге дәлелдеп берді.
Демек, тіршілік етудің құқықтық режиміне ену үшін, саяси шынайылықтың элементі ретіндегі құқықтық мемлекетті орнату үшін адамзат өркениеттік дамудың ұзақ жолын басынан кешірді.
Құқықтық мемлекетте, ең алдымен, адамның өмірі мен ар-намысы, оның еркі, жеке құқықтары секілді негізгі құндылықтары заңды тұрғыда қорғалуы тиіс, сондай-ақ оның тіршілік әрекетінің барлық аспектілеріне, яғни еңбектенуіне, танымына, ұрпақ жалғастыруына, материалдық және рухани мәдениетті игеруіне, өзінің жеке шығармашылық әлеуетін жүзеге асыруына және т.б. заңдық негіз ендірілуі керек. Құқықтық мемлекет – тек заң негізінде қызмет ететін мемлекет қана емес, адамзаттың өмір сүруінің негізгі құндылықтары құқық тарапынан қорғалатын мемлекет. Ол қазіргі демократиялық мемлекеттердің даму тенденциясы ретінде, олардың идеялық-құқықтық мәні ретінде қалыптасады. Міне, сондықтан да демократиялық мемлекеттер өздерінің арасында құқықтық мәдениетінің дамуымен салыстырылуы және бағалануы мүмкін.
Мемлекеттерді құрылысы және орталық билік пен аймақтар арасындағы қатынастардың сипаты бойынша унитарлық, федеративтік, конфедеративтік деп бөлуге болады.
Унитарлық мемлекеттердің территориясы өзінің дербес биліктік органдары бар жекелеген мемлекеттік құрылымдарға бөлінбейді және жергілікті билік органдары орталыққа қатаң бағынады. Негізгі басқару импульстері бір орталықтан келеді және жергілікті жерлерде жалпыға бірдей нормативтік негізде жүзеге асады.
Мұндай мемлекеттерде билік бір орталықтан жүргізіледі, оның бөлшектенуі төменгі деңгейде болады. Жалпы алғанда, мемлекеттің унитарлығы антидемократиялық тенденцияға жатпайды. Белгілі жағдайларда ол әлеуметтік өмірдің негізгі аспектілеріне биліктік ықпалдың күшеюінің саяси факторы ретінде, сондай-ақ орталықтың басқаруынан шыққысы келетін тенденциялардың дамуына тосқауыл ретінде мемлекеттің тұтастығын қамтамасыз ету үшін қажетті.
1995 ж. Конституцияның 2-ші бабы бойынша Қазақстан Республикасы басқарудың президенттік формасындағы унитарлық мемлекет ретінде анықталады. Біздің мемлекетіміздің унитарлық болып жариялануы геосаяси мәнге ие. Ол, ең алдымен, оның территориялық тұтастығын сақтау үшін қажетті.
Қазақстан Республикасының қазіргі шекараларымен белгіленген территориясы қазақтар мен олардың ата-бабаларының ежелден тіршілік етіп келген мекендері. Оған күшпен жаулап алынған бөтен жерлер қосылмаған. Бірақ тарихта, этникалық көші-қон процесінде қазақтардың таралу аймағы едәуір өзгеріске ұшырағандықтан, Қазақстан мемлекетімен көршілес елдердің бірқатарында қазақ ұлтының өкілдері бар.
Федеративты мемлекеттік құрылыс үшін өздерінің биліктік органдары бар жергілікті территориялық құрылымдардың дербестігінің белгілі бір деңгейі тән. Мұнда территориялық құрылымдардың барлығына қатынаста биліктік өкілеттіктерге ие тиімділігі жеткілікті орталық билік болады. Мемлекеттік құрылыстың бұл түрінде орталықтан келетін биліктік импульстер мойындалатын болса да, жергілікті мүдделерге сәйкес өзгерістерге ұшырайды.
Мемлекеттің федеративті құрылысы этнотерриториялық, экономикалық-саяси аспектілермен байланысты болуы мүмкін. Көпұлтты мемлекеттердегі этникалық топтар өздерінің атамекен жерлерінде мемлекеттік тағдырын өздері шешу үшін этнотерриториялық автономия алуы мүмкін.
Конфедеративты мемлекеттерде жергілікті территориялық құрылымдар мен олардың билік органдарының еркіндіктері жоғары деңгейде болады. Жоғары орталық органдардың билік шешімдері жергілікті органдардың келісімімен қабылданады, жергілікті заңдар мен үкімет шешімдері басым болып танылады.
Ескеретін нәрсе, жоғарыда аталған мемлекеттік құрылыстар өміршең. Олардың мақсаты бірлесіп өмір сүрумен, қоғам тұтастығын сақтаумен, билік пен халық арасындағы тиімді өзара әрекетті қалыптастырумен анықталынады.
Мемлекетті типологизациялау үшін билік өкілеттілігін кім жүзеге асыратындығын және билік жүргізуші субъект қалай қалыптасатынын ескере отырып басқару формасының ерекшеліктерін де пайдалануға болады. Бұл жеке адамдардың (деспот, тиран, монарх, көсем), адамдар тобының (элитарлық басқарудың әртүрлі формалары: аристократия, бизнес-элита, әскерилер, партократия, бюрократия), барлық халықтың (республика – халық тікелей немесе өздерінің сайланған өкілдері арқылы жанама түрде билік функцияларын жүзеге асырады) билік жүргізуінің әртүрлі формалары.
Мұнда жіктелу қанша күрделі болса да, бұлай бөлуге негіз бар. Өйткен, билік функциясын атқару – ерекше элитарлық қызмет, сондықтан басқарудың барлық формаларында шынайы билікті халықтың элитарлық тобы жүргізеді. Олар не өздерінің ортасынан тиранды, монархты, көсемді бөліп шығарып, билік органдарын тікелей ұйымдастыра отырып басқарады, не билік функциясын халық арасынан сайланған өкілдер ретінде оған сүйене отырып жүзеге асырады.
